Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Studimet e para shkencore në Shqipëri: Një referim historik

by

Nga Dr. Ed.D Fatjona R. Lubonja/

Studimet e para shkencore të mirëfillta në Shqipëri datojnë gjatë viteve 1916-1940 të dokumentura me korrektësi përgjatë një periudhe afatgjate të 24 viteve. Ky proces përmbledh edukimin, hap pas hapi zhvillimin e metodave të mbledhjes dhe analizimi të informacionit, metodologjia, pedagogjia dhe gjuhësia përkatëse studimore. Rëndësia e këtij projekti nuk qëndron vetëm në faktin madhor të themelimit dhe zhvillimit të infrastrukturës shëndetsore dhe humultuese në Shqipëri, por gjithashtu edhe për faktin se për herë të parë këto humultime u ndërmorën dhe më vonë u drejtuan nga studiues Shqiptarë. Ky është një faktor i rëndësishëm duke ju referuar zhvillimit historik të Shtetit Shqiptar përgjatë perudhave kohore dhe dokumentacionit historik të zhvillimit intelektual profesional dhe institucional në vend (Arkiva, 1916; 1924; Rockefeller Archive, 1940).

Kjo iniciative përmban në vetvete elementin e rëndësishëm siç ishte ndihma dhe financimi nga projekte bamirësie të huaja si ai i Kryqit të Kuq me qëndër në Paris dhe ai më i rëndësishmi në këtë projekt i Organizatës Bamirëse të Rockefeller në New York (Rockefeller Archive, 1928; 1940). Pavarësisht nga ky faktor, influenca dhe iniciativa nga pala shqiptare ka një rëndësi të madhe pasi e transformoi dhe e organizoi këtë iniciative nga një projekt bamirësije në një projekt madhor me zhvillimin e institucioneve dhe edukimin e individëve specialiste si në fushën e shëndetësisë apo humultimit, por edhe në fushën e pedagogjisë që ishte një element fillestar dhe subjekt i ri në konceptin social, cultural dhe institucional.

Në rrjedhim të themelimit të shtetit Shqiptar në 1912 (Arkiva, 1916), kjo iniciative konsiderohet si projekt i rëndësishëm dhe i sukseshëm jo vetëm për përmirësimin e shëndetësisë së popullsisë Shqiptare, apo për themelimin e infrastrukturës shkencore dhe shëndetsore, por gjithashtu për faktin që Shqipëria edhe pse një vend i ri dhe pa përvojë shkencore krijoi mundësinë dhe vizionin drejt një zhvillimi shkencor. Ky vizion apo iniciativë do pasohej ndër vite, pavarësisht ndryshimeve të situatave politike, deri në ditët e sotme. Studimet e para përgjatë periudhes 1916-1940 marin përmasa të rëndësishme historike, shkencore, por edhe cilësore pasi përmbajnë një kualitet të mirëfilltë humultues (Lubonja, R. F., 2019). Data e marrë në ato projekte ka vlera humultuese të konsiderueshme si referenca parësore për të kuptuar rrjedhimet e ndryshme dhe “behavior” sjelljen e problemeve shëndetsore të përcjella në gjeneracione. Në fotot e bashkangjitura të marra nga dokumentacioni humultues (Rockefeller Archive, 1920) vihen re metodologjia, gjuhësia, pedagogjia, dhe institucionet shkencore udhëzuese hap pas hapi në gjuhën shqipe. 

*Fatjona Rama Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë/Edukim dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në ABA (Applied Behavior Analysis) #fatjonalubonja

Edukimi dhe Fëmijët me Vështirësi Njohëse (Cognitive)

by

Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D

Edukim, Neuroshkencë & Behavior/

Duke u bazuar në studimet e neuroshkences ç’rregullimet njohëse (cognitive) mendore janë ç’rregullime të trurit, pra kanë një bazë biologjike (Griesinger W. 1861; Menninger K, et al, 1959) dhe si të tilla duhet trajtuar si ç’do sëmundje fizike. Sëmundjet mendore tek fëmijet përballohen me vështirësi si në shoqëri ashtu dhe në edukimi, duke mos e trajtuar në diskutim bashkëkohore, gjë që ka penguar bisedën e hapur në shoqëri për edukimin dhe kuptimin e këtyre ç’rregullimet. Duhet patur në konsideratë që trajtimi/edukimi dhe mbrojtja e ç’do fëmije pa diskriminim është një e drejtë ligjore në shtetin Shqiptar (Ligj Nr. 18/2017). 

