Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Studimi Amerikan në Shqipëri gjatë viteve 1920

by

Nga Dr. Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Një nga iniciativat më të rëndësishme gjatë periudhës së themelimit të Shtetit Shqiptar (Arkiva, 1912) të ofruar në formën e ndihmës humanitare ka qënë projekti i Fondacionit Rockefeller me qëndër në New York në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ky studim me përdorimin e metodave studimore kuantitative dhe kualitative dhe me një process të gjatë analitik të studimit gjatë një periudhe që zgjati 24 vjet i dha një kontirubut të rëndësishëm popullit shqiptar. Ky studim kishte për qëllim eradikimin e epidemisë të malarjes që kishte prekur masivisht popullsinë Shqiptare, themelimin, ndërtimin, apo zhvillimin e insitutcioneve edukuese të fushës së pedagogjisë, mjeksisë, infermjerisë, epidemologjisë, dhe laboratoreve. (Lubonja, 2019) 

Përgjatë kësaj periudhe studiuesit American Dr. Hackett (Harvard University, 1914), Dr. Russell (Columbia University, 1893) shtuan edhe një iniciativë të rëndësishme në projektin studimor siç ishte ai inxhinierik i studimit të infrastrukturës në shumë zona dhe qytete të ndryshme të Shqipërisë.  Ky studim ishte consideruar i nevojshem për studiuesit Amerikan sikurse njohja dhe aplikimi i të cilës do të sillte ndryshime të vlefshme dhe të studiuara drejt themelimit të infrastructurës së edukimit dhe shëndetsise se Shteti Shqiptar gjithashtu edhe eradikimin të semundjes së malarjes. Ky program nëpërmjet financimit, investimit, dhe ndihmës akademike dhe shkencore ndihmoi direkt popullsinë shqiptare në atë periudhë të vështirë nën influencën e epidemisë së malarjes dhe mungesën e infrastukturës përkatëse të specializuar (Hackett, 1927). 

Një nga qytetet e studiuara ishte qyteti i Durrësit, që në atë periudhë, konsiderohej si një nga qytetet më të prekura nga epidemia e malarjes. Duke u referuar në raportin dhe analizën e humultimit nga studiuesit dhe inxhinieri Amerikan (Hackett, 1926) një nga faktorët kryesorë që influenconte përhapjen epidemike në popullsinë e qytetit të Durrësit dhe përeth ishte infrastruktura kënetore, laguna e gjirit dhe ndryshimet klimatike gjatë vitit. 

Në dokumentet e bashkangjitura theksohen qartësisht disa nga problemet që duhet të merreshin në konsideration gjatë studimit dhe ndërtimit të infrastruktures. Janë diskutuar në vecanti tre (3) probleme: 

  1. Kanale në afërsi të qytetit, 
  2. Gropa me një distance 2 klm. nga qendra e qytetit,
  3. Laguna dhe toka kënetore në afërsi të qytetit 9 klm. e gjatë dhe 2 klm. e gjerë, ku pjesa veriore ishte 20cm. nën nivelin e detit. 

Ky studim është shumë i rëndësishëm për to referuar për cilësinë studimore, dokumentimi në detaj, dhe rëndësinë që ka për të kuptuar zhvillimet që kanë pasuar gjatë shekullit deri në vitet e fundit.

*Fatjona R. Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë/Edukim dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York, Rowan University, dhe është specializuar në ABA (Applied Behavior Analysis) dhe Rehabilitimi Mendor. #fatjonalubonja

USA & Fondacioni Rockefeller si partnerë të rëndësishëm në themelimin e sistemit shkencor studimor

by

Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Duke ju referuar historisë së Shtetit Shqiptar (Arkiva e Shtetit, 1924), Shqipëria e viteve 1920- ishte një shtet i ri, pa përvojë në fushën studimore epidemologjike apo shëndetësore. Pavarësisht nga kjo situatë gjatë viteve 1926-1936 në shqipëri ka pasur një iniciativë të rëndësishme nga USA, Fondacioni Rockefeller në fushën studimore, që mund të ketë qenë iniciativa më e madhe e bërë historikisht në Shqipëri e këtij lloji. Për herë të parë në Shqipëri ka patur një bashkepunim të mirëfilltë me karakter jo politik, por humultues, që solli ndryshime dhe përmirsime direkte në shëndetin e popullsisë shqiptare.

