Qemal Agaj – Dielli

KUJTOJMË GJON MILIN, FOTOGRAFIN E SHQUAR DHE ANTARIN E VATRËS NË 117 VJETORIN E LINDJES 28 NËNTOR 1904

November 21, 2021 by s p

Qemal Agaj – Fragment nga libri në proces për Gjon Milin.

‘’Gjon Mili nuk kënaqet thjeshtë të fotografoj njerës të shquar, ai e bën çdo imazh një provë, një eksperiment… Nëqoftëse Mili të bën pjesë të koleksionit të tij ai ju ka vëzhguar, do t’ju njoh plotësisht.’’

Jean – Paul Sartre ( Nga prezantimi i ekspozitës së Mili, Paris, 1946.)

Në introduksionin e librit, ‘’GREAT ARTISTS’’ me autor Robert Kuming botuar në Londër, 1998, shkruhet:

‘’Lloji i personalitetit që lulëzon te një artist në çdo kohë, është produkt i shumë faktorëve të ndryshëm. Duhet të ketë aftësi, vendosmëri dhe frymëzim; Por këto aftësi esenciale nuk janë mjaftueshëm në vetëvete. Është një e vërtetë e thjeshtë që shumë artistë reflektojnë kohën e tyre dhe jo më shumë, ndërsa një artist i shquar ka aftësinë të kap imagjinatën e gjeneratës së ardhme dhe të thotë diçka që u intereson atyre.

…Përjetshmëria dhe universaliteti i punës së një artisti të shquar egziston sepse, ai ose ajo, ka diçka të veçantë për të thënë dhe sepse për këta artistë, krijimtaria nuk është një fund në vetëvete, por një qëllim të arrij një të vërtetë fondamentale njerëzore.’’

Gjatë karierës së tij si fotograf, Mili provoi, se ishin aftësitë e tij të rralla teknike, kombinimi i vëzhgimit me fantazinë, bindja e thellë personale dhe një vizion i qartë, që e shtyn atë të thotë diçka më tepër, të impresionoj dhe kënaq jo vetëm një audiencë specifike, por edhe më gjerë. I magjepsur nga drita dhe lëvizja, Mili zhvilloi teknika fotografimi të ndryshme – Stop motion photography, stroboscopic phottography dhe light painting photography , realizuar kjo e fundit në mënyrën më të përsosur në vizatimet me dritë të Picasso-s.

Do të ishte e limitizuar të thuhej vetëm se Gjon Mili ishte fotografi më me influencë në fotografimin me këto teknika. Janë këto, gama e gjerë e subjekteve, që e radhiti atë në fotografët më të shquar të shekullit të kaluar.

Nga sportet, te baleti, nga muzikantët e Xhazit si duke Ellington , Billie Holiday,…te artistët më të shquar të muzikës klasike, Pablo Casals, Igor Stravinsky,…Nga vizatimet me dritë të Picasso-s, te skulpturat e Picasso-s, nga kërcimi popullor Lindy Hop, te baleti klasik, nga këngëtarët e muzikës së lehtë, Edith Piaf, Frank Sinatra, Tina Turner,…te këngëtarët e operas, Lizia Albanese, Maria Calas, nga dramaturgët e shquar, Sean O’Casey, Eugene Ionesco, Artur Miller, te aktorët e shquar të teatrit, Paul Robenson, Helene Weigel,…dhe aktorët më të shquar të kinematografisë, Sophia Loren, Juliet Greco, Silvana Mangano,…Nga fotografimet e filmave të Hollywwod-it, si – Exodus, në Israel, 1958, me aktor Paul Newman, – Lady L., 1965 në Nice me Sophia Loren, Paul Newman, – Night of the Iguana, në 1964 Meksikë, me aktor, Elisabeth Taylor dhe Richard Barton, te koncerti i Casals në Athinë,1966.

Nga politikanët e pasluftës, Presidentin Truman, Kryeministrin David Ben Gurion – arkitektin e krijimit të shtetit të Israelit,…në 1961, i autorizuar nga qeveria Isralite, ishte i vetmi fotograf që fotografoi në burg kriminelin e luftës, Adolf Eichman.

Në 1974 fotografon skandalin Watergate.

Dhe nga më tërheqëset, pasioni i tij për artin e Rilindjes dhe arkitekturën, që e çuan atë të fotografoj skulpturat e Michelangelo-s në Firence, në 1959 dhe një nga katedralet më të shquara në historinë e arkitekturës mesjetare, Chartres Cathedral, në Francë, 1961. Fotografitë e sjella nga Firence, bën që gjatë viteve 1963-1966, të angazhohet nga LIFE të fotografoj civilizimet Greko – Romake, ku ishte dhe bashkëautor në hartimin e teksteve që shoqëruan imazhet.

1923 – E m i g r i m i n ë A m e r i k ë.

Mbasi mbaroi shkollën e mesme në kolegjin më me emër në Bukuresht – Gheorghe Lazar National College, sponsorizuar nga dajua i tij Koço Çekani, në 1923, në moshën 19 vjeçare emigroi në Amerikë dhe filloi studimet në M.I.T. ( Massachusetts Institute of Technilogy), Boston, në degën e inxhinierisë elektrike.

‘’Jo shumë kohë pas arritjes në Amerikë,në kërkim të karierës në inxhinieri,’’ kujton Mili, ‘’u prita ngrohtë nga Faik Konica, një bashkëatdhetar i moshuar. Një shkrimtar i shquar, humanist i suksesshëm dhe intelektual i mprehtë. Konica u përpoq të zgjeroj interesimin tim në artet, sidomos në kinematografi, të cilën ai e pëlqenta dhe e konsideronte të ishte një formë arti të veçantë. Ai tërhoqi vëmendjen time me një artikull nga G.K.Chesterton në gazetën , London Illustrated News, duke lavdëruar vlerat e filmit… Idetë e Chesterton hapën sytë e mi. Tashmë kisha filluar të merresha me fotografi. Unë shtova optikën dhe ndriçimin në Inxhinierinë Elektrike.’’

Pasioni i Milit për artet vizuale nuk ishte e vështirë të zbulohej nga Konica, ai vetë një njohës dhe admirues arti. Por brenda tij nuk fshihej vetëm pasioni për Artet Vizuale. Ishte akoma student kur për herë të parë dëgjoi të inçizuar një koncert të violinçelistit të shquar spanjoll, Pablo Kazals (Casals). Aq shumë u mahnit nga interpretimi i tij, sa Mili kujton, ‘’Unë u mbërtheva në inçizimet e tij dhe i dëgjoja ato për orë të tëra. Preva fotografinë nga gazeta dhe e mbërtheva në mur – unë e kam atë akoma. Për mua ai është një mrekullli.’’ (Life, 11 Nëntor, 1966.) Në këtë botim editori i Life, Xhorxh Hant (George Hunt), shkruan: ‘’ Shumë njerëz, në shumë vende janë paraqitur përpara kameras së Gjon Milit, por asnjë nuk ka lën përshtypje kaq të thellë në jetën e tij sa violinçelisti i shquarsa Pablo Casals.’’

Kjo u bë nxitje për Milin,, të abandonoj oboe-n dhe të ushtrohet në piano.

Pas mbarimit të studimeve në 1928, filloi punë në ‘’Westinghouse Electric and Manufacturing Co.’’ Gjatë asaj kohe shkroi shumë artikuj teknik mbi kërkimet e tij në projeksionin e dritës, optikës dhe fotografinë. Zhvilloi llampën me dopio filament, më e ndritshmia llampë atëherë në përdorim. Në vazhdim të kërkimeve zhvilloi teknikën e ndriçimit përdorur gjerësisht në fotografinë me ngjyra me intensitet të lartë ndriçimidhe me fotoflash lamp.

Takimi me bashkëkohësin e tij student në M.I.T.. Profesor Harold Exherton ( Edgerton),- shpikësin e dritës stroboskopike, në një simpozium për ndriçimin në fotografi në vitin 1937, ndërroi kursin e jetës së tij, bëri më të qarta ëndrrat e Milit. Ky takim është përshkruar nga Mili në librin e tij Photographs & Recollections, si më poshtë:

‘’Gjatë Marsit të vitit 1937, Prof. Exherton dhe unë ishim folës në një simpozium për ndriçimin në fotografi në M.I.T. Unë fola për burimet e dritës artificiale atëherë në përdorim dhe prof. Exherton diskutoi zhvillimin e tij të ri të ’electronic flash’ me një kohëzgjatje shumë të shkurtër, 1/100.000 të sekondës. Fotot më tronditën . Për herë të parë kuptova që koha mund të bëhej të ndalonte, tekstura mund të ruhej me gjithë lëvizjet e furishme të papritura…

Kur mbaroi takimi u kthyem në zyrën e Prof. Exherton për një bisedë. Ai më pyeti: ‘’Çfarë mund të bëjmë sipas mendimit tënd me këtë burim drite?

Unë shpërtheva :’’Më jepni dhjetë herë më shumë dritë dhe unë do të largohem nga Westinghouse!’’

‘’Është kurioze të mendosh,’’ vazhdon Mili, ‘’si kjo bisedë e paplanifikuar në zyrën e Exherton ndërroi drejtimin tim.’’

Pasi siguroi dritat elektronike brenda disa javësh nga Prof. Exherton, me gjithë vështirësitë e para, filloi eksperimentet në një kishë të abandonuar në New Jersey. Për një gjë ishte i sigurt kur thotë: ‘’Unë vazhdova të bind veten, se për një kohë do të isha në gjendje të përdorja këtë dritë mjaftë të sofistikuar, një burim drite magjike.’’

Pas gjashtë muajsh eksperimentesh me paisjet e reja , me një numër fotografish u paraqit në LIFE, në atë kohë revista më e lexuar ndonjëherë.

Fotografitë e kampionit të tenisit, Bobi Rigs botuar në LIFE, 5 Shtator, 1938, shënojnë angazhimin e parë të Milit si fotograf. Kështu filloi kariera e tij e shkëlqyer 40 vjeçare si fotograf pa kontratë (freelance) në LIFE, që vazhdoi deri në fund të jetës së tij, 14 Shkurt, 1984.

Në periudhën e parë të kriimtarisë së tij ishte më shumë i vizituar se vizitor. Studioja e tij, ‘’Kjo guvë e ditëve të mira të artit të tij ‘’, si e quante Mili dhe ‘’Athina e NewYork-ut’’, si e quante fotografi dhe shoku i tij, Henri Kartier- Bresson, u bë qendër fotografimi për sportistë, kërcimtarë, dhe mbrëmje gazmore me muzikantë . Më vonë, pas fotografimit të Konferencës së Paqes në Paris, 1946 – ku hapi dhe një ekspozitë fotografike – angazhimet për LIFE, por shpesh herë për kënaqësinë e vetë atij, e çuan atë në shumë vende të botës. Tashmë Mili u kthye më shumë vizitor se i vizituar. Me një nxitim sikur koha po ndryshonte ritmin, po ikte më shpejt – në Paris, Rivierën Franceze, Londër, Romë, Firence, Venecia, Napoli, Vojvodinë, Athinë, Spanjë, Berlinin Lindor, Izrael, Meksikë, Puerto Riko – dhe si për të mbyllur ciklin e udhëtimeve të tij, në 1971 në Bukuresht pas 48 vjetësh, për të sjell në jetë kujtimet e nënës së tij, të cilën e adhuronte pafundësisht, ku hapi dhe një ekspozitë fotografike.