Spektri i ç’rregullimit të autizmit është një nga këto probleme që kërkon vëmëndje për faktin se është akoma e paqartë se ç’farë e shkakton në origjinë një ç’rregullim të tillë. Ç’rregullimet njohëse (cognitive),  mund të konceptohen si sëmundje të ç’rregullimit të sinapseve (Toro, et al. 2010). Më thjesht mund të shpjegohet se zhvillimi i trurit, nga fëmijërija deri në moshën e rritur, pëson ndryshime në sistemin nervor qëndror nëpërmjet formimit të degëzimit të qelizave nervore që përfshijnë formimin e synapseve, mirëmbajtjen, remodeling e lidhjes brenda qarqeve qelizore, etj… 

Nevojat e këtyre fëmijëve janë nga më të ndryshimet të cilat varen nga problemet shëndetsore të zhvillimit të fëmijës, vështirësitë e krijuara nga ana sociale, abuzimet, vështirësi ekonomike, shëndetsore,  institucionale, dhe pedagogjike. Këto faktorë influencojnë direkt në zhvillimin e trurit të fëmijeve, në shëndetin mendor, në përmirësimin apo përkeqësimin e problemeve duke i lënë prindërit të ndjehen vetem, të pafuqishëm dhe të injoruar në kauzën e tyre të vështirë dhe humane. 

Patologjia e këtyre ç’rregullieve e bën faktorin e edukimit/trajtimit të vëshirë në kushte shtëpie apo distance. Me konkretisht mund të shpjegohet përshembull se ç’rregullimi i spektrit autik (ASD) karakterizohet pjesërisht në angazhimi atipik i vëmendjes, i reflektuar në sensivitet të egzagjeruar dhe të ndryshueshëm ndaj stimujve shqisorë (Granovetter. M.,et, al. 2020).  Gjithashtu ç’rregullimi-vëmendjes /ç’rregullimi-aktivitet i lartë (ADHD) dhe ç’rregullimi i përqëndrimit me memorje te ulët (ADD) janë çrregullime tek fëmijët që tregojnë probleme të funksionit egzekutiv, problemet që i kane lidhje me koncentrimin apo vëmendjen, problemet që kontrollojnë sjelljen/behavior dhe hiperaktiviteti (Granovetter. M.,et, al. 2020). Një shpjegim më i thjeshtë është që fëmijët me këto lloj ç’rregullimi e kanë të vështirë apo të pamundur të koncentrohen apo të kuptojnë metodologjinë nëpërgjithesi, pavarësisht nga veçantitë individuale. Kjo pamundësi për të kuptuar mund edhe të shkaktoj psikoza në sjellje/behavior apo edhe efekte të tjera në ndryshime ne sjellje.

Por pyetja themelore që shtrohet është: Si mund të trajtohen apo edukohen këto lloj rastesh? 

Duke patur parasysh simptomat e shtjelluara më sipër, trajtimi më influencues është një kombinim i mjekimit, trajtimit, dhe terapise të sjelljes/behavior ABA në raste individuale. Kjo është e rëndësishme pasi jo dy raste mund të jenë njësoj, ç’do fëmijë ka zhvillimin e tij unik të trurit dhe duhet trajtur me metodologji të formuluar në basë të analizës individuale. Në varësi të nevojave të tyre, të ndihmohen prindërit të zhvillojnë dhe zbatojnë një njohuri të teknikave të sjelljes, ABA, për të aplikuar dhe përdorur në ambjente shtëpie. Pavarësisht se në cilën rrugë aplikohet trajtimi edhe sa do pak të jetë e mundur, gjëja e rëndësishme është që ç’rregullimin të trajtohet serjozisht, me profesionalizëm, etikë, dhe durim pasi ndihma e specializuar e trajtimit mund të ketë efekte të rëndësishme që mund ti ndryshojnë jetën një fëmije dhe familjes së tij.

Fatjona R. Lubonja Ed.D mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë, Edukim dhe Applied Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në Universitetin e Harvard, MA. USA.

SPEKTRI I AUTIZMIT DHE EDUKIMI

by

Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D

*Fatjona R. Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në Universitetin e Harvard.