Studimet e bëra nga studiuesit Amerikan Dr. Hackett dhe Dr. Russell në Shqipëri gjatë viteve 1926-1936 kanë qënë të rëndësishme për popullsinë shqiptare. Në ato vite Shqipëria gjendej në një periudhë të vështirë nën ndikimin e sëmundjes epidemike të malarjes ( Hackett, 1927).

Fondacioni Amerikan nëpërmjet studiuesve ka luajtur një rol të rëndësishëm në hapjen e qëndrave të para humultuese, një inisiativë që rrjedhoi në formimin e sistemit shëndetsor me prioritet trajnimin e specialistëve shqiptarë. Për herë të parë në Shqipëri bëhej një investim i tillë në këtë fushë duke përfshirë investime në infrastukturë, institucione, klinika, laboratore, trainime në infermjeri dhe fellowship për doktorë specialist. Puna e bërë nga këta studiues për një dhjetëvjecar dhe nga personeli i specializuar shqiptar rrjedhoi në përmirësimin e shëndetit të popullsise se prekur nga semundja, parandalimin dhe deri në pothuajse eleminimin e epidemise se malarjes.

Korespondenca dhe dokumentet e mbajtur nga Dr. Hackett dhe Dr. Russell kanë rëndësi historike për Shqipërine. Ato jo vetëm që pasqyrojnë vendin dhe institucionet shtetërore të atyre viteve (shpjegime të metejshme do të jepen në artikujt pasardhës), por kanë vlera studimore për historinë e humultimeve të para të popullsisë. Ky studim ka vlera studiuese si i vetmi projekt kualitative dhe kuantitative me kohë të gjatë i bërë ndonjëherë nga studiues të huaj në Shqipëri. Ka qënë kërkesa e këtyre studiuesve të respektuar në botën akademikëve studiuese për të kryer humultime në Shqipëri duke sjellë shërbime, investime, dhe ndihmë direkte në popullsinë shqiptare. Në dokumented e bashkangjitur në këtë artikull vihet re propozimi dhe dëshira e studiuesve për të bashkpunuar me shtetin shqiptar dhe specialistë vendas duke i përkrahur ata me sponsorizim, financim dhe fellowship në Universitetet e Evropës.

Hackett & Lindsay, July 1 to September 30, 1930, Third Quarterly Report, Folder 2987, Box 247, Series 3, Folder Title: 704 – Albania -A-Z, International Health Division, Rockefeller Archive Center.

Hackett to Russell, December 2, 1927, Folder 3944, Box 310, Series 1, Letter 184, Folder Title: 704 – Albania -A-Z, International Health Division, Rockefeller Archive Center.

Përkthim: “I nderuar Dr. Rusell, Ju njoftoj se në zarf është vendosur një kopje e letrës të cilën ja kam adresuar sot Ministrit të Jashtëm të Shqipërisë në referim të dhënies së Felloship për trajnimin e dy doktorëve shqiptarë në Itali gjatë vitit të ardhshëm”, i juaji Dr. Hackett

Diary 1936, February 15, 1936, RAC, Folder Title: 704 – Albania -A-Z, International Health Division, Rockefeller Archive Center.

Resources

Hackett & Lindsay, July 1 to September 30, 1930, Third Quarterly Report, Folder 2987, Box 247, 

Series 3, Folder Title: 704 – Albania -A-Z, International Health Division, Rockefeller 

Archive Center.

Hackett to Russell, December 2, 1927, Folder 3944, Box 310, Series 1, Letter 184, Folder Title: 

704 – Albania -A-Z, International Health Division, Rockefeller Archive Center.

Diary 1936, February 15, 1936, RAC, Folder Title: 704 – Albania -A-Z, International 

Health Division, Rockefeller Archive Center.

Studimet e para shkencore në Shqipëri: Një referim historik

by

Nga Dr. Ed.D Fatjona R. Lubonja/

Studimet e para shkencore të mirëfillta në Shqipëri datojnë gjatë viteve 1916-1940 të dokumentura me korrektësi përgjatë një periudhe afatgjate të 24 viteve. Ky proces përmbledh edukimin, hap pas hapi zhvillimin e metodave të mbledhjes dhe analizimi të informacionit, metodologjia, pedagogjia dhe gjuhësia përkatëse studimore. Rëndësia e këtij projekti nuk qëndron vetëm në faktin madhor të themelimit dhe zhvillimit të infrastrukturës shëndetsore dhe humultuese në Shqipëri, por gjithashtu edhe për faktin se për herë të parë këto humultime u ndërmorën dhe më vonë u drejtuan nga studiues Shqiptarë. Ky është një faktor i rëndësishëm duke ju referuar zhvillimit historik të Shtetit Shqiptar përgjatë perudhave kohore dhe dokumentacionit historik të zhvillimit intelektual profesional dhe institucional në vend (Arkiva, 1916; 1924; Rockefeller Archive, 1940).