HISTORIA NË FOTOGRAFI…

September 21, 2021 by s p

A F G A N I S T A N I – “V a r r e z a e P e r a n d o r i v e” dhe historia e fotografisë më të famshme botuar në revistën

N A T I O N A L G E O G R A F I C, ‘’A F G A N G I R L’’

“Afganistani është i lehtë për të marshuar drejt tij, por i vështirë për të dal prej tij’’

Aleksandri i Madh

Nga Qemal Agaj

Afganistani, vendi ku u zhvillua lufta e parë e shekullit të 21, ku fuqia më e madhe ushtarake e kohës u vu përballë tij, i ka njohur këto pushtime 2300 vjet më parë kur Aleksandri i Madh, në fushatat e tij për të vën ndën kontroll Persinë, gjatë rrugës së tij për në Hindi, duhej më parë të pushtonte Afganistanin.

Aleksandri i Madh, gjenerali më i famshëm i kohës së tij dhe nga më të famshmit në histori, u përball me rezistencën e vendasve. Por ai e shpartalloi këtë rezistencë, krijoi atë që u bë qyteti modern, Kandahar – në atë kohë quhej, Aleksandria – dhe vazhdoi rrugën për në Hindi. Më vonë ai tha:’’ Afganistani ishte i lehtë për të marshuar drejt tij, por i vështirë për të dal prej tij.’’

Terreni i thyer, klima e paqëndrueshme, jeta politiko-sociale e mjedisit afgan – ndar në fise dhe në luftë të vazhdueshme midis njeri tjetrit – ka qën një tmerr për invaduesit’’, shkruan historiani dhe arkeologu amerikan, Frank Holt në libri e tij, ‘’Into the Land of Bones’’, ( 2005).

Holt shpjegon se si tre superfuqitë moderne që kanë invaduar Afganistanin – Britania në shek. e nëntëmbëdhjetë, Sovjetikëët në të njëzetin dhe dhe SH.B. A. në shek. e njëzetë e një, janë vazhdimësi e përpjekjeve që Aleksandri i madh filloi shekuj më parë.

Historia e Afganistanit është shquar nga invazione dhe tërheqje me humbje nga të huajt, sa vendi është pagëzuar me titullin, ‘’The Graveyard of Empires.’’ ( Varreza e Perandorive). Ky simbolizëm tregon se edhe më të fuqishmet perandori mundet të kenë sukses në fillimet e invazionit, por asnjëri nuk mundi të mbaj pushtet në këtë vend. Historianë dhe analistë janë në një mendim, me Holt kur shkruan: ‘’Është e lehtë në një luftë me gueriliet të vërshosh me trupa në qytete, por është shumë më vështirë të vërshosh nëpër male. Dhe Afganistani nuk është një vend me qytete të fuqishëm, por me mijëra fshatra të izoluara nga një terren i thyer me klimë të ashpër, që i bën guerilasit të zhduken dhe rikthehen.’’

Ky vend malor, me një sistem kompleks fisnor dhe etnicitete të ndryshme, është shumë vështirë për t’a administruar. Afganistani, ’’Varreza e Perandorive,’’ qëndron më rëndë mbi aventurat imperiale të Britanisë, Bashkimit Sovjetik dhe Sh.B. A. Fundi i luftrave dhe tërheqja e tyre, koincidon me rënien e dy perandorive – Britanisë dhe Bashkimit Sovjetik.

Britania luftoi tre luftra në Afganistan. E para në vitet, 1839 – 1842. E dyta në 1878-1880 dhe e fundit në 1919.

I N V A Z I O N I S O V J E T I K , 1 9 7 9 – 1 9 8 9 _________________________________________________________

Në 24 Dhjetor, 1979, Sovjetikët hynë në Afganistan me arësyen për të mbështetur regjimin pro-sovjetik, stabilizuar në 1978 me një grusht shteti. Në një kohë të shkurtër, mijëra trupa sovjetike vërshuan në Afganistan. Kështu filloi një konflikt ushtarak me Muxhahedin – ose Holy Wariors – të cilët përçmonin qeverinë e tyre komuniste dhe trupat sovjetike që i mbështesnin ata. Gjatë dhjetë viteve, të dy palët u përleshën për kontroll në Afganistan, ku as sovjetikët, as forcat e Muxhahedin ( Mujaheden ), qëfurnizoheshin me armatim nga SH.B.A.,nuk ishin në gjendje të arrinin një fitore përfundimtare.

SH.B.A. me rreptësi kritikuan ndërhyrjen sovjetike në Afganistan me sanksione ekonomike dhe politke deri në bojkotimin e Lojrave Olimpike në 1980 në Rusi.

Në 15 Shkurt, 1989, pas nëntë vjet lufte dhe humbje të pallogaritshme në njerës dhe rrënimi ekonomik, sovjetikët u tërhoqën nga Afganistani. Tërheqja filloi në 15 Maj, 1988 deri në 15 Shkurt, 1989. Asnjëherë nuk u publikua një shifër nga ana e sovjetikëve për të vrarët në luftë, por mendohet se 15.000 trupa sovjetike dhe afërsisht një milion popullatë civile afgane u vranë gjatë luftës dhe miliona kërkuan strehim si refugjatë në Pakistan dhe Iran. Kjo luftë është quajtur, ‘’Soviet Union’s Vietnam.’’

Sipas NATIONAL GEOGRAPHIC, invazioni sovjetik krijoi një krizë të paparë refugjatësh. Rreth gjashtë milion Afgan u detyruan të largohen. Nga këta rreth tre milion e gjysëm në Pakistan, dy milon në Iran dhe pjesa tjetër në vende të ndryshme.

THE AFGAN GIRL – S H A R B A T G U L A

Pakistan, 1984.

Eshtë interesante të shënohet se si një jetime nga Afganistani, refugjate në Pakistan, pa emër, pa prindër, pa shtëpi, u bë një nga fytyrat më të njohura në botë.

Ishte fundi i vitit 1984. Fotogazetari, Steve McCurry u ngarkua nga revista NATIONAL GEOGRAPHIC të mbulonte gjendjen e vështirë të Afganëve që emigruan nga tmeri i luftës dhe shkatërrimi i fshatrave të tyre gjatë invazionit sovjetik. Gjatë një shetitje përreth kampit të refugjatëve, Nasir Bagh, në Pakistan, dëgjoi zëra fëmijësh që dilnin nga një tend dhe kuptoi se ishte një shkollë vajzash. Ai hyri brenda dhe i kërkoi mësueses nëse lejohej të shihte dhe të merrte disa fotografi. Ajo ra dakord. Duke vrojtuar grupin e nxënëseve, vuri re në qoshe një fëmijë të veçantë me sytë mprehtë. ‘’Unë e vura re atë vajzë,’’ shkruan McCurry në librin e tij, ‘’ Untold StoriesBehind the Photography ‘’ajo kishte një shikim të mprehtë vëzhgues. Dukej shumë e turpshme, dhe mendova, nëse fotografoj të tjerë fëmijë më parë, do të ishte më e pranueshme të pranonte, sepse nuk besoja se do të dëshëronte të mos fotografohej.’’

Ajo ishte 12 vjeç, vetëm një vit para se të mbulont fytyrën me vello. McCurry mori në fotografi dy vajza, duke pritur për portretin që ai me të vërtetë ishte i interesuar. ‘’Duhet të ishin rreth pesëmbëdhjetë vajza në atë klasë.’’ Kujton Mc Curry.’’ Ato ishin te reja dhe ishin duke bër atë çfarë fëmijtë bëjnë në gjithë botën në shkollë, bridhnin përreth duke bër zhurmë dhe duke ngritur pluhur…Kështu unë fillova të fotografoj të tjera nxënëse. Unë doja që ajo të kuptonte se nuk isha i interesuar për të, Kështu unë arrita atje ku dëshëroja. Ajo pranoi të fotografohej. Për çudi, në këtë moment të shkurtër kur fotogrova vajzën, nuk dëgjoja zhurmën, apo shihja të tjerë fëmijë. Ishte një moment shumë i fuqishëm. Lidhja ishte shumë e shkurtër. Me sytë e ngulur drejt kameras si me inat, pas dy shkrepjesh ajo u largua, por nuk m’u shqit nga mendja ekspresioni i syve të saj. Mendoj se ajo ishte kurioze për mua, ashtu si isha dhe unë për të, sepse ajo kurrë nuk ishte fotografuar, dhe ndoshta nuk kishte parë një kamera. Vetëm kur u ktheva në New York dhe pash imazhet e vajzës, kuptova sa i fuqishëm ishte portreti i saj.’’

Menjëherë sa u botua në kopertinën e NATIONAL GEOGRAPHIC, në Qershor, 1985, imazhi u shpall si një portret klasik modern.

‘’The Afgan Girl’’, titulli me të cilin fotografia e McCurry është njohur, fitoi një status të veçantë. Për miliona prezanton vuajtjet e fëmijëve dhe pasojat në njerëzit e zakonshëm gjatë luftrave, por në të njejtën kohë është një imazh i një bukurie të rrallë që rrezaton, edhe pse në konditat e tmerrshme në të cilat ajo gjendet. Është një përzjerje e hollë mes forcës dhe dobësisë në portret. Për McCurry-in imazhi tregon për shikim ngulmues të tij si fotograf, kur vajza vetë me shikim të ngulitur, duket e hutuar që fotografohet.

Emocioni i saj në fotografi është pak misterioz. Një vepër arti shihet dhe gjykohet në mënyra të ndryshme, varet nga ai që e shikon. Kjo llojshmëri, është një cilësi për të gjithë veprat e quajtura ‘’Ikon’’, ato çdo herë i ofrojnë shikuesit diçka të re. Nuk është surprizë që portreti i vajzës Afgane është përmendur si, ‘’Modern Mona Lisa.’’

SHTATËMBËDHJETË VJET MË VONË.

‘’Është thën se Pashtu janë në paqe kur ata janë në luftë.’’

National Geographic

Në Janar të vitit 2002, McCurry me një grup televiziv të NATIONAL GEOGRAPHIC , kthehet në Pakistan në disa nga kampet që ai kishte fotografuar për artikujt e vitit 1985, me idenë të zbuloj për ‘’Vajzën Afgane.’’ Akti terrorist në 11 Shtator, 2001 dhe invazioni Amerikan i Afganistanit në muajt që pasuan, solli një tension të ri në rajon. Në 2002, pas një grumbullimi informacionesh dhe kordinim kontaktesh, McCurry dhe grupi që e shoqëronte, arritën në Pakistan. Kampi i refugjatëve ku ai fotografoi vajzën ishte vendosur të shkatërrohej dhe ata kuptuan se ishin në kohën e duhur për kërkimet e tyre.

Ata filluan të tregojnë fotografinë të moshuarve dhe autoriteteve të kampit dhe kur fjala u përhap, disa gra, duke menduar se mund të kishin ndonjë përfitim monetar, u shfaqën me pretendimin se ishin vajza në imazh.

‘’Ne gjetëm një grua, që për shumë nga grupi ishte Vajza Afgane’’ shkruan McCurry, ‘’por unë nuk isha aq i sigurtë. Sytë e saj ishin të errët, ndërsa sytë e Vajzës Afgane ishin të gjelbër dhe ajo kishte një shenjë në hundë, e dukshme në fotografi. Hunda e gruas ishte e shkurtër dhe nuk e kishte gërvishtjen.’’

Kërkimet vazhduan dhe zhurma u përhapën se Vajza Afgane mund të kishte vdekur ose ishte vrarë. McCurry dhe grupi ishin gati të tërhiqeshin, kur një burrë pohoi se jo vetëm që njihte vajzën, por dinte dhe ku banonte vëllai i saj. Vajza jetonte në një nga zonat më të rrezikshme në Afganistan ndën sulmet ajrore të SH.B.A. Ai premtoi se do mundohej të sillte atë dhe vëllanë e saj matanë kufirit. Pas një udhëtimi të lodhshëm prej dhjetë orësh, vajza dhe familja e saj arritën në fshatin e vogël, ku McCurry dhe grupi i tij po prisnin.

