NGA VISAR ZHITI/*
– Ligjëratë në perurimin e romanit të Dine Dines në “Vatra” –
I dashur bashkëvuajtës, Dine Dine,
Të nderuar vatranë, senatorë të “Vatrës”,
i nderuar Kyetar i saj, z. Dritan Mishto,
i nderuar kryeredaktor i gazetës “Dielli”, z. Dalip Greca
Të pranishëm të nderuar!
Eshtë një nder dhe detyrë, kështu e ndiej, pjesëmarrjen time në një veprimtari tuajën. I thashë dhe Ambasadores së R. Shqipërisë në Uashington, zonjës Floreta -Luli-Faber, se ku po shkoja dhe ajo më tha t’ju përshëndes të gjithëve dhe suksese.
Ju falenderoj me zemër për ftesën, është e para që marr nga “Vatra” e madhe, shekullore e shqiptarëve në SHBA. Më emocionoi logoja në krye të ftesës, m’u përhitën profilet e dy themeltarëve, Imzot Fan Noli dhe Shkëlqesia e Tij, Faik Konica, viganë të shqiptarizmës dhe të lirisë, të një kulture të lartë Perëndimore dhe krijues të saj në gjuhën shqipe, që rilindën këtu dhe një “Diell” për ne, që për fat, vazhdon të ndrisë.
Unë kam ardhur dhe një herë tjetër në Nju Jork vite më parë, më sollën librat, në atë që u quajt “Gjyqi i New York-ut”, organizuar nga “Freedom House”, drejtuar nga z. Muç Xhepa dhe folëm për kalvarin tonë, persekutimet, ndëshkimet dhe mos ndëshkimet dhe më duket sikur do të vazhdojmë atë bisedë të lënë përgjysmë, por desha të thosha se e njoh pritjen tuaj aq të ngrohtë e vëllazërore, falenderoj me këtë rast përsëri senatorin Tuaj z. Zef Balaj familjarisht.
Po kështu në ftesën tuaj më prekën fjalët: në përurimin e librit “’Mbi varkën e Karontit’”, të autorit Dine Dine”, ish bashkëvuajtës me ju…”. Po, kemi ardhur nga ferri, por ne bashkëvuajtës jemi të gjithë.
Desha të shtoj se unë tani shkoj atje ku është dhëmbja dhe e shkuara, jo sepse vetëm dua të mërgohem nga e tashmja, por dhe sepse nuk ka të tashme pa të kaluarën që është si rrënjët dhe pa të tashmen nuk ka të ardhme që le ta themi, është si frutat. Dhe duhet punuar së bashku që frutat të mos jenë të hidhura, të mos ketë më gjëmba e tela me gjëmba.
I këtij misioni më duket dhe ky tubim. “Vatra” është dhe e së ardhmes, teksa sot jemi mbledhur në ditën e themelimit të saj, 106 vjet më parë…
* * *
Romani i Dines tonë është vepër e kujtesës, dëshmi e gjallë, me ngjarje të vërteta, me personazhe të vërtetë, që unë, sikundër shumë nga ne, i njohim, aq sa më duket se nuk e kemi të vështirë të futemi dhe të dalim në krerët e këtij romani si në një ngrehinë e në mjediset përreth saj, në mbylljen shtypëse, të bisedojmë, të kundërshtojmë, të vuajmë me ata që vuajnë, të ankthërohemi, të presim, të zhgënjehemi, të urrejmë, të qëndrojmë, të nderojmë ata që s’u thyen, të mëshirojmë, të akuzojmë shkaktarët, të tregojmë… Aty ka një kapërthim ndesish të të rëndës, të të pazakonshmes që po bëhej e zakonshme, e pabesueshme për sot, të absurdit dhe dramës nën një diktaturë nga më mizoret. Aq sa mund të dyshosh se lexuesi i sotshëm, që nuk e ka përjetuar atë kohë e atë vend, do të pyes me dyshim që: ky është roman, fikshën?
Jo, jo, është i vërtetë, për fat të keq.
Pra, është memuaristikë?
Quaje si të duash. Ai vjen që të dëshmojë. Të kujtojmë, se po e harruam, e keqja përsëritet.