Kjo iniciative përmban në vetvete elementin e rëndësishëm siç ishte ndihma dhe financimi nga projekte bamirësie të huaja si ai i Kryqit të Kuq me qëndër në Paris dhe ai më i rëndësishmi në këtë projekt i Organizatës Bamirëse të Rockefeller në New York (Rockefeller Archive, 1928; 1940). Pavarësisht nga ky faktor, influenca dhe iniciativa nga pala shqiptare ka një rëndësi të madhe pasi e transformoi dhe e organizoi këtë iniciative nga një projekt bamirësije në një projekt madhor me zhvillimin e institucioneve dhe edukimin e individëve specialiste si në fushën e shëndetësisë apo humultimit, por edhe në fushën e pedagogjisë që ishte një element fillestar dhe subjekt i ri në konceptin social, cultural dhe institucional.

Në rrjedhim të themelimit të shtetit Shqiptar në 1912 (Arkiva, 1916), kjo iniciative konsiderohet si projekt i rëndësishëm dhe i sukseshëm jo vetëm për përmirësimin e shëndetësisë së popullsisë Shqiptare, apo për themelimin e infrastrukturës shkencore dhe shëndetsore, por gjithashtu për faktin që Shqipëria edhe pse një vend i ri dhe pa përvojë shkencore krijoi mundësinë dhe vizionin drejt një zhvillimi shkencor. Ky vizion apo iniciativë do pasohej ndër vite, pavarësisht ndryshimeve të situatave politike, deri në ditët e sotme. Studimet e para përgjatë periudhes 1916-1940 marin përmasa të rëndësishme historike, shkencore, por edhe cilësore pasi përmbajnë një kualitet të mirëfilltë humultues (Lubonja, R. F., 2019). Data e marrë në ato projekte ka vlera humultuese të konsiderueshme si referenca parësore për të kuptuar rrjedhimet e ndryshme dhe “behavior” sjelljen e problemeve shëndetsore të përcjella në gjeneracione. Në fotot e bashkangjitura të marra nga dokumentacioni humultues (Rockefeller Archive, 1920) vihen re metodologjia, gjuhësia, pedagogjia, dhe institucionet shkencore udhëzuese hap pas hapi në gjuhën shqipe. 

*Fatjona Rama Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë/Edukim dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në ABA (Applied Behavior Analysis) #fatjonalubonja

Edukimi dhe Fëmijët me Vështirësi Njohëse (Cognitive)

by

Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D

Edukim, Neuroshkencë & Behavior/

Duke u bazuar në studimet e neuroshkences ç’rregullimet njohëse (cognitive) mendore janë ç’rregullime të trurit, pra kanë një bazë biologjike (Griesinger W. 1861; Menninger K, et al, 1959) dhe si të tilla duhet trajtuar si ç’do sëmundje fizike. Sëmundjet mendore tek fëmijet përballohen me vështirësi si në shoqëri ashtu dhe në edukimi, duke mos e trajtuar në diskutim bashkëkohore, gjë që ka penguar bisedën e hapur në shoqëri për edukimin dhe kuptimin e këtyre ç’rregullimet. Duhet patur në konsideratë që trajtimi/edukimi dhe mbrojtja e ç’do fëmije pa diskriminim është një e drejtë ligjore në shtetin Shqiptar (Ligj Nr. 18/2017). 

Spektri i ç’rregullimit të autizmit është një nga këto probleme që kërkon vëmëndje për faktin se është akoma e paqartë se ç’farë e shkakton në origjinë një ç’rregullim të tillë. Ç’rregullimet njohëse (cognitive),  mund të konceptohen si sëmundje të ç’rregullimit të sinapseve (Toro, et al. 2010). Më thjesht mund të shpjegohet se zhvillimi i trurit, nga fëmijërija deri në moshën e rritur, pëson ndryshime në sistemin nervor qëndror nëpërmjet formimit të degëzimit të qelizave nervore që përfshijnë formimin e synapseve, mirëmbajtjen, remodeling e lidhjes brenda qarqeve qelizore, etj… 

Nevojat e këtyre fëmijëve janë nga më të ndryshimet të cilat varen nga problemet shëndetsore të zhvillimit të fëmijës, vështirësitë e krijuara nga ana sociale, abuzimet, vështirësi ekonomike, shëndetsore,  institucionale, dhe pedagogjike. Këto faktorë influencojnë direkt në zhvillimin e trurit të fëmijeve, në shëndetin mendor, në përmirësimin apo përkeqësimin e problemeve duke i lënë prindërit të ndjehen vetem, të pafuqishëm dhe të injoruar në kauzën e tyre të vështirë dhe humane. 