Zakoni i vendit diktonte që vetëm një grua mund të takohej me atë më parë. Kur pjesëtarja e grupit televiziv hyri në dhomën e vogël të errët ku ato do bisedonin, ajo diktoi sytë e ndritshëm të gruas dhe kuptoi se kjo ishte vajza që McCurry kishte fotografuar në 1984.

Ajo mësoi se emri i gruas ishte Sharbata Gula, që në gjuhë Pashtu do të thotë, ‘’Sherbet’’, e martuar me trefëmijë dhe bisedoi me familjen të lejonte McCurry-n të takohej dhe ndofta t’a fotografonte.

‘’Biseda jonë’’ shkruan McCurry, ‘’ ishte e shkurtër dhe jo emocionale. Ajo më mbante mend, sepse takimi ynë ishte i vetmi moment që ajo ishte fotografuar dhe unë isha i vetmi i huaj që ajo kishte takuar. Kur pa fotografinë për herë të parë, ajo u ndje pak e turpëruar për shallin e saj. Një zjarr gjatë gatimit e kishte djegur tha ajo. Prindërit e saj ishin vrarë dhe ajo kishte jetuar një jetë shumë të kontrolluar. Ajo nuk kishte asnjë kontakt me njerës të tjerë, përveç burrit, fëmijëve të saj, dhe fqinjët.’’

McCurry i shpiegoi sa i famshëm ishte bër imazhi dhe se imazhi tjetër mund të vinte në dijeni botën për vuajtjet e Afganistanit. Përfundimisht ajo pranoi të fotografohej përsëri.

McCurri kujton sa u trondit nga pamja e saj kur ajo ngriti vellon. ‘’Unë akoma në imagjinatë kisha imazhin e saj, një vajze 12 vjeçare, dhe tani përpara meje kjo grua në të tridhjetat, që dukej se jetonte një jetë të vështirë.’’

Imazhet e reja të McCurry-t u botuan në kopertinë të revistës NATIONAL GEOGRAPHIC në Prill, 2002.

‘’Kur unë shikoj në sytë e fëmijve Afgan’’ kujton McCurry, ‘’unë shikoj një popull të rrept dhe me zemër, plotë dinjitet dhe të papërkulur. Jeta atje është e ashpër, por ata i përballojnë sfidat me gjallëri dhe sens humori. Shpresa ime për t’a dhe për fëmjët në mbarë botën është, një edukim solid dhe një kujdes i qëndrueshëm për shëndetin e tyre. Këto dy gjëra janë të drejta bazë për çdo fëmijë.’’

Angazhimi i McCurry në Afganistan nuk mbaroi në atë kohë. Ai ka qenë nga dëshmitarët e parë në ngjarjet më të rëndësishme lidhur me Afganistanin në 20 vjetët e fundit, inkluduar 11 Shtatorin, 2001.

Në gjithë këtë periudhë të gjatë, si ndodh shpesh me fotografët, McCurry u lidh ngusht me popullin Afgan dhe fatin e tij. Në një intevistë të fundit, 21 Shtator, 2021, me GUARDIAN,shpreh keqardhje për të ardhmen e popullit Afgan, kur thotë:

‘’ Ne ndoshta duhej të largoheshim nga Afganistani kohë më parë. Ne duhej të kishim mësuar nga invazioni Rus në vitet 1980. Mënyra si u organizua largimi ishte një tmerr dhe një dështim komplet i iteligjencës tonë. Unë jam i dëshpëruar për fatin e popullit Afgan, në mënyrë të veçantë për të rinjtë, ëndrrat e të cilëve u shkatërruan.’’

REVOLTAT QË SOLLËN PËRMBYSJEN E KOMUNIZMIT NË EUROPË

August 19, 2021 by s p

‘’Ne fotografët kemi të bëjmë me momente që janë vazhdimisht duke u zhdukur, dhe kur ato zhduken nuk ka shpikje në botë t’i bëj ato të kthehen përsëri. Ne nuk mund të zhvillojmë apo printojmë një memorie.’’

Henri Cartier – Bresson

Nga Qemal Agaj

Në vështrim të përgjithshëm, ka fotografi që i vlerësojmë për bukurinë e tyre artistike, në mënyrë të veçantë imazhet nga natyra, dhe ka fotografi që na tronditin, ngjallin emocione dhe ngelen në memorien tonë përgjithmonë, ( Fotografia. KOSOVO PIETA,1991 e fotografit Georges Merillon –Dielli, Janar, 2019.)

Disa imazhe jo vetëm tërheqin vëmendjen e publikut në një kohë të caktuar, por vazhdojnë të kenë impakt deri në ditët tona. Forca shprehëse e tyre sjell ndryshime sociale dhe shpesh herë influencon në mënyrën si jetojmë dhe mendojmë. Disa fotografi kapin momente kyçe kthesash historike të veçanta për rajone, shtete dhe nganjëherë për gjithë botën: ( Falling Soldier, 1936, nga lufta e Spanjës – Dielli, Shtator, 2018 dhe D-Day, 1944 – Dielli – Maj, 2019 ).

Thuhet se historia është shkruar nga fituesit. Kombet dhe palët e mundura gjatë betejave, ngelen në errësirë, derisa u sigurohet një provë vizuale brezave të ardhshëm për padrejtësitë dhe brutalitetin. Por edhe kjo shpesh herë është e pamundur. Në diktatura fotogazetaria ka qenë dhe është në kontroll të shtetit.

Shkrimi i mëposhtëm është bazuar pikërisht në imazhet e botuara në albume dhe botime për fotografinë, që përshfaqin ngjarjen më të shënuar në historinë e gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, përmbysjen e komunizmit.

_______ B U D A P E S T, 2 3 T E T O R, 1 9 5 6. _______

‘’Tirania luftohet me dije, gatishmëri ndaj vuajtjes, intelektualizëm dhe objektivizëm ndaj realitetit pa pasur frikë. Kur padrejtësia e përgjithshme bëhet rrugë, rezistenca është detyrë.’’

A t j o n Z h i t i

Revolta më e ashpër kundër regjimit komunist në Europën Lindore, filloi në 23 Tetor, 1956, në Budapest. Ajo që filloi si një demostrim paqësor nga studentët e Universitetit të Budapestit në atë ditë, shpejt u kthye në një revoltë që përfshiu gjithë Hungarinë kur policia hapi zjarr kundër demostruesve.

Revolta në Budapest erdhi si rrjedhim i një fjalimi të Sekretarit të Partisë Komuniste të B.S., Nikita Hrushov, në të cilin ai kritikoi Stalinin. Të inkurajuar nga liria e re e debatit dhe e kriticizmit, demostrimi i kapi krerët e Kremlinit në befasi. Demostruesit me mijëra kërkuan një sistem me më shumë liri demokratike dhe shkëputje nga shtypja e B.S. Ata rrëzuan statujën e Stalinit, simbolin e kontrollit sovjetik në Hungari, dhe e hoqën zvarrë në sheshin kryesor të qytetit. Flamuri sovjetik u hoq nga godinat qeveritare dhe dyqanet ruse u vandalizuan me thirrje, ‘’ Rus, shkoni në shtëpi. Ngrihuni Hungarezë. Atdheu ju thërret. Koha është këtu, o tani o kurrë. Ne nuk do të jemi më skllevër.’’

Në mbështetje të kërkesave të demostruesve, zyrtarët e lartë të Partisë Komuniste rikthyen në krye të Partisë Imre Nagi, që ishte hequr nga kryetar i partisë, për qëndrimin i tij kritik ndaj ligjeve Staliniste.

Imre Nagi premtoi të stabilizonte një sistem shumë partiak, heqjen e censurës së shtypit, ngadalësimin e kolektivizimit të bujqësisë, dhe në 1 Nëntor, 1956, e shpalli Hungarinë një shtet neutral dhe do të tërhiqej nga Pakti i Varshavës. Ai kërkoi nga Kombet e Bashkuara mbështetje, por Fuqitë Perëndimore ishin të papërgatitura për të rrezikuar një konfrontim global, sidomos gjatë krizës së kanalit të Suezit po atë vit.

Shpresat e popullit Hungares nuk zgjatën shumë. Ushtria Sovjetike u vu në lëvizje dhe në 4 Nëntor, 1956, tanket sovjetike u dukën në Budapest për të shtypur Revolucionin dhe brenda dy javësh 150.000 trupa të Paktit të Varshavës pushtuan Hungarinë. Rezistenca vazhdoi me sulme sporadike, po ashtu dhe arrestimet, dhe mendohet se 2500 Hungares u vranë gjatë përpjekjev dhe 200. 000 u larguan nga vendi. Imre Nagi u arrestua dhe dy vjet më vonë u ekzekutua fshehtas për tradhëti. Ish kolegu u i tij, Janosh Kadar, me mbështetjen e Sovjetikëve zuri vëndin në krye të Partisë dhe pas kësaj, Hungaria jetoi ndën shtypjen e një regjimi komunist për më shumë se 30 vjet. Revolucioni Hungares qëndron në histori si një akt heroizmi. Asnjë ngjarje tjetër në vitet e mëpasshme nuk ishte aq dramatike në përpjekjet për t’u shkëputur nga zgjedha komuniste. Për herë të parë, komunizmi mori një goditje që u pasua nga të tjera revolta deri në shpërbërjen e tij. Koha tregoi se komunizmi si regjim politik dhe ekonomik ishte i padëshëruar, i dështuar.

__________ P R A G Ë, 2 1 G U S H T, 1 9 6 8. _________

Muaji i parë i vitit 1968, solli një rilindje në jetën politike dhe kulturale, në atë që ishte në atë kohë Çekosllovakia. E ashtuquajtura, ‘’Pranvera e Pragës’’( The Prague Spring), filloi në 5 Janar, 1968, kur Aleksandër Dubçek u zgjodh Sekretar i Parë i P.K. në Çekosllovaki.

Menjëherë pas zgjedhjes në krye të Partisë, Dubçek deklaroi se do të liberalizonte jetën në Çekosllovaki që inkludonte, lirinë e shtypit dhe besimit fetar, t’i jap fund kufizimeve të qarkullimit dhe kontrollit mbi jetën e shtetasve dhe reforma në industri dhe bujqësi.

Gjatë Prillit qeveria publikoi një, ‘’Akt Program’’ ku përshkruhej plani i Dubçekut për të stabilizuar një ‘’Socializëm me pamje njerëzore.’’ Plani siguronte një demokratizim gradual të jetës politike, liberalizim të ekonomisë dhe i bëri thirrje Partisë Komuniste të konkuronte me të tjera parti në zgjedhjet e ardhshme.

Të alarmuar nga këto reforma, që dukej se do të sillnin fillimin e fundit të komunizmit në Çekosllovaki, disa nga antarët e Paktit të Varshavës, shprehën kundërshtimin e tyre duke thënë se: ‘’ Programi i reformave në Çekosllovaki, rrezikon interesat jetësore të vendeve të tjera komuniste.’’

Pas disa bisedave me Brezhnjevin, Dubçek e mbrojti lëvizjen e tij drejt reformave, duke siguruar Kremlinin se reformat e tij nuk do të rrezikonin komunizmin në Çeki. Por udhëheqësit Sovjetik nuk ishin të bindur dhe i pakënaqur Kremlini vendosi të ndërhyj ushtarakisht. Pas mesnatës të 20 Gushtit, 1968, i ashtuquajturi, ‘’Operacioni Danubi’’ , operacioni më i gjerë ushtarak pas Luftës së Dytë Botërore me 250.000 trupa të ushtrisë Sovjetike dhe Paktit të Varshavës, invaduan Çekinë për t’u dhënë fund inisiativave për reforma.