Dëshminë e tij autori zgjodhi ta quajë “Mbi varkën e Karontit”, mori në ndihmë mitologjinë, të atij që dërgonte shpirtrat në botën e përtejme, në Had. Në një varkë të tillë dukej se ishte gjindja, në një kohë të vdekur dhe më pëlqen të shtoj se lumi i Ferrit, Akleronti, mendohet se është në Sarandë, Bistrica e sotme, madje ka nga ata albanalogë që thonë se edhe etimologjia e emrit Karont shpjegohet me shqipen, me fjalën haronj, harroj. (Shih: Aristidh Kolja “Gjuha e Perëndive”).
Ishim në atë varkë, por të mos harrojmë, duket se na porosit autori.
T’i afrohemi edhe më librit të Dines. Shkrimtarët, madje dhe ata më të shquarit, kur flasin për procesin e tyre krijues, thonë se është e vështirë, më saktë e rëndësishme, fraza e parë e romanit, se si ajo godet apo tërheq leximin.
Dinia fillon: Edhe një ditë në ndërtim kaloi pa arrestime! Që edhe pse fjalia është pohore, ka “!” në fund. Ishte cudi, pra, vërtet. Edhe pse punonin në ndërtim e s’duhej të kishte lidhje me arrestimet. Dhe puna në ndërtim ishte ndër më të rëndat. Arrestimet ishin bërë të zakonshme.
Duke vazhduar leximin, kuptojmë se jemi në internim, në fushëtira e Lushnjës, ku shpesh, për të mos thënë përditë, ndodhte spektakli i zymtë i prangosjes dhe ata që kishin grumbulluar të jetonin aty me familjet, e prisnin atë gjëmë, ku secili mendonte se tani ishte rradha e tij. Cfare ankthi, e megjithatë mundoheshin të jetonin si njerëz, me atë solidaritet njerëzor, që mungonte, me dashurinë për njëri-tjetrin në familje, punonin të pa përkulur dhe mes lodhjeve bënin dhe humor, të zi patjetër.
E them me sinqeritet që kjo pjesë, fletët e saj, janë antologjike, ndër më të bukurat, si letërsi, se si fakt është i dhimbshëm.
Rrëfimi, pasi e hapi kështu hullinë e vet, vazhdon me një zinxhir ngjarjesh, gjithnjë e më shkretuese, të atij zinxhiri të vërtetë që lidhin protagonistin, kur e arrestojnë, që është autori vetë, bashkëvuajtësi dhe miku ynë.
Duan ta thyejnë qysh në fillim, ta bëjnë bashkëpunëtor të së keqes. E refuzon me vendosmëri, madje me neveri ndaj atyre që ia kërkojnë, duke u dhënë përgjigje të ashpra, më pas dhe polemizon me ata, edhe nga ana ideologjike, që duken si të para nga perspektiva e sotme, mbase janë pjesa romanore.
E gjitha në vazhdim është rrëfimi tronditës i hetuesisë dhe gjyqit, varka metaforike është qelia mbi dallgë të vdekura të një asgjëje përthithëse dhe “Karontë” do të bëheshin me radhë polici, operativi, hetuesi, prokurori, gjykatësi, etj, më larg e më lart, sekretari i parë, Kometiteti Qendror. Ka edhe më, por mjaft. Të gjithë aspak mitologjikë, por karikatura të rrezikshjme.
Hetuesitë duken sikur ngjajnë. Rigjen nga ato që të kanë ndodhur dhe ty, një dialog apo detaj. Autori ndërkaq sikur i mëshiron burokratët e së keqes, aq sa i ngjajnë dhe të pafaj, të paditur, ndonjëherë dhe të mirë, jo s’e ka harruar, por mbase do të thotë tani që është sistemi ai që i bën njerëzit të bëjnë keq, që të shpalosin të keqen e tyre.
Por qëllimi i rrëfimit s’është ky. Autori nuk dënon kurrëkënd, por sistemin diktatorial, ndërsa atë e dënojnë njerëz të atij sistemi, që i shërbejnë diktaturës.
E dërgojnë nga internimi në burg. Autoburgun e nget një Karont tjetër. Për ku? Në Spaç. Dhe unë atje e njoha Dinen, në rrathë të tjerë të ferrit.