Patologjia e këtyre ç’rregullieve e bën faktorin e edukimit/trajtimit të vëshirë në kushte shtëpie apo distance. Me konkretisht mund të shpjegohet përshembull se ç’rregullimi i spektrit autik (ASD) karakterizohet pjesërisht në angazhimi atipik i vëmendjes, i reflektuar në sensivitet të egzagjeruar dhe të ndryshueshëm ndaj stimujve shqisorë (Granovetter. M.,et, al. 2020).  Gjithashtu ç’rregullimi-vëmendjes /ç’rregullimi-aktivitet i lartë (ADHD) dhe ç’rregullimi i përqëndrimit me memorje te ulët (ADD) janë çrregullime tek fëmijët që tregojnë probleme të funksionit egzekutiv, problemet që i kane lidhje me koncentrimin apo vëmendjen, problemet që kontrollojnë sjelljen/behavior dhe hiperaktiviteti (Granovetter. M.,et, al. 2020). Një shpjegim më i thjeshtë është që fëmijët me këto lloj ç’rregullimi e kanë të vështirë apo të pamundur të koncentrohen apo të kuptojnë metodologjinë nëpërgjithesi, pavarësisht nga veçantitë individuale. Kjo pamundësi për të kuptuar mund edhe të shkaktoj psikoza në sjellje/behavior apo edhe efekte të tjera në ndryshime ne sjellje.

Por pyetja themelore që shtrohet është: Si mund të trajtohen apo edukohen këto lloj rastesh? 

Duke patur parasysh simptomat e shtjelluara më sipër, trajtimi më influencues është një kombinim i mjekimit, trajtimit, dhe terapise të sjelljes/behavior ABA në raste individuale. Kjo është e rëndësishme pasi jo dy raste mund të jenë njësoj, ç’do fëmijë ka zhvillimin e tij unik të trurit dhe duhet trajtur me metodologji të formuluar në basë të analizës individuale. Në varësi të nevojave të tyre, të ndihmohen prindërit të zhvillojnë dhe zbatojnë një njohuri të teknikave të sjelljes, ABA, për të aplikuar dhe përdorur në ambjente shtëpie. Pavarësisht se në cilën rrugë aplikohet trajtimi edhe sa do pak të jetë e mundur, gjëja e rëndësishme është që ç’rregullimin të trajtohet serjozisht, me profesionalizëm, etikë, dhe durim pasi ndihma e specializuar e trajtimit mund të ketë efekte të rëndësishme që mund ti ndryshojnë jetën një fëmije dhe familjes së tij.

Fatjona R. Lubonja Ed.D mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë, Edukim dhe Applied Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në Universitetin e Harvard, MA. USA.

SPEKTRI I AUTIZMIT DHE EDUKIMI

by

Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D

*Fatjona R. Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në Universitetin e Harvard.