Menjëherë Dubçek dhe të tjerë që mbështetnin reformat u arrestuan dhe u dërguan në Moskë. Një ditë më vonë, në mesditë 21 Gusht, udhëheqja e re e Komitetit Qëndror të Partisë Komuniste, me një deklaratë i bëri thirrje popullit të mos rezistonte, të ruanin paqen se, traditat , prosperiteti dhe toleranca do të riktheheshin. Ushtria për të mos u angazhuar në ndonjë konfrontim, u bllokua në gazerma.

Por qytetarët e thjeshtë, në shenjë rezistence vërshuan në rrugë duke konfrontuar ushtarët direkt, dhe rrrethuan tanket në Pragë dhe qytete të tjera. Studentë dhe qytetarë u mblodhën në qendër të kryeqytetit në mbështetje të Dubçekut dhe Qeverisë me pllakate dhe thirrje, ‘’Dubcek, Svoboda’’ ( Dubçek, Liri ). Gjatë revoltës u vran 137 dhe u plagosn 350 demostrues.

Pas kthimit nga Moska, Dubçek u detyrua të jap dorëheqjen si Sekretar i Parë dhe me një fjalim emocional njoftoi se jo të gjitha reformat do të plotësoheshin dhe bëri thirrje për bashkëpunim. Kështu me Qeverinë e re u rikthye kontrolli i Kremlinit mbi jetën politike dhe ekonomike të Çekosllovakisë dhe shumë nga reformat e ’’Pranverës së Pragës’’ u abandonuan.

Për dy dekadat në vazhdim Dubçek u tërhoq nga jeta politike dhe punoi si nëpunës në një fabrikë druri në Sllovaki. Ai u kthye përsëri në politikë si kryetar i Parlamentit të Ri, që unanimisht zgjodhi shkrimtarin desident, Vasllav Havel si Krysministrin e parë pas rënies së komunizmit në Çeki.

Dubçek ndrroi jetë në 1992, i lumtur që jetoi zbatimin e reformave që ai vetë inicioi 20 vjet më parë, rënien e komunizmit dhe ndryshimet në Europën Lindore.

Fotografia e djaloshit mbi tank dhe shumë të tjera u morën fshehuras nga një fotograf teatri, që nuk kishte eksperiencë në fotogazetari. Imazhet e fotografit të ri, Josef Koudelka, që kishin një vlerë të jashtëzakonshme force dokumentuese, fshehuras u bën pronë e shoqërisë, ‘’Magnum Photos’’ e cila i botoi ato një vit më vonë në gazetën Londineze, ‘’The Sunday Times.’’ me autorsi, ‘’Prague Photographer.’’ Fotografimi dhe publikimi i këtyre ngjarjeve ishte i dënueshëm në regjimet komuniste. Imazhet e fotografit Koudelka u bën një nga prezantimet më të fuqishme për shtypjen e revoltës në Pragë në 1968. Ndërkohë shoqëria Magnum ndërhyri në autoritetet Britanike dhe në 1970 i siguruan fotografit, azil politik.

Në 2008 pas një ekspozite, imazhet u botuan në librin, ‘’Invasion, 68. PRAGUE.’’

______ B E R L I N, 1 2 Q E R S H O R, 1 9 8 7. ______

Vizita e Presidentit Regan me rastin e 750 vjetorit të qytetit të Berlinit dhe fjalimi i tij drejtuar popullit Berlinez, shënoi fillimin e fundit të komunizmit në Europë.

Shkruesi i fjalimit të Presidentit, Peter Robinson shkruan në kujtimet e tij: ‘’…Pasi përgatita fjalimin, në takim me Presidentin i thashë; Zoti President, dëgjova se fjalimi juaj do të trasmentohet në Berlinin Lindor. Keni ndonjë gjë pët të shtuar për popullin nga ana tjetër e Murit? Presidenti me një lëvizje kuptimplote të kokës shtoi. ‘Ky Mur duhet të shëmbet, ja çfarë dua të them për Berlinezët Lindor.’ Kështu lindi fraza, ‘ Mr. GORBAÇOV , TEAR DOWN THIS WALL!’’

Historia e rënies së Murit të Berlinit dhe fjalimi i Presidentit Regan, janë botuar në Dielli, Tetor, 2019. Pres. Regan, pasi falënderon Kancellarin Kohl dhe Guvernatorin e Berlinit Perëndimor për ftesën, midis të tjerash shton:

‘’Mitingu jonë sot po transmetohet në Europën Perëndimore dhe në Amerikën e Veriut. Unë e kuptoj se do të dëgjohet edhe në anën Lindore. Popullit të Gjermanisë Lindore një fjalë të veçantë, edhe pse nuk jam pranë jush unë ju adresoj fjalët e mia njësoj si këtyre që qëndrojnë këtu përballë meje. Unë bashkohem me ju, ashtu si bashkohem me bashkëqytetarët tuaj në Perëndim në një besim të patundur dhe të patolerueshëm: Ka vetëm një Berlin.

Presidenti Von Weizsacker ka thënë: ‘Çështja Gjermane është e hapur sa kohë që BRANDERBURG GATE është i mbyllur.’ Sot unë them: Sa kohë që BRANDERBURG GATE është i mbyllur, sa kohë që ky mur është i lejuar të qëndroj, nuk është vetëm një çështje gjermane që qëndron e hapur, por çështja e lirisë për gjithë njerëzimin…

Sekretar i përgjithshëm Gorbaçov, nëqoftëse ju kërkoni paqe, nëqoftëse ju kërkoni prosperitet për Bashkimin Sovjetik dhe Europën Lindore, nëqoftëse kërkoni liberalizim, hajde këtu. Mr. Gobaçov, TEAR DOWN THIS WALL!’’

Fjalimi i Pres. Regan dhe tirrja e tij, ‘’Mr. Gorbaçov, tear down this wall’’, prezantuan një epokë të re, një kthesë në histori për bashkimin e një bote tejetë të ndarë. Me këtë fjalim Pres. Regan tregoi se, thjeshtësia e një fjalimi dhe guximi për të shprehur me pak fjalë thelbin e çështjes, është më efektive se një fjalim i stërholluar. Dhe nëse fjalët e urta të Shenjtërisë së tij Papa John Paul i II-të në 3 Qershor, 1979, para popullit të Varshavës se, ‘’Paqja dhe barazia e popullit mund të arrihen vetëm me respektimin e të drejtave të tij, e drejta e egzistencës dhe lirisë,’’ prekën dhe hynë thellë në shpirtin e popullit Polak, toni burrëror i fjalimit të Pres. Regan, tingëlloi si një ultimatum dhe shkundi popullin Gjerman dhe gjithë botën komuniste.

Këtu zë fill ajo ditë historike, që shënoi përfundimisht rënien e komunizmit dhe hapi rrugën për bashkimin e Europës.

Në 9 Nëntor, 1989, gjatë një konference shtypi, Ricardo Ehram, korespondent i ANSA, pyeti Ministrin e Propagandës të Republikës Demokratike të Gjermanisë Lindore, Gunter Skabovski, kur do të lejohet kalimi nga Gjermania Lindore në atë Perëndimore, përgjigja ishte, ‘’Menjëherë, pa vonesë.’’ Përgjigja surprizë e Ministrit krijoi sensacion dhe mijëra Berlines Lindor të nxitur nga lajmet në radio dhe televizion vërshuan nëpër rrugë dhe u grumbulluan gjatë natës dhe të nesërmen përgjatë Murit. Nuk kishte forcë që të ndalonte popullin që vërshoi si stuhi. Çdonjëri e dinte se po jetonte një nga momentet historike të shekullit. Grupe njerëzish të ‘’armatosur’’ me vare, qysqi dhe kazma nxorën inatin e grumbulluar te muri, në atë barier të imponuar që nga viti 1961. Ata janë kujtuar thjesht, ‘’Kazmat e Murit.’’

Në imazhin e fotografes amerikane, Aleksandra Avakian, korespondente e LIFE në Berlinin Lindor, një burrë duket të jetë plotësisht në një betejë personale kundër murit të betonit. I gjithë trupi i tij është në lëvizje duke filluar nga vështrimi me ngulm. Në anën tjetër ushtarët e Gjermanisë Lindore nuk guxuan të përdorin armët. Ata u munduan të dekurajonin atë me ujë me presion nga e çara e Murit. Mbrapa tij shokët e inkurajonin të mos ndalej.

Në 22 Dhjetor, 1989, ‘’The Branderbourgh Gate’’ u hap për trafikun. Muri me ato grafika shumë-ngjyrëshe u rrëzua. Mbeturinat u varrosën dhe pjesë të tij u shitën si relike. Në një kohë të shkurtër, çështje javësh, ‘’The Branderbourgh Gate ‘’ fitoi pozicionin e saj në qendër të Berlinit dhe u kthye në simbol të një kohe të re.

__________ D U R R Ë S, 7 G U S H T, 1 9 9 1. __________

E K S O D I I S H Q I P T A R Ë V E D R E J T I T A L I S Ë.

3 0 V J E T M Ë P A R Ë

‘’ Fotografia në një fraksion të sekondës na jep njohjen e menjëhershme, rëndësinë e një ngjarje dhe një organizim të saktë të formave, që i jep ngjarjes përshtypjen e vërtetë.’’

Kështu shkruhet në introduksionin e albumit fotografik, ‘’PHOTOS THAT CHANGED THË WORLD.’’ Botim i Prestel, 2000.

Në Shqipëri, mënyra staliniste e qeverisjes, izolimi dhe mbajtja e pushtetit me dhunë, provuan të ishin një kombinim fatal, një ecje në kah të kundërt të historisë, në kah të kundërt me progresin, lirinë dhe mirëqënien e popullit. Në 1990, e ashtuquajtura Kështjellë e pamposhtur e komunizmit përfundimisht u shpartallua dhe Shqipëria u gjend në mizerje universale, me një ekonomi si vendet e Botës së Tretë.

Në 7 Gusht, 1991 anija Vlora sapo kishte mbërritur në portin e Durrësit me një ngarkesë sheqeri nga Kuba komuniste. Pa mbaruar akoma shkarkimi, me mijëra njerës të moshave të ndryshme të dëshpëruar për t’u larguar nga Shqipëria prej 45 vjetësh ndën komunizmin Stalinist, invaduan anijen.

Por ky nuk ishte rendja e parë e Shqiptarëve drejt Perëndimit. Në ditët e para të Korrikut, 1990, me mijëra kërkuan strehim në ambasadat e huaja në Tiranë dhe me mijëra të tjerë kaluan kufirin për në Greqi. Sidoqoftë, eksodi drejt brigjeve të Italisë, ishte më i madhi eksod në një ditë të vetme në histori.

Albumi Fotografik, ‘’ PHOTOS THAT CHANGED THE WORLD’’, boton një imazh të fotografit Italian, Luca Turi, me përshkrimin si më poshtë:

A L B A N I A N R E F U G E E S. A u g u s t 8, 1 9 9 1 B a r i, I t a l y : P h o to g r a p h e r: L u c a T u r i.

‘’Sapo Shqipëria u përfshi në një anarki të armatosur në 1991, refugjatë Shqiptar vërshuan në Jug të Italisë, inkluduar këta njerës që arritën në Bari me një anije të rrëmbyer në portin e Durrësit, anija e vjetër tregtare VLORA, ngjeshur me mijra njerës mbulon horizontin. Ajo është gati të ankorohet në portin e Barit. Kapiten është Halim Maliqi dhe ngarkesa që ai ka është çmënduri, dhe e papritur. Një anije e vogël e karabinierisë, që i afrohet këtij masivi, duket plotësisht e pafuqishme nga dallgëzimet e këtij gjigandi. Pushtuesit që janë ngjitur deri lart në direkët dhe mbajtësja e flamurit, janë burra dhe djem të rinj. Ata sulmuan anijen në portin e Durrësit dhe erdhën në bord pa plan dhe pa bagazhe. Ata janë të gjithë Shqiptarë por flasin Italisht, mësuar kjo nga nga programet e RAI. Janë veshur sikur të jenë akoma në vitet 1970, megjithëse është 8 Gusht, 1991.