Edhe atje ai dinte të ishte i mirë, miqësor, ku nuk lejohej. Fliste per libra, autorë, kujtoj që përmendëte Heminguejin, Kiplingun, Shekspirin, dukej me i familjarizuar me gjuhen angleze, kujtonte Shopenhaurin, autore të ndaluar përgjithesisht. Të ngjallte besim dhe ishte i besës.
* * *
Lejomëni të vazhdoj duke kaluar në një libër tjetër, në burgologjinë “Rrugët e ferrit”, i autorit të kësaj ligjërate, ku është personazh dhe Dinia, disa pasazhe fare shkurt:
1.
Erdhi Dine Dinia, më i hareshmi mes nesh, por i trishtuar si të gjithë ne. Më i sinqerti dhe më ëmbëlcaku. Ngjante i sapoardhur në burg, ngaqë gjithmonë kishte diçka prej fëmije tek ai, të pastër deri në dëshpërim. Buzëqeshte e përlotej kollaj e nuk i rrihej pa shpotitur. Me zë kumbues, ngaqë i ka rënë fizarmonikës në internim… mendoja.
2. Pashë profilin e Dines. Vinte ca i rreptë, ministror. Kë ka pasur ministër ai, xhaxhanë, gjyshin apo të atin? Dhe kur erdhën në pushtet komunistët, ai, i gjithë fisi, ikën jashtë, që të organizonin sulmin, kthimin. Do të bien shpejt këta, thuhej. Dhe po arratiseshin maleve, nëpër borë. I qëlluan. Babai i Dines mbeti. Bora u përgjak. U rrit jetim ai, internimeve…
3.I sillnin në burg herë pas here, me radhë. E prisnin dënimin. Kur shihnin “Gazin e Degës” nga larg, që merrte kthesën për andej, nxitonin përmes kanaleve për në barakën e tyre, të bëheshin gati për arrestim, të linin një porosi në familje… vishnin një rrobë më shumë për ta pasur andej, hanin diçka, megjithëse nuk u hahej asgjë, përcilleshin.
4.
Avzi Nelaj përballë. Kuksiani që e mbante kryet pak mënjanë, si ata që varen… Me një buzëqeshje të lehtë, enigmatike. Ti ke qenë mësues afër fshatit tim, më kishte thënë në minierë. Po, por shefin e redaksisë së poezisë, atje lart, në shtëpinë botuese… ç’e ke, një Nelaj, Nelaj? – e pyeta unë. Fis jemi, fis… Nëse do të kishim gjetur kafe vërtet, Dinia, si më i papërtuari, do t’i bënte për të gjithë ne, me të vetmen xhezve që kishim, të vetën sigurisht do ta linte për të fundit. Por do t’i shkrepej të parit të tregonte gjëra mallëngjyese. E ndihmonte dhe zëri melodioz… malli i pashuar për nënën, meraku për djalin e vogël e gruan… Fizarmonika e tij kalbej internimeve… Por andej nga vjehrri i tij kujdeseshin dhe për familjen e Dines. Ia mbanin ata djalin dhe… – Ka qenë mik me Migjenin, – më tha befas Dinia. – Për vjehrrin po tregoja, Lazër Radin, e njeh? Një verë e kanë kaluar bashkë në Pukë, ka shkruar dhe një libër për të, jo vetëm në formë kujtimesh, por dhe përsiatjeje. Nuk ia botuan. Dëgjo, Lazri ka qenë gazetar, është lauruar për jurisprudencë e letërsi në Romë. Botoi artikuj plot shpresë në kohën e fashizmit, nuk ishin thjesht shpresë… Ka dhe polemika me një shkrimtar serb, Duçiq, për çështjen shqiptare. Shto që është kosovar, katolik, në burg ka qenë, shih sa mëkate ka për këtë sistem… Dua të përkthej një poezi-testament të Kiplingut, – psherëtiu Dinia. – Përktheje dhe mos psherëti, – thashë. – Dorëshkrimin e Lazrit për Migjenin e kam lexuar. Balzaku, shkruan yt vjehërr, e përshkroi epokën e vet me 89 libra a më shumë, s’më kujtohet numri i tyre, tregime dhe romane, kurse Migjeni e bëri veç me pothuaj aq vargje, me “Poemën e mjerimit”.