Bazuar në statistikat, megjithëse të pakëta, në Shqipëri numri i fëmijëve që vuajnë nga aftësitë e kufizuara intelektuale apo problemet mendore është më i lartë në krahasim me patologjitë e tjera të fëmijëve (WHO-AIMS Report, 2006). Në një intervistë me Pediatre Dr. Gj, duke u bazuar në datat e marra përgjatë 20-vjetëve të fundit nëpërmjet vizitave të fëmijëve të regjistruar ka një rritje të numrit të fëmijëve të diagnostikuar me spektrumin e autizmit apo aftësi të kufizuara intelektuale. Me rritjen e rasteve, fëmijët me aftësi të kufizuara intelektuale janë “në rrezik”, kur ekziston një pabarazi midis kuptimit të këtyre ç’rregullimeve, trajtimit, edukimit dhe nevojave themelore të tyre. Shoqëria ka nevojë për ndërhyrje përdrejt të një trajtimi cilësor që i lejon fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale të mbijetojnë në një mjedis të vështirë. Gjithashtu, duke i kuptuar këto ç’rregullime, kërkohet një reflektim etik i shoqërisë për të ndaluar diskriminimin apo etiketimin në gjuhën/fjalorin e përditshëm kundrejt një individi, fëmijë apo i rritur, me këto ç’rregullime. Ç’farë mendohet se shkakton autizmin apo aftësi të kufizuara intelektuale? Spektri i ç’rregullimit të autizmit është një nga këto probleme që kërkon vëmëndje për faktin se është akoma i paqarte se ç’farë e shkakton në origjinë një ç’rregullim të tillë. Studimet e fundit (Lavy, J. A., et. al. 2021) considerojnë proteinën Dyrk1A që kontrollon rritjen e trurit (Guedj, F., et .al 2012) si të rëndësishme dhe influencuese në grupin e ç’rregullimeve të autizmit dhe aftësive të kufizuara intelektuale. Gjithashtu, Autizmi mund të konceptohet si një sëmundje e ç’rregullimit të sinapseve (Toro, et al. 2010). Më thjesht mund të shpjegohet se zhvillimi i trurit, nga fëmijërija deri në moshën e rritur, pëson ndryshime në sistemin nervor qëndror nëpërmjet formimit të degëzimit të qelizave nervore që përfshijnë formimin e synapseve, mirëmbajtjen, remodeling e lidhjes brenda qarqeve qelizore, etj… Në disa studime është diskutuar mundësia që fëmijët me simptoma të ç’rregullimit autikë të kenë një densitetit të degëzimit të qelizave nervore në tru shumë më të madhe se ato që gjënden në fëmijët e paprekur të së njëjtës moshë. (Hutsler, J., & Zhang, H., 2010; Johnson & DeHaan, 2015). Cila është domethënia e densitetit të degëzimi të qelizave nervore në tru? Zhvillimi i trurit të fëmijes kalon në perjudhë zhvillimi nëpërmjet shtimit të qelizave nervore dhe gjithashtu në një perjudhë të krasitjes të qelizave nervore. Të dyja këto proçese janë shumë të rëndësishme në zhvillimin e trurit të fëmijës. (Huttenlocher, 1990, 1994). Pra duhet theksuar se gjatë këtij zhvillimit jo vetëm shtimi i degëzimit të qelizave nervore por edhe krasitja e tyre është një proçes i rëndësishëm për të eliminuar lidhjet e tepërta midis qelizave nervore. Ky proçes sjell ndryshime në volumin e trurit që nga lindja e fëmijes deri në moshën e rritur. Si ndikon ky proçes në ç’rregullimin e autizmit? Indet e trurit të një fëmije me ç’rregullime autike tregojnë një rritje në degëzimet e qelizave nervore piramidale nga shtresa (2) në ballore dhe shtresa (5), (Toro, et al 2010). Si rrjedhim truri i fëmijëve me ç’rregullime të autizmit karakterizohet nga: hipër-lidhjet (të larta) në qarqet lokale dhe hipo-lidhjet (të ulta) në mes të rajoneve të trurit (Geschwind, dhe Levitt, 2007), që rezultojnë nga defiçitet në proçesin e krasitjes (Huttenlocher, 1994). Siç ilustrohet në Figurën 1. në ç’rregullim të spektrit të autizmit vihet re një formimin i egzagjeruar apo shkurtim jo i plotë gjatë proçesit të zhvillimit të qelizave nervore. Figura 1. Bazuar ne trajektoren e formimit të zhvillimit të qelizave nervore. (Penzes, P., et. al. 2011). Trns. Lubonja, R. F. Opinion, (2021) Ç’farë trajtimesh janë të rekomanduara? Përgjatë kontrolleve të vazhdueshme me specialistë, studimet sugjerojnë gjithashtu se terapitë ABA (Aplikimi Analitik i Sjelljes), terapi cognitive mendore, fizio-terapi, apo të tjera që mund të varet nga ç’do situate individuale, në moshën fëminore pas lindjes janë të rëndësishme. Edukimi formon bazën e aftësisë së memorjes dhe si rrjedhim, proçesit të mësuarit mund të ketë një ndikim të fuqishëm të specializuar në fëmijët me aftësi të kufizuara përgjatë zhvillimin e tyre (Gillig, M., P. & Gentile, J. 2012). *Fatjona R. Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në Universitetin e Harvard.