Dielli i Pulias përvëlon dhe humiditeti i Gushtit është i padurueshëm. Autoritetet lokale janë me pushime dhe plazhet janë mbushur me turistë, në kohë që një valë – pothuajse 20.000 njerës, inondojnë portin. Disa hidhen në det, kur të tjerë rrëshqasin përgjatë litarëve.

Ikja nga Shqipëria për t’a ishte më e lehtë se të rindërtonin atë. Rrëzimi i statujës së diktatorit Enver Hoxha, në Shkurt të po atij viti, sinjalizoi përmbysjen e regjimit komunist. Ngjarje të ngjashme politike dhe transformime kulturale filluan me rënien e Murit të Berlinit në 1989 dhe vazhduan në shumë vende të Europës Lindore. Italia dhe Shqipëria janë vetëm 50 milje detare larg njëra tjetrës dhe ‘Vendi i Shqipeve’ e pa atëherë Italinë si ’Toka e Premtuar’. Bari është i pa përgatitur, po tregoi solidaritet në çdo mënyrë. Qeveria megjithatë planifikon rikthimin e menjëhershëm sipas ligjit, pasi nuk kanë të drejtë për azil politik. Ata i drejtuan në, ‘’STADIO delle VITTORIE’’, që u kthye në një vend burgimi dhe lufte guerilie. Një linjë ajrore është organizuar t’i kthej ata në Shqipëri, por eksodi sapo ka filluar.’’

R e f e r e n cë:

Photos that changet the World. Prestel – Munich, London, New York, 2000.
100 Photographs – The most influential images of all times , TIME, 2015.
CENTURY , 100 years in Photography, Phaidon 2000

IMAZHET DHE 77 DITËT QE NDËRRUAN KURSIN E HISTORISË SE KOSOVË

November 1, 2020 by dgreca

THE POWER OF PHOTOGRAPHY, KOSOVO/

IMAZHET DHE 77 DITËT QE NDËRRUAN KURSIN E HISTORISË SE KOSOVË/

NGA QEMAL AGAJ-Florida-USA-

Një vështrim panoramik i imazheve influencuese të shek. të 20-të do të ishte i pakompletuar pa evidentimin e ngjarjeve të mëdha historike, luftrave dhe tragjedive, që vazhduan deri në fund të shekullit. Aftësia e fotografisë për të kapur momente kyçe që nuk përsëriten, shtron pyetje për zgjidhje, për grupe popujsh, vende dhe nganjëherë për gjithë botën, dhe sjell kthesa në histori.

Do të ishte e pamundur të thuash diçka më tepër nga mijëra tituj gazetash, revistash dhe libra, për përpjekjet dhe luftën e Shqiptarëve të Kosovës për shkëputjen nga Federata Jugosllave, më saktë – për një Kosovë të lirë e të Pavarur.

Si në disa shkrime të mëparëshme në Dielli edhe këtë herë po e lidh Luftën e Kosovës me influencën e fotografisë në vendimin e NATO-s me në krye SH.B.A., për bombardimin e Jugosllavisë.

I pari imazh botuar në shtypin botëror, ka lidhje me përpjekjen Shqiptarëve të Kosovës në protestën e Dhjetorit, 1989, kundër heqjes së Autonomisë së Kosovës nga Millosheviçi. Fotografia me titull, ‘’Nogovaç, Kosovë, Yugosllavi. Vajtuesit në vdekjen e 27 vjeçarit Nasim Elshanit, që u vra gjatë një proteste kundër vendimit të Qeverisë Yugosllave për heqjen e Autonomisë së Kosovës,’’ e fotografit Frances, Georges Merillone, botuar një muaj më vonë, 28 Janar, 1990 në revistën Parisiane, L’EXPRES, ishte shkëndia e parë e një zjarri që nuk do të shuhej lehtë. Ky imazh, që për nga ngjashmëria e tablove mbi varrosjen e Krishtit, është quajtur nga stjudjuesit, ‘’Kosovo Pieta,’’ tërhoqi vëmendjen e opinionit në një kohë që Kosova nuk kishte hyrë në radarin e medias dhe politikës Europiane.

Presidenti François Mitterrand ishte i pari personaliteti politik, që kur pa fotografinë, shkruajti: ‘’Si ka mundësi të mos sjellësh ndërmend Mantegna apo Rembrandt? Zemërimi dhe dhimbja kanë gjithmonë të njejtën pamje. Një nga problemet që po ballafaqohet Europa në këtë fund-shekulli është ajo e minoriteteve. Ne duhet t’i kushtojmë vëmendje sa më shpejt.’’ ( Dielli, Mars, 2019.)

Në albumin fotografik, ‘’THE 100 PHOTOGRAPHS THAT CHANGED THE WORLD,’’ botuar në 2016, është përfshirë fotografia me titull, ‘’The Plight of Kosovo,’’ marrë nga fotografja Amerikane Carol Guzi në Maj, 1999, në kampin erefugjatëve në Kukës. Fotografia e djalit të vogël, Agim Shala, i dha autores Pulitzer Prize, 2000. ( Dielli, Prill, 2019.)

Albumi fotografik, CENTURY, botim i Phaidon, 2002, që ilustron historinë e botës gjatë shek. të 20-të, mbyllet me gjashtë fotografi shoqëruar me komente nga Lufta e Kosovës, 1999.

_______ The New York Times. September, 30, 1998. ____________

Masacres by Serbian Forces in Three Kosovo Villages. __________________________________________________

990701-M-5696S-003 U.S. Marines provide security as members of the Royal Canadian Mounted Police Forensics Team investigate a grave site in a village in Kosovo on July 1, 1999. Elements of the 26th Marine Expeditionary Unit are deployed from ships of the USS Kearsarge Amphibious Ready Group as an enabling force for KFOR. KFOR is the NATO-led, international military force which will deploy into Kosovo on a peacekeeping mission known as Operation Joint Guardian. KFOR will ultimately consist of over 50,000 troops from more than 24 contributing nations, including NATO member-states, Partnership for Peace nations and others. DoD photo by Sgt. Craig J. Shell, U.S. Marine Corps. (Released)

‘’Trupat e 15 grave, fëmijëve dhe të moshuarëve, pjestarë të familjes Deliaj u gjendën të shtrirë nëpër gurë dhe rrëke të luginës poshtë fshatit të tyre në Provincën e Kosovës, qëlluar në kokë nga afër dhe në disa raste të sakatuar, në kohën që mundoheshin të shpëtonin nga ndjekja e forcave Sërbe. Në shtëpitë e fshatit, tre burra – inkluduar plakun 95 vjeçar të paralizuar, Faslli Deliaj – u dogjën kur Serbët u vunë zjarrin shtëpive.’’

Në 27 Shtator, 1998, International Observers, zbuluan trupat e 21 shqiptarëve civil të ekzekutuar në pyll pranë fshatit Gornje Obrinje. Të nesërmen pjesëtarë të Human Right Watch,gazetarë dhe fotografë vizituan vendin dhe dokumentuan vrasjen e 15 shqiptarëve në fshati fqinjë, Golubovaç. Artikulli në New York Times, galvanizoi opinionin botëror dhe ndihmoi në një raund të ri bisedimesh diplomatike udhëhequr nga diplomati Amerikan, Richard Holbrook.

Në 15 Tetor, 1998 u vendos një armëpushim, që do të ndalonte sulmet e policisë dhe forcave paramilitare Sërbe dhe do të mundësonte kthimin në shtëpitë e tyre të mijëra Kosovarëve të shpërngulur nga barbarizmat Sërbe.

Qeveria Sërbe e Millosheviçit, nuk e respektoi marrëveshjen e 15 Tetorit. Tre muaj më vonë, 15 Janar, 1999 në fshatin Racak, u vranë 45 Shqiptarë. Masakra në Racak provokoi një shpërthim të ri zëmërimi në publik dhe Qeveritë Perëndimore filluan bisedimet për një diplomaci mbështetur në forcën ushtarake. NATO e rriti kërcënimin e përdorimit të forcës kur pa se Millosheviçi nuk po i ndalonte sulmet ndaj popullatës civile.

***

FOTOGRAFI dhe fotografia e botuar në

___ The New York Times, 30 Shtator, 1998. ____

‘’Ne gjithmonë shpresojmë që këto lloj imazhesh krijojnë shqetësim në publik dhe mund të bëjnë presion në vendim – marrësit…Përveç sa e thellë ishte mizeria dhe sa e rëndë ishte situata, unë gjithmonë shihja një copë shprese në sytë e atij populli, që ishte mbërthyer nga tmerri i luftës. Unë e gjeta këtë atje.’’

Wade Goddard

Wade GODDARD, fotografi 22 vjeçar nga Zelanda e Re, pa eksperiencë në fotografi, ishte nga të parët fotograf që u ndodh në skenë në atë mëngjes të fund-Shtatorit, 1998.

Goddard kujton :‘’Unë kurrë nuk e mendoja se do të punoja në një fushë beteje. Unë takova një fotograf t’a pyesja si të shkoja atje. Unë erdha vetëm për një muaj, por qëndrova në Ballkan përgjithmonë.’’

Suksesi i tij si fotograf gjatë Luftës së Kosovës, bëri që gjatë dhjetë vjetëve të angazhohet si freelance photographer nga Reuters, The New York Times, dhe Associated Press.

Me 60 fotografi të marra gjatë luftës së Kosovës, Goddard – tani me banim në Dubrovnik, Kroaci – në vitin 2018, boton librin, ‘’ KOSOVO WAR ’’

Në prezantimin e librit, Goddard shkruan:

‘’Mbulimi i shpërbërjes së ish Jugosllavisë u bë qëllimi i jetës time. Unë duhej të ishja atje, t’a shihja vehtë, t’a ndjeja atë, të mundohesha t’a kuptoj atë, brutalitetin, vdekjen, shkatërrimin. Çfarë e shtyn një popull të shkatërroj një tjetër dhe vehten e tij?

Nëqoftëse ne do të kuptonim pyetjen dhe konsekuencat e konflikteve të armatosura, ndoshta ne do të shtynim udhëheqësit tanë politik të tentonin pak më shumë t’a mënjanonin atë.

GORNJI OBRINJA:KOSOVO:29SEP98 – Ethnic Albanian men lift a dead villager onto a stretcher to be carried to the burial site in the village of Gornji Obrinja, Kosovo. 18 civilians mostly women and young children where executed by Serb forces on the morning of september 26 in and around the village of Gornji Obrinja./Photo by Wade Goddard

Mendoj dhe akoma shpresoj, që imazhet si këto do të influencojnë në rrjedhën e historisë njerëzore…

DONJA OBRINJA:KOSOVO:29SEP98 – Shehide Hysenaj 73 looks at her dead neighbour Ali Kolludra 62 who was executed in his garden by Serb police on the morning of September 26 in the village of Donja Obrinja./Photo by Wade Goddard

Një mëngjes në fund të Shtatorit unë shkova në Kosovës, kur pash në një fshat kodrinor një vrasje masive civilash, inkluduar gra dhe fëmijë, që ishin qëlluar gjatë tentativës për t’u larguar. Ekzekutimi i fëmijëve – kujton Godard – ishte një nga skenat më të tmerrshme. 25 gra dhe fëmijë ishin ekzekutuar kur mundoheshin të fshiheshin nëpër shkurre. Një nga ata i posa-lindur. Ishte tronditëse, dhe një nga momentet më rrënqethëse që unë jetova gjatë luftës në Kosovë.