– Po ku e gjete? – u habit Dinia.
– Ma dhanë miq të Lazrit, ishin dhe të mitë, fshehurazi.
5.
Po shfletoj përsëri nga burgologjia, nga pjesa e dytë tani, “Ferri i çarë”, në burgun e Qafë-Barit, një pasazh, monologu i operativit, por që lidhet me Dinen: “Po ai që guxoi dhe bërtiti në zyrat tona, Dine Dinia, unë i bëra nder, i kërkova bashkëpunim, do të kishte lehtësira, ai kërkonte hesap: “ç’patë të keqe tek unë ju, ç’dobësi, që doni të më bëni spiun, ku, kuuuu?!” bërtiste. Po do ta ngordh, se ua ka treguar edhe shokëve për se e thirrëm…”
6.
Tjetër: Dine Dinen e kisha në krah. Si një lloj engjëlli mbrojtës, por me flatra të shqyera. Me sytë e ënjtur…
7.
Pas burgut, prapë në internim, kur kishin nisur protestat për ndryshimin e regjimit:
“Te Dine Dinia e gdhimë. Do të bjerë regjimi, ma thanë djemtë e xhaxhait, që janë në ShBA. Edhe shtatorja e Enverit do të rrëzohet…”
Dhe ashtu u bë vërtet. Shqipëria do të rizbulonte mbështetjen amerikane dhe SHBA do të ishte aleati më i madh i Shqipërisë në rrugën Euroatlantike të lirisë dhe demokracisë. Këtë themi shpesh në takime e konferenca…
“LETERSIA E DENUAR – PROBLEME…
Bashkë me ne doli nga burgjet dhe internimet dhe një letërsi tronditëse, që i kishte munguar letrave shqipe, e shkruar fshehurazi, që më shumë se sa në letër, ngjante si e shkruar në lëkurat tona, jo me bojë, por me gjak, me shkronja prej koskash. Nisi të quhet Letërsia e burgjeve. Letërsia e dënuar, e quajta unë, për një gamë më të gjerë, Letërsi e penguar, quan dikush tjetër, etj, por ne e dimë që letërsia është një e tërë dhe emërtimet kanë vlera studimore. Rëndësi ka që kjo letërsi u mirëprit nga lexuesi, e përpiu, mund të themi. Po kështu, aq sa iu arrit të përkthehet, si përpjekje vetanake, u vlerësua nga kritika e huaj.
Franc Kafka, aq shumë i ndaluar te ne, me vepra të dënuara, por që përmendej shumë burgjeve tona, thoshte se nuk ka letërsi të madhe pa të vërtetën dhe moralin. Letërsisë së Socrealizmit i mungonin të dyja. Dhe AntiKarontët tani po sjellin nga ferri letërsinë që u shkruajt atje.
Unë jam nga ata që besojnë se Letërsia që na vjen nga burgjet, nga internimet, nga shkrimtarët e arratisur, mbart të Vërtetën dhe Moralin.
Përvec kësaj ajo ka dhe vlera të vëerteta letrare. “Zyrtarisht” kam ndjesinë se u duk që nuk u mirëprit si e meritonte. Ndoshta nisi nga kolegët, shkrimtarët zyrtarë.
“Na zhgënjeu letërsia e burgjeve” – u tha me cinizëm, jo pa strategji të mbrapshtë, dhe u përsërit herë pas here.
Jo, këmbëngul unë dhe jo vetëm, na zhgënjyen shkrimtarët e socrealizmit, që edhe mbetën aty ku ishin, vecse veprat e tyre Karonti tani po përcjell për në ferr bashkë me shpirtrat.
Dhe dua të sqaroj se në burg nuk u fut askush për t’u bërë shkrimtar, por për të kundërtën, për të mos shkruar më.
Dhe nëse nga ferri ka dalë qoftë dhe një varg shpirti, i lartë apo një poezi ëndrre, lirie, një rresht me mendim të pjekur, kundër, një faqe proze të vërtetë, art, qëllimi është arritur.
Duhet t’i përulemi aktit të të shkruarit fshehurazi atje, në ferr, atëhere kur ishte e ndaluar.