Bazuar në statistikat, megjithëse të pakëta, në Shqipëri numri i fëmijëve që vuajnë nga aftësitë e kufizuara intelektuale apo problemet mendore është më i lartë në krahasim me patologjitë e tjera të fëmijëve (WHO-AIMS Report, 2006). Në një intervistë me Pediatre Dr. Gj, duke u bazuar në datat e marra përgjatë 20-vjetëve të fundit nëpërmjet vizitave të fëmijëve të regjistruar ka një rritje të numrit të fëmijëve të diagnostikuar me spektrumin e autizmit apo aftësi të kufizuara intelektuale. Me rritjen e rasteve, fëmijët me aftësi të kufizuara intelektuale janë “në rrezik”, kur ekziston një pabarazi midis kuptimit të këtyre ç’rregullimeve, trajtimit, edukimit dhe nevojave themelore të tyre. Shoqëria ka nevojë për ndërhyrje përdrejt të një trajtimi cilësor që i lejon fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale të mbijetojnë në një mjedis të vështirë. Gjithashtu, duke i kuptuar këto ç’rregullime, kërkohet një reflektim etik i shoqërisë për të ndaluar diskriminimin apo etiketimin në gjuhën/fjalorin e përditshëm kundrejt një individi, fëmijë apo i rritur, me këto ç’rregullime. Ç’farë mendohet se shkakton autizmin apo aftësi të kufizuara intelektuale? Spektri i ç’rregullimit të autizmit është një nga këto probleme që kërkon vëmëndje për faktin se është akoma i paqarte se ç’farë e shkakton në origjinë një ç’rregullim të tillë. Studimet e fundit (Lavy, J. A., et. al. 2021) considerojnë proteinën Dyrk1A që kontrollon rritjen e trurit (Guedj, F., et .al 2012) si të rëndësishme dhe influencuese në grupin e ç’rregullimeve të autizmit dhe aftësive të kufizuara intelektuale. Gjithashtu, Autizmi mund të konceptohet si një sëmundje e ç’rregullimit të sinapseve (Toro, et al. 2010). Më thjesht mund të shpjegohet se zhvillimi i trurit, nga fëmijërija deri në moshën e rritur, pëson ndryshime në sistemin nervor qëndror nëpërmjet formimit të degëzimit të qelizave nervore që përfshijnë formimin e synapseve, mirëmbajtjen, remodeling e lidhjes brenda qarqeve qelizore, etj… Në disa studime është diskutuar mundësia që fëmijët me simptoma të ç’rregullimit autikë të kenë një densitetit të degëzimit të qelizave nervore në tru shumë më të madhe se ato që gjënden në fëmijët e paprekur të së njëjtës moshë. (Hutsler, J., & Zhang, H., 2010; Johnson & DeHaan, 2015). Cila është domethënia e densitetit të degëzimi të qelizave nervore në tru? Zhvillimi i trurit të fëmijes kalon në perjudhë zhvillimi nëpërmjet shtimit të qelizave nervore dhe gjithashtu në një perjudhë të krasitjes të qelizave nervore. Të dyja këto proçese janë shumë të rëndësishme në zhvillimin e trurit të fëmijës. (Huttenlocher, 1990, 1994). Pra duhet theksuar se gjatë këtij zhvillimit jo vetëm shtimi i degëzimit të qelizave nervore por edhe krasitja e tyre është një proçes i rëndësishëm për të eliminuar lidhjet e tepërta midis qelizave nervore. Ky proçes sjell ndryshime në volumin e trurit që nga lindja e fëmijes deri në moshën e rritur. Si ndikon ky proçes në ç’rregullimin e autizmit? Indet e trurit të një fëmije me ç’rregullime autike tregojnë një rritje në degëzimet e qelizave nervore piramidale nga shtresa (2) në ballore dhe shtresa (5), (Toro, et al 2010). Si rrjedhim truri i fëmijëve me ç’rregullime të autizmit karakterizohet nga: hipër-lidhjet (të larta) në qarqet lokale dhe hipo-lidhjet (të ulta) në mes të rajoneve të trurit (Geschwind, dhe Levitt, 2007), që rezultojnë nga defiçitet në proçesin e krasitjes (Huttenlocher, 1994). Siç ilustrohet në Figurën 1. në ç’rregullim të spektrit të autizmit vihet re një formimin i egzagjeruar apo shkurtim jo i plotë gjatë proçesit të zhvillimit të qelizave nervore. Figura 1. Bazuar ne trajektoren e formimit të zhvillimit të qelizave nervore. (Penzes, P., et. al. 2011). Trns. Lubonja, R. F. Opinion, (2021) Ç’farë trajtimesh janë të rekomanduara? Përgjatë kontrolleve të vazhdueshme me specialistë, studimet sugjerojnë gjithashtu se terapitë ABA (Aplikimi Analitik i Sjelljes), terapi cognitive mendore, fizio-terapi, apo të tjera që mund të varet nga ç’do situate individuale, në moshën fëminore pas lindjes janë të rëndësishme. Edukimi formon bazën e aftësisë së memorjes dhe si rrjedhim, proçesit të mësuarit mund të ketë një ndikim të fuqishëm të specializuar në fëmijët me aftësi të kufizuara përgjatë zhvillimin e tyre (Gillig, M., P. & Gentile, J. 2012). *Fatjona R. Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në Universitetin e Harvard.