Në një nga imazhet, një Shqiptar i quajtur Imer Deliaj ka shtrirë në një bord prej druri fëmijën e tij katër vjeçar, kur vetë qëndron i ngrirë si një gur. Gruaja e tij po ashtu ishte vrarë. 16 pjestarë të familjes së tij ishin vrarë në atë fund – Shtatori, 1998. Një fëmijë gjashtë muajsh nga familja e tij, u gjend shtrirë në krahët e nënës së tij të vrarë, por që dhe ai vdiq pak orë më vonë.

Të ndodheshe në skena si kjo ishte e tmerrshme fizikisht dhe e rrënueshme mëndërisht. Kjo atmosferë e rëndë akoma kumbon në jetën time dhe unë kurrë nuk do t’a harroj.

Ne gjithmonë shpresojmë që këto lloj imazhesh krijojnë shqetësime në publik dhe mund të bëjnë presion në vendime – marrësit. Të paktën ne bëmë atë që duhej të bënim. Ne fotografuam disa momente tronditëse dhe u munduam të hedhim dritë në të vërtetën. Përveç sa e thellë ishte mizeria dhe sa e rëndë ishte situata, unë gjithmonë shihja një copë shprese në sytë e atij populli, që ishte mbërthyer nga tmerri i luftës. Unë e gjeta këtë atje.’’

___________ Richard HOLBROOKE _____________

Pse NATO vendosi të sulmoj Sërbinë ushtarakisht

Richard Holbrooke, diplomat i shquar dhe përfaqësues i SH.B.A. në Organizatën e Kombeve të Bashkuara . Suksesi i tij në bisedimet diplomatike në luftën e Bosnjes, bëri që administrata e SH.B.A t’a ngarkoj atë në konfliktin e Kosovës. Në 1998 Holbrooke arriti të ashtuquajturin, Marrëveshja e Tetorit. Kjo marrëveshje midis Qeverisë Jugosllave dhe Shqiptarëve të Kosovës, do të lejonte kthimin e 250.000 Kosovarëve në shtëpitë e tyre dhe stabilizimin e një armë –pushimi të kontrolluar.

____________ I n t e r v i s t ë ________

Çfarë lloj gjuhe diplomatike kuptonte Millosheviçi ? Më vjen keq t’a them, por ishte e qartë, që Millosheviçi kuptonte vetëm forcën, një kërcënim me forcë absolute. Kjo ishte e qartë në Kosovë.

Pse për Millosheviçin KOSOVA ishte ndryshe nga BOSNIA ? Si e shpjegoni ?

Kosova ishte ndryshe jo vetëm për Millosheviçin, por për Komunitetin Ndërkombëtar gjithashtu dhe ja pse ishte një problem shqetësues i veçantë. Komuniteti Ndërkombëtar gjithmonë mbështeti indipendencën e shteteve të Sllovenisë, Kroacisë, Maqedonisë dhe Bosnie – Hercegovinës.

Kosova ishte krejtësisht ndryshe. Kosova – me të drejtë apo gabim – ishte parë nga Komuniteti Ndërkombëtar si pjesë e Jugosllavisë. Nga këndvështrimi etnik, kultural dhe historik, ju mund t’a diskutoni këtë. Por në fakt Shqiptarët e Kosovës dhe Sërbët e Jugosllavisë, janë shumë më ndryshe si grupe etnike. Në Bosnje, të gjithë flasin të njejtën gjuhë, kanë të njejtën kulturë, të njejtën prejardhje dhe martesa midis njëri – tjetrit. Në Kosovë asnjë nga këto nuk egziston. Ata flasin tjetër gjuhë, kanë tjetër kulturë, tjetër histori dhe një grindje tmerrësisht të papajtueshme me Sërbët. Në Bosnie urrejtja midis grupeve etnike ishte e fabrikuar nga racistë, demagogë dhe mashtrues.

Për Millosheviçin Kosova ishte një çështje e brendëshme. Ne i thamë se e pranojmë faktin që Kosova është në kufijtë kombëtar të Jugosllavisë, por kjo nuk ju jep ju ( atij ) të drejtën të shtypësh popullin e saj.

Urrejtja mes Sërbëve dhe Shqiptarëve në Kosovë ishte tepër, tepër e madhe nga çdo të ashtu-quajturat urrejtje etnike. Kjo urrejtje në Bosnie, ka qënë shumë e egzagjeruar. Midis Shqiptarëve dhe Serbëve ishte e vërtetë. Ja pse për ne ishte esenciale të kuptonim se situata mund të kërkonte një ndërhyrje nga jashtë.

Kur e kuptuat se duhej të bisedonit me Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës ?

Ishte e qartë për mua që në fillim.Unë isha takuar me përfaqësues të U.Ç.K. në sekret. Dhe kam qënë në kontakte të vazhdueshme, sepse ata ishin një pjesë legjitime e procesit. Edhe nëse ata ekspozonin një zgjidhje violente, ose jo, nuk mund të injoroheshin, sepse ata ishin duke impozuar prezencën e tyre në marrëveshje. Por Rugova, udhëheqësi i njohur i shqiptarëve – burri që propagandonte jo violencë, që kishte fotografi të Gandhit dhe Martin Luther King Jr. në shtëpi – ishte personi që ne merreshim vesh publikisht.

Çfarë mundoheshit ju të arrinit në këto bisedime sekrete?

Ne mundoheshim t’i bënim ata të punonin me Rugovën në një front të bashkuar, që të bisedonin për një zgjidhje jo violente. Kjo provoi të ishte e pamundur, sepse forcat e sigurimit sërb, papushim i provokonin ata me aksione. Në fakt unë i thash Millosheviçit:

‘’ A e dini se ju jeni gjëja më e mirë që i ka ndodhur ndonjëherë U.Ç.K.-s ? Duke mos biseduar me të moderuarit, ju po bëni një gabim monumental.’’

Në 30 Shtator, një masakër në fshatin Obrinje u botua në faqe të parë të, The NEW YORK TIMES. Çfarë ishte e veçanta e saj ?

Unë e kujtoj atë me kthjelltësi. Ishte një takim kryetar komitetesh, që më duhej të merrja pjesë personalisht në Washington. The TIMES shtrihej në mes të tavolinës në Situation Room, si një dëshmitar i heshtur për çfarë po ndodhte. Ishte nga ato momente të rralla kur një fotografi… ( Pauz, moment emocional ) Fotografia drithëruese e atij personi të vdekur në atë fshat, ishte një lloj paralajmërimi, një realitet dhe pati shumë efekt në dialog. Ky ishte takimi në të cilin u vendos se unë duhej të shkoja në Beograd për bisedime. Ishin 12 -13 ditë bisedimesh me grupin tim, inkluduar komandantin e N A T O-s, që do të ishte i ngarkuar për bombardimin. Chris Hill dhe Jim O’Brian nga grupi i Sekretares Albright. Ne u mbyllëm midis Beogradit, Prishtinës, Brukselit dhe Londrës pambarim.

Vendimi ishte të shkohej në N A T O dhe t’ju kërkohej të vinin aeroplanët në gatishmëri dhe të pregatiteshin të viheshin ndën komandën e Gjeneralit Clark , i ngarkuari për bombardimin. Kërcënimi ishte i besueshëm. Unë ja bëra të qartë Millosheviçit, ashtu si dhe Gjeneralit Short, që kjo ishte e vërtetë. Kur Gjenerali Short u bashkua me mua në mes të bisedimeve, ne u futëm në dhomë, dhe fjalët e para të Millosheviçit ishin:

’’Kështu, Gjeneral, ju jeni i ngarkuar të bombardoni ne?

Përgjigja e Gjeneralit Short isht e shkurtër:

– Mr. President. Unë kam B 52 në një dorë dhe U 2 në dorën tjetër. Varet nga ju se cilën unë do të përdor.’’

Fjalët e Gjeneralit patën një efekt të dukshëm. Kombinuar kjo me unitetin e grupit dhe moskundërshtimin e Rusisë, bëri që kjo të ndodhte. Kërcënimi ishte i besueshëm, dhe rezultoi në një marrëveshje që mundësoi mbi 100.000 shqiptarë të dilnin nga shkurret dhe pyjet përpara se të fillonte dimri, ku mund të kishte vdekje masive nga urija dhe të ftohtit.Millosheviçi asnjëherë nuk lejoi prezencën e Ndërkombëtarëve në Kosovë.

Në Tetor ne e bëmë atë të pranonte rreth 2.000 njerës nga OSCE –Organization of Security and Cooperation in Europe, të ishin prezent në rajon. Kështu refugjatët filluan të kthehen. Sidoqoftë, një numër i konsiderueshëm jetësh u shpëtuan nga marrëveshja e Tetorit.

Ç‘mund të na thoni për RAMBOUILLET, pasi Shqiptarët përfundimisht ranë dakord ? Ç’farë ndodhi në atë takim të Martën, pikërisht para bombardimit ?

Sekretaria Albright dhe Presidenti Clinton më kërkuan të shkoja përsëri për një takim të fundit pas firmosjes në Paris. Ne i prezantuam ultimatumin Millosheviçit, se nëqoftëse nuk do të firmoste marrëveshjen, bombardimi do të fillonte. Ai tha, ‘’JO.’’ Ne kaluam natën në Beograd . Në mëngjes unë shkova përsëri, fare vetëm t’a shihja atë, sepse unë isha shumë i ndërgjegjëshëm për faktin se në Gusht 1914, në këtë pjesë të botës, nga një keqkuptim i evitueshëm, një luftë e tmerrëshme filloi. Lufta e Parë Botërore mund të evitohej.Unë nuk dëshiroja të kisha një përsëritje të saj , edhe në një nivel më të ulët.

Kështu unë shkova përsëri vetëm dhe i thash Millosheviçit: –

‘’A e kuptoni se, nëqoftëse unë largohem sot pa ndonjë marrëveshje, bombardimi do të filloj pothuajse menjëherë.’’

Unë vazhdova me këto tre fjalë :

‘’A e kuptoni se do të jetë, I SHPEJTË, I ASHPËR dhe ME PASOJA.’’

I thashë këto fjalë me shumë kujdes, pasi u konsultova me Pentagon-in.

– ‘’ Ju jeni një shtet i madh, një shtet i fuqishëm. Ju mund të bëni çdo gjë që doni të bëni. Ne nuk mund t’ju ndalojmë ju.’’

Pas kësaj ishte një pamje dorëzimi nga ai dhe ne u ulëm vetëm në atë pallat të madh bosh, rrethuar nga piktura të Rembrandt, të lëna nga regjimet e mëparëshme . Unë e pyeta përsëri:

’’A e kuptoni ? A jeni plotësisht i qartë se çfarë do të ndodh pasi ne të largohemi ?’’

Ai tha me mjaftë qetësi, ’’ Po, ju do të na bombardoni.’’

Unë i thashë që, Shtëpia e Bardhë, dhe Departamenti i Shtetit janë duke pritur për një raport dhe unë duhet të shkoj dhe e pyeta për herë të fundit:

‘’ Kjo është e gjitha ? Edhe një herë, a e kuptoni se çfarë po ndodh ?

Ai u përgjigj : ‘’ Po.’’

Kështu ne u larguam dhe kjo ishte e gjitha. Dua të theksoj se nuk kishte keqkuptime në mendjen e tij. Ai e dinte se bombardimi do të fillonte menjëherë pasi ne të largoheshim, dhe ai filloi, në më pak se 30 orë më vonë.

Nuk kishte altenativë tjetër. Millosheviçi zgjodhi fatin e tij. Ai përmbysi një marrëveshje shumë më të mirë nga çfarë mori pas 77 ditësh bombardim .

Home interview, 1995.

The RAMBOUILLET Conference.