Po nëse ka dalë një bibliotekë e tërë? Duhet pranuar. Përshëndetur. T’i hapen portat e letërsisë e të futet nëpër shkolla e të mos harrojmë se Karontët me uniformë na ndëshkonin rëndë, duke na marrë dhe kohën dhe jetën, shpirtin s’na i merrnin dot, se e ka tjetërkush në dorë. Asnjë hakmarrje mbi karontët tanë, ata janë të begatë në lirinë e ndonjëri prej tyre u bë deri dhe president, që jepte vazhdimisht dekorata, deri edhe këtu, por duke “e domokratizuar” dënimin…
Ne e kuptuam që nuk na donin ne, por ëndrrat tona, jo letërsinë tonë, por metaforën tonë që ta adoptonin, u duhej ideali ynë tani, aleatët, por jo ne.
S’ka gjë. Ne po sillnin jo veten, po shpirtrat tanë
Dhe vërshoi “Letërsia e çdënuar”. U ringjallën poezitë e të pushkatuarve, të poetëve nga Kleri Katolik dhe jo vetëm, që kishin studiuar në universitetet e Europës dhe që i vunë të parët para plotoneve, erdhën klithmat e poetit Trifon Xhagjika, të Vilsonit dhe Gencit, dy emra si në baladat e hershme, të Avzi Nelës, të varurit e fundit në të gjithë perandorinë komuniste…
Dolën nga burgjet dhe internimet veprat e Musine Kokalarit, gruas së parë shkrimtare, disidentes së parë grua në të gjithë perandorinë komuniste. Dolën romanet e Astrit Delvinës, Kasëm Trebeshinës, Pjetër Arbnorit, Mustafa Greblleshit, Fatos Lubonjes, sonetet infernale të Arshi Pipës e Uran Kostrecit, poezia e Frederik Rreshpes, Kudret Kokoshit, Pano Tacit, etj, etj, e me te rinjeve, Pellumb Lamaj, Gezim Metolli, vellezerit Coku, e… Ne burg ishin dhe Mitrush Kuteli e Petro Marko e ne internim edhe poeti Vehbi Skenderi… edhe unë nxora poezi nga burgu, jemi shume, s’i permend dot te gjitha, ndjesë, kam lënë dhe përkthyesit e mëdhenj, kam nje liber te vecante, “Panteoni i nëndheshem ose letërsia e dënuar”, aty jane listat e gjata të dhimbjes e të qëndresës, të martirizimit dhe ringjalljes.
U kthyen nga arratia veprat e Koliqit dhe te Isuf Luzajt e Bilal Xhaferrit dhe iken te shkruajne jashtë te tjerë, nga ata që ishin burgjeve s H. Gjoka e M. Bungo e Eugjen Merlika, etj, etj. Marcel Hila ka sjelle subjekte tronditese, etj, etj.
E kë ka gënjyer kjo letërsi, vecse te genjyerit, besoj.
“Erdhi letërsia e burgjeve të zëvendësojë letërsinë shqipe” – dha alarmin një tjetër zë i njohur i socrealizmit.
Jo, jo, camarad, letërsia e dënuar erdhi të sjellë vetveten. Pasuron letërsinë shqipe. Ka forca dhe vazhdon.
Së pari duhet ta besojmë vetë ne, që i përkasim Letërsisë së dënuar dhe ta duam veprën e njëri-tjetrit duke e ditur mirë që vuajtjet, persekutimi nuk janë vlera letrare, të kesh qenë në burg nuk do të thotë se je bërë poet. Por poeti, shkrimatri që del nga vuajtja e madhe, martirizimi është pasuri kombëtare, e njerëzimit mbarë..
Jo varkat e Karontit, por makinat e librit shkarkojnë librat e rinj librarive të Atdheut. Kohët e fundit kanë botuar libra të arrirë, me vlera për kujtesën edhe tre bashkëvuajtësit tanë, Maks Rakipaj, Hasan Bajo, (ndërsa presim nga Lekë Mirakaj) dhe Dine Dine, që na mblodhi sot. Që kur e mbaron së lexuari, e ndjen se do të vazhdojë. S’dihet se ku…
Dëshirojmë vazhdime për të gjithë për një botë më të mirë!