________ February 6 – 22 , 1999. ______

Konferenca në Chateau of Rambuillet në afërsi të Parisit, ishte për një marrëveshje për Paqe dhe Vetëqeverisje në Kosovë midis Republikës Federale të Yugosllavisë dhe delegacionit që përfaqësonte Shqiptarët e Kosovës, nxitur sidomos nga masakra në Racak, në Janar, 1999. U formulua nga North Atlantic Treaty Organization, ( NATO) dhe mori emrin e kështjellës ku u zhvilluan bisedimet.

Sekretarja e Shtetit të Amerikës, Madeleine Albright, përpara bisedimeve, tërhoqi vëmendjen se, ‘’ Vetëm të paraqitesh në Konferencë, nuk do të jetë mjaftueshëm. Ne u kemi dërguar pjesëmarrësve një mesazh – MERRENI SERIOZISHT.’’

Delegacioni i Shqiptarëve të Kosovës u përfaqësua nga Hashim Thaçi. Millosheviçi refuzoi të merrte pjesë dhe dërgoi një delegacioni pa prestigj.

Qëllimi i takimit ishte që Sërbët dhe Shqiptarët të nënshkruanin një marrëveshje që do të njihte Autonominë e Kosovës, dhe që do të garantohej nga forcat Paqe-ruajtëse Internacionale.

Bisedimet dështuan pasi delegacioni Jugosllav nuk nënshkroi marrëveshjen. Për Millosheviçin, Kosova ishte pjesë e Jugosllavisë. Ishte e papranueshme një Autonomi e Kosovës dhe për më tepër kjo Autonomi të garantohej nga prezenca e Forcave Ushtarake Ndërkombëtare.

Këshilltarët Perëndimor u tërhoqën vëmendjen Shqiptarëve se mos- firmosja e marrëveshjes, do të ishte një armë e fuqishme në duart e Millosheviçit për kundër –akuzë.Veprimi i mënçur nga ana Shqiptare për firmosjen e marrëveshjes, bindi Amerikanët dhe Aleatët se Millosheviçi njihte vetëm forcën.

Koha provoi se Millosheviçi ishte një udhëheqës komunist dritëshkurtër. I verbuar nga urrejtja, ai dështoi të mbante Federatën Jugosllave të bashkuar dhe të ngrinte një Sërbi të fuqishme. Fundi i tij dihet.

________________ Madeleine ALBRIGHT _______________

U.S. SENATE hearing. – ‘’ The WAR in KOSOVO. ‘’ – April 20, 1999.

‘’Me aleatët dhe partnerët, SH.B. u munduan t’i japin fund këtij cikli violence me mënyra diplomatike, dhe Tetorin e shkuar, Presidenti Millosheviç ra dakord për një armë – pushim, që do të mund lejonte shumë nga të shpërngulurit të ktheheshin në shtëpitë e tyre. Shpejt u bë e qartë që Millosheviçi nuk kishte ndërmend të respektonte marrëveshjen. Në Janar, forcat e tij të sigurimit e pozicionuan vehten për një ofensivë të re dhe masakruan fshatarët në Racak.

Në Rambuillet, Beogradi refuzoi një plan për paqe, kur ndërkohë përgatitej për një plan barbarizmash, një plan për spastrim etnik të të gjithë komunitetit të Shqiptarëve të Kosovës.

Ne të gjithë kemi parë imazhet e familjeve të shpërngulura dhe hedhur nëpër trena, fëmijë që qajnë se nuk gjejnë dot prindrit, refugjatët që numërojnë të afërmit e tyre si u ndanë nga njeri-tjetri, dhe fotografi ogurzeza banesash në flakë. Pas këtyre imazheve është realiteti i një populli jo ndryshe në të drejtat e tyre fondamentale nga unë dhe ju.

Nuk ka dyshim, se kjo fushatë terrori ishte shkaku, dhe jo aksionet e NATO-s. Është prodhim i Millosheviçit. Vendimi i NATO-s për përdorimin e forcës kundër regjimit të Millosheviçit ishte i nevojshëm dhe i drejtë, dhe kushtet që Aleanca vendosi për përfundimin e fushatës së tij, janë të qarta, të drejta dhe të rrepta. Duhet të ketë një proces të verifikuar për ndalimin e aksioneve ushtarake kundër popullit të Kosovës. Forcat policore të Beogradit dhe paramilitarët duhet të largohen, kështu refugjatët duhet të kthehen. Një prezencë ushtarake Internacionale duhet të lejohet të shkoj në Kosovë dhe popullit të Kosovës duhet t’i jepet vetëqeverisje Demokratike, që për një kohë të gjatë e ka merituar…’’

Madeleine Albright –

Sekretare e Shtetitt të SH.B.A.

GORNJI OBRINJA:KOSOVO:29SEP98 – An ethnic Albanian man covers a young girl from his village befor carring her to the burial site in Gornji Obrinja, Kosovo. 18 civilians mostly women and young children where executed by Serb forces on the morning of September 26 in and around the village of Gornji Obrinja./Photo by Wade Goddard

Wade Goddard for The New York Times
A villager in Gornji Obrinje in Kosovo covered the body of a girl Tuesday before carrying her to a burial site. Fifteen members of the Deliaj clan, including children and the elderly, were killed in a massacre on Saturday by Serbian forces. There was another massacre that day a few miles away.

Wade Goddard for The New York Times
Ethnic Albanian men lift a dead villager onto a stretcher to be carried to the burial site in the village of Gornji Obrinja, Kosovo.

EXODUS, 1947-ANIJA QË NGRIT NJË SHTET

May 19, 2020 by dgreca

Shkruan QEMAL AGAJ/ DIELLI/

8 Maj, 1945, shënon fundin e Luftës së Dytë Botërore. Fitorja u festua me marshime gazmore nëpër bulevardet e kryeqyteteve të Europës. Puthje në TIME SQUARE, New York. Konferencë Paqe në Paris , 1946, Gjyqi Ushtarak Ndërkomëtar në Nuremberg, 1945 – 1946, ku 22 udhëheqës Nazist u gjykuan, nga të cilët 12 u dënuan me varje, por për mijëra që shpëtuan nga Kampet e Përqëndrimeve Naziste, lufta për të mbijetuar ishte akoma larg.

Pas mbarimit të luftës ishin rreth 50.000 Jewish në Gjermani dhe Austri, dhe numuri rritej nga të shpërngulurit drejt perëndimit nga Polonia dhe të tjera zona ndën kontrollin e Rusisë sovjetike. Duke udhëtuar nëpër rrënojat e Europës, të shpërngulur nga shtëpitë e tyre , shpesh pa familje, pasuri, apo diku ku të ktheheshin, këta mbijetues shikonin drejtë Palestinës, për një vend që t’a quanin Atdhe.

Ishte Korrik, 1947. 4515 burra, gra dhe fëmijë, shumica prej tyre mbijetues të Holocaust, ngarkuar në 170 kamiona, udhëtuan nga Polonia dhe Gjermania përmes Francës drejtë Mesdheut. Gjatë natës , në portin Sete në Jug të Francës, u imbarkuan në anije. Anija, e njohur si President Warfield, që në ditët e saj të mira kishte shërbyer si anije qejfi dhe që gjatë luftës u përdor për transport furnizimi gjatë invazionit në Normandi, u ble pas luftës në mënyrë sekrete nga shoqata Israelito – Amerikane (Jewish Agency) për 40.000 dollarë në portin Baltimore me një mision, – në vend që të përdornin anije të vogla me qindra emigrant klandestin drejtë Palestinës, vendosën se ishte koha të fillonin të lëviznin me mijëra.

Ndërtuar në 1918 – tashmë e shkatërruar, nga Baltimore, anija mori lundrimin drejt Italisë, ku u riparua dhe u furnizua që të mund të merrte sa më shumë pasagjer. Në mëngjesin e 11 Korrikut, 1947, ndën komandën e anëtarëve të Haganah*, Jewish Agency for Israel* dhe 35 vullnetarë amerikanë, shumë prej tyre mbështetës të Zionizmit*, anija e riquajtur EXODUS, me flamur Honduras dhe me dokumenta udhëtimi për në Stamboll, doli në Mesdhe.

Në 18 Korrik, rreth 20 km. pranë brigjeve, duke qënë akoma në ujra ndërkombëtare, EXODUS u rrethua nga anije luftarake Britanike. Britanikët u munduan të ndalojnë anijen edhe pse jashtë ujrave territoriale të kontrolluara prej tyre. Pasagjerët dhe grupi drejtues refuzuan urdhërat e Britanikëve, refuzim ky që çoi në përleshje me armë, që zgjati rreth tre orë ku u vranë, dy refugjatë, një vullnetar amerikan dhe u plagosën 200 të tjerë.

Beteja mes ushtarëve Britanik dhe mbijetuesve të pambrojtur, por të vendosur të Holocaust, tregoi dobësinë e Britanisë së fuqishme. Pasagjerët mendonin se sapo të shkelnin në Haifa do transferoheshin në kampet e refugjatëve në Qipro. Por Ministri i Jashtëm Britanik, Ernest Bevin vendosi t’a bëj shembull EXODUS, ’’Duhej t’ju jepnin një mësim refugjatëve, Jewish Agency dhe agjentëve të tyre në botë, në përpjekje të tjera për të shkuar në Palestinë.’‘ Të dëshpëruar, pranë atdheut të ëndërruar, në 19 Korrik, të gjithë refugjatët u rimbarkuan në tre anije, që filluan udhëtim mbrapsht në Francë. Në portin Port- de Bouc, në Jug të Francës, refugjatët kundërshtuan të zbrisnin dhe qëndruan në anije me gjithë vapën e madhe, kushtet e vështira sanitare dhe pakësimin e ushqimit. Pasi autoritetet Franceze refuzuan të përdornin forcë për të zbritur pasagjerët nga anijet, në 22 Gusht, anija u nis drejt Hamburg-ut, në atë kohë Zonë e Okupuar ndën kontrollin Britanik.

Rivendosje me forcë e mbijetuesve të Holocaust në një kamp Gjerman, shkaktoi një revoltë ndërkombëtare. Reagimi i ashpër i opinionit botëror detyroi Britaninë të ndrroi qëndrim. Emigrantët nga Hamburg-u, u transferuan në kampet e refugjatëve në Qipro.

Gjendja e mjeruar e pasagjerëve të Exodus, dhe trajtimi çnjerëzor që ata jetuan, nxiti simpati dhe mbështetje për çeshtjen Zioniste dhe u bë simbol për nevojën e popullit Jewish të qeverisnin vehtëvehten në një atdhe të tyre.

Historia e EXODUS, ishte historia e një drame njerëzore, një histori konfliktesh politike, një histori e të dobëtit kundër të fuqishmit, refugjatësh Jewish kundër Britanisë. Historia e vërtetë e EXODUS, ishte në fakt një mikrokozmos e historisë së shtetit të Israelit.

Ajo që ndodhi me EXODUS tërhoqi vëmendjen e organizmave ndërkombëtare në zgjidhjen përfundimtare për qindra mijëra refugjatë Jewish, që kërkonin strehim pas Luftës së Dytë Botërore dhe krijimin e shteti i ri të Israelit.

Kjo është një nga arësyet që historia e EXODUS, 1947 mori përmasa biblike.

Përse Britanikët ndalonin emigrimin

Jewish në Palestinë ?

Gjatë Luftës së Parë Botërore, në 2 Nëntor, 1917, Qeveria Britanike, publikoi një deklaratë ku njoftonte mbështetje për stabilizimin e një ‘’National Home for the Jewish People’’ në Palestinë, në atë kohë një rajon Otoman me një minoritet të vogël popullsie Jewish. Deklarata e quajtur, ‘’Belfour Declaration’’ u propozua nga Sekretari i Jashtëm i Britanisë, James Belfour, ku midis të tjerash shkruhej: ‘’Palestina të njihej gjithashtu si Jewish National Home, me lirinë e emigrimit të popullt Jewish nga të gjitha vendet e tjera, ku do të gëzonin të gjitha të drejtat kombëtare dhe civile; një Status që të garantonte kompanitë Jewish; qeveri lokale të zgjedhur nga popullata Jewish, dhe gjuha Hebrew të njihej zyrtarisht.

Pasi Britania pushtoi Palestinën në fund të 1917-ës, mbështetur nga SH.B. A, dhe Franca, Britanisë ju garantua një Mandat për Palestinën që u aprovua nga Lidhja e Kombeve në 24 Qershor, 1922. Një nga kushtet e Mandatit ishte respektimi i Belfour Declaration, që u bë në fakt një njohje zyrtare për një pjesë territoriale në Palestinë me popullatë Jewish.

Në Maj, 1939, Britania publikoi të ashtuquajturën, ‘’ The White Paper,’’ që shfuqizonte premtimet e saj ndaj popullit Israelit sipas ‘’ Belfour Declaration.’’ Pas kësaj, emigrimi Jewish do të limitizohej për pesë vjet dhe çdo kërkesë për emigrim do të aprovohej nga autoritetet Arabe. Në vazhdim, vinte kufizime në blerje tokash nga Jewish.

Jewish Agency, reagoi ashpër për hedhjen poshtë të Belfour Declaration. Në Shtator ,1939, Ben Gurion, kryetari i Jewish Agency, deklaroi: ‘’Ne do të luftojmë luftën kundër Hitlerit sikur të mos kishte’ White Paper,’ dhe do të luftojmë ’ The White Paper ’ sikur të mos kishte luftë.’’

Fjalët e rrepta të Ben Gurion në 1939, i dhanë tonin politikës dhe operacionit të Agjensisë Israelite gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Kur Partia Laburiste Britanike hypi në fuqi në Qershor, 1945, Zionstët u entusiazmuan nga platforma e tyre që includonte pa ekuivoke çështje e ngritjes së një shteti Israelit. Në një konferencë të Partisë Laburiste, Hug Dalton, politikan i shquar, shpjegoi se: ‘’ Është nga ana morale gabim dhe politikisht e pambështetur, të ndalohet hyrja e çdo Jewish që dëshëron të shkoj në Palestinë.’’ Ai vazhdoi : ‘’ Britania në bashkëpunim me SH.B.A. dhe Rusinë Sovjetike, duhe të mbështesin një politikë , që do të na jap një shtet të gëzuar, të lirë dhe me prosperitet në Palestinë.’’

Por jo shumë kohë pas kësaj, Qeveria Laburiste, plotësisht dhe në mënyrë kategorike, mohoi premtimet e partisë së saj dhe ju nënshtrua Arabëve. Orientimet e reja pro-Arabe u motivuan nga perceptime interesash. Britania e Madhe donte të ruante mardhëniet me shtetet Arabe, për të mbrojtur interesat e saj politike dhe ekonomike.

Por në çdo shkallë, për një parti që pretendonte se mbështeste drejtësinë sociale dhe dinjitetin e njeriut, për një shtet që ishte në krye të fronit kundër nazizmit, të toruronte më të torturuarit, që jo vetëm humbën gjithëçka por edhe 6 milion të pafajshën gjetën vdekjen, ky qëndrim ishte i pahijshëm, amoral dhe pse jo, kriminal. Ngritja e opinionit publik kundër adoptimit të White Paper nga Qeveria e re nxiti revoltë në Britani dhe jashtë saj. Në këto rrethana, Qeveria Laburiste, vendosi të përfundonte Mandatin e vitit 1922 mbi Palestinën dhe e hodhi çeshtjen Palestineze në Kombet e Bashkuara.

Në 29 Nëntor, 1947, O.K.B., aprovoi rezolutën për përfundimin e Mandatit të Britanisë mbi Palestinën dhe ndarjen e territorit Palestines midis një shteti Arab dhe një shteti të ri – Israelit, që hynte në fuqi në 15 Maj, 1948.

Në mesnatën e 14 Maj, 1948, mandati i Britanisë mbaronte. Po atë ditë, në orën 4 mbasdite përpara Këshilit të Popullit Jewish(Jewish People Council ) në Muzeumin e Artit në Tel Aviv, Ben Gurion deklaron zyrtarisht Indipendencën e Popullit Jewish dhe krijimin e shtetit të Israelit.

Midis të tjerash deklarata përmbledh:

‘’Shteti i Israelit do të jetë i hapur për emigrantët Jewish. Do të kujdeset për zhvillimin e vendit, për mirëqënien e të gjithëve; do të bazohet në principet e lirisë, drejtësisë dhe paqes, sipas vizioneve të profetëve të Israelit; do të ruaj barazi absolute të të drejtave politike dhe sociale për të gjithë qytetarët, pa dallim besimi, rrace dhe seksi; do të garantoj lirinë e besimit, ndërgjegjes, gjuhës, edukimit dhe kulturës; do të ruaj vendet e shenjta të të gjithë besimeve fetare dhe do të jetë besnike e Kartes së Kombeve të Bashkuara.’’

Një ditë pas shpalljes së Indipendencës, një koalicion ushtarak Arab, përbër nga Egjypti, Siria, Jordania, Libani dhe Iraku invaduan Israelin. Kjo shënon luftën e parë midis vendeve Arabe dhe shtetit të posakrijuar të Israelit.

Me gjithë superioritetin numerik të Aleancës Arabe, Israelitët të pregatitura nga Haganah, mbrojtën vehten dhe fituan. Në Janar , 1949, me ndërhyrjen e O.K.B. u vendos armëpushimi. Kur Britania njohu shtetin e ri të Israelit në Janar, 1949, refugjatët e grumbulluar në Qipro u shpërngulën në Israel. Fundi i një fillimi të pritur me ankth.

Filmi ‘’ E X O D U S’’ dhe G j o n M I L I

Filmi ‘’EXODUS’’, është bazuar në ngjarjet që ndodhën me anijen Exodus në 1947, kampet e refugjatëve në Qipro, me ngjarje lidhur me themelimin e shtetit të Israelit në 1948 dhe konfliktin e parë Arabo- Israelit, përshkruar në librin e shkrimtarit amerikan, Leon Uris, botuar në 1958.

Filmi, i gjatë tre orë e gjysëm me regjisor Otto Preminger, 1960, është përshkruar si një film lufte me të gjitha tiparet e një epike klasike, inkluduar; romancë, idealizëm dhe luftë për liri.

Revista LIFE, ngarkon Gjon Miliin të fotografoj skena gjatë xhirimit për publikim. Skenat e fotografuara u botuan në Life, 12 Dhjetor, 1960 me titullin:

‘’ A PEOPLE’S RETURN TO THE PROMISED LAND.’’

– Photographed for LIFE by Gjon Mili.

‘’Kur Lufta e Dytë Botërore mbaroi, mbijetuesit Jewish të Europës u gjendën të shkatërruar. Ata kishin humbur gjashtë milion njerës në kampet e Hitlerit…Për shumë ishte një humbje shprese. Por shpresa nuk kishte humbur. Shpresa, që ngjallte një te re, është simbolizuar në imazhin e kësaj faqe fotografuar nga Gjon Mili. Qindra mijëra mbijetues ngritën vehten lartë dhe me gjithë bllokadën e anijev Britanike, morën rrugën për Palestinë. Atje, duke mospërfillur pesë ushtri Arabe dhe gjithë logjikëm historike, ata ndërtuan një komb.Tani në film vjen EXODUS, xhiruar për United Artist nga Otto Preminger, bazuar në best-seller të Leon Uris. Filmi shkon më tej se libri në këtë pikë: Një histori treguar me pasion se sa mirë dhe me aftësi Jewish dinë të luftojnë, ai evidenton urrejtjen për violencë dhe një vajtim për paqe.’’

Life, 12 Dhjetor, 1960

Nga botimet në LIFE, të tërheqin vëmendjen imazhet me tituj si:

Një luftëtar i maskuar – ‘’Ari Ben Canaan, ( Paul Newman) karshi minaresë së hollë të El Jazzar. Një Jewish lindur në Palestinë, Ari është oficer në Hagannah, që më vonë u bë ushtria e Israelit .’’

Kthim në terrorist – ‘’Në brigjet e Palestinës, 17 vjeçari Dov Landau (Sal Mineo) përpara një qendre policore Britanike rrethuar me tela me gjemba. Një mbijetues i kampeve të vdekjes Naziste, mbushur me urrejtje, merr një vendim; ai bashkohet me grupin terrorist klandestin Irgun, si dinamist kundër Britanikëve.’’

Pak momente dashurie jashtë betejës –‘’ Për një moment, Dov Landau dhe Karen Clement (Jill Haworth) -refugjate Jewish nga Gjermania në kampet e Qipros, shtrirë në bar në vendin e tij të vrojtimit.. Në një moment intim, dashuria pothuajse i rrëmbeu. Por me rreptësi ai thotë: ‘Jo.’ Fillimisht ata duhet të martohen. Atëhere ajo do të jetë Zonja Landau, një grua e respekktuar. Njerëzit do të ulin kapelet kur ajo të kaloj. Por tani ajo duhet të kthehet në kamp.’’

Në vdekje, paqe por…’është koha për të jetuar.’ – ‘’Ditën tjetër gjetën Karen ku e kishte hedhur një Arab, pasi i kishte prerë grykën dhe dov duke qarë me ngashërim mbi të. Ata e varrosën Karen në një varr të përbashkët me një Arab të vrarë për shoqërimin e tij me Jewish. Në ceremoninë e varrimit për të dy, një ushtar Jewish thotë një bekim të pikëlluar: ‘Të vdekurit e ndajnë tokën në paqe….është koha për të jetuar.’’

‘’Shaping the FUTURE

by remembering the PAST ‘’

Megjithëse jehon e EXODUS, një saga kujtuar në libra dhe film, është simbolizuar me Memoriale në Baltimore, në Francë, në Itali edhe në Gjermani, nuk ka pasur një Memorial në vendin ku refugjatët u munduan të arrinin – Israel.

Me inisiativën e Presidentit të shoqërisë Jewish- Ameikane, Jerry Klinger, në 2017, me rastin e 70 vjetorit të ngjarjes, në Haifa, në portin ku anijet ushtarake Britanike, atakuan dhe ndaluan anijen të ankorohej dhe të lejonte pasagjerëët në tokë, më së fundi u ngrit një Memorial. Në ceremoninë e inagurimit, inisiatori i projektit Mr. Klinger midis të tjerash tha: ‘’Unë ju garantoj se një numur i konsiderueshëm në Israel , në Amerikë dhe kudo, nuk e dinë historinë e vërtetë të EXODUS. Ne duhet të kujtojmë të shkuarën, sepse nëqoftëse nuk kujtojmë të shkuarën, si do të kemi një të ardhme?’

*Haganah – Organizatë ushtarake Zioniste në Palestinë, krijuar në 1920 në mbrojtje të revoltave Palestineze kundër vendbanimeve Jewish. E jashtëligjëshme nga autoritetet Britanike. Pas luftës së Dytë botërore u bë forca kryesore mbrojtëse e shtetit të ri të Israelit. *Jewish Agency for Israel – Një organizatë ndërkombëtare krijuar në 1929 me qendër në Jerusalem. Dedikuar të ruaj dhe forcoj lidhjet mes Jewish në Israel dhe kudo në botë. *Zionizm – Një lëvizje nacionaliste që mbështeste të drejtën e popullit Jewish të kenë shtetin e tyre .

Referencë :

Leon Uris – EXODUS, 1958. Leslie Stein – The Hope Fulfilled, 2003 LIFE – 12 Dhjetor, 1960.