Shkruan: KOZMA TAHO-CLEARWATER, FLORIDA/
Luigji Maria Ugolini ishte dhe mbetet pa dyshim arkeologu më i suksesëshem dhe më i rëndesishëm që realizoj kërkim zbulimet arkeologjike në trojet e qytetit të lashtë të Butrintit. Pothuaj se gjithçka që është nxjer në dritë deri më sot janë meritë e punës , dashurisë dhe perkushtimit të tij për këtë qytet mitiko –legjendar. Kështu , mund të thuhet se Butrinti është i lidhur me emrin e Ugolinit. Gjithçka e zbuluar mbas tij janë ritushime, shtesa, që nuk mund të harrin sasinë dhe cilësinë e objekteve që ai nxorri në dritë. Ai i kushtoj Butrintit pothuaj tërë veprimtarinë e tij kërkuse e zbuluse arkeologjike . Më gjërë për jetë e tij mund të mësoni në librin “Butrinti i Përjetshëm “ të R. Hodge.
Ugolini erdhi në shqipëri në kuadrin e armatës inteligjente përzgjedhur nga qeveria fashiste e Romës e cila rivendikonte në ato mote Perandorinë e dikurshme Romake . Pra ishte pjese e armatës se “ Gjeneral Gramafonëve “ që u inflitruan në shqipëri dhe punoj nën urdhrat e Akademisë së Kulturës së Romës Fashiste.Nuk mund të paragjykoj përfundimet e botuara në emër të tij pasi ato janë botuar nga Akademia e Romës Fashiste pas vdekjes së tij .
Ishte një marveshje midis Akademisë së Kulturës së Romës Fashiste dhe Qeverisë Shqiptare që do ti hapte rrugën kërkim zbulimeve arkeologjike në trojet tona. Akademia e Romës dhe profesor Ugolini do të zgjidhnin për së pari trojet e qytetit të lashtë të Foenikës ( Finiqi i sotëm ). Përse u zgjodh pikërisht Foenika ?
1)—Foenika si kryeqendër e Kaonëve dhe Kryeqytet i Lidhjes Epirote ( mbas rënies së Mbretërisë Molose 230 p.e.s. ) Ishte i pari qytet Ballkanik që ju hapi rrugën duke ju krijuar lehtësi portuale e manovruse ushtrive Romake.
2)—Me ndërmjetësinë e Lidhjes Epirote , në Foenikë është nënshkruar edhe një traktat paqeje ndërmjet ushtive ndërluftuse Romake e Maqedonase . Traktati mban emrin e Foenikës dhe është nënshkruar në vitin 205 p.e.s.
3)—Nisur nga këto ndihmesa Roma i pat akorduar Foenikës “ statusin e qytetit mik “ Ky status lidhej ndër të tjera edhe me një pamvarsi të kufizuar e kontrolluar e cila do te vazhdonte deri rreth vitit 140 p.e.s. kur edhe epirotët do ti bashkengjiteshin nën ndarjes maqedone të Perandorisë Romake .
4)—Burimet e shkruara tregojnë interesimin dhe kujdesin e Senatit Romak për forcimin , ndërtimin , zgjerimin e urbanizimin e Foenikës nën ndikimin e qytetërimit Romak .
5)—Rreth lashtësisë, zanafillave e themelimit të Foenikës , njohurit ishin tepër të kufizuara. Sipas një variant ajo konsiderohej si një themelim i shek. IVp.e.s.prej Mbretit Kalia (historikisht i pa njohur ) në kujtim të atit të tij Feniksit emrin e të cilit edhe mori .
6)—Nga burimet e shkruara vëlen të përmendet një shënim i historianit grek Polibit (200—120 p.e.s.) i cili thotë :-“Foenika është qyteti më i pasur , më i rëndësishem dhe më i fortifikuar i epirit “
Akademia e Romës dhe Prof. Ugolini shpresonin se në foenik do të zbulonin kryesishtë element të qytetërimit Romak dhe ndonjë shtresëzim të kufizuar .
Pamvarsisht nga kjo ekspedida Italiane e Foenikes edhe për aq pakë kohë sa punoj zbuloj material arkeologjik e shtresëzime sensacionale . Ajo arriti të zbuloj dhe mbledhe material arkeologjik që fillonin prej kohes Bizantino –Mesjetare e shkonin deri ne Epoken e Gurit . Dhe pikerisht ne kohen kur mendohej se keto punime do te përshkallëzoheshin Akademia e Romës dhe Prof. Ugolini kërkuan braktisjen e tyre. Kjo do të justifikohej me zbulimin prej Ugolinit të qytetit antik të Butrintit. E vërteta është se Ugolini i pat vizituar Butrintin , Kalivuan dhe Çukën e Ajtoit në Mars te vitit 1924 , dy vjet para se të fillonte gërmimet në Foenikë. Edwin Jascques, autor i librit “ Shqiptaret “ beson se arsyet duhen kërkuar në ato që ekspedita zbuloj ne Foenikë. Ai shkruan :–
“ …….. Duke gërmuar poshtë shtresës romake arkeologet hasën
epigrafe ose mbishkrime, monedha e qeramikë, basoreliefe e
koka statujash të thyera, si dhe vegla pune të epokës së hekurit.
Në një shtresë më te herëshme se kjo, U GJETËN DY ÇEKAN OSE
KOKA SOPATASH PREJ STRALLI TË KOHËS SË GURIT. Ishte hera e
pare që në Shqiperi zbuloheshin dëshmi të një qytetërimi të tillë
te lashtë. Akropoli në majë të kodrës doli se ishte MË I MADHI
NË BOTËN KLASIKE. Muret e tij zgjateshin në trajtë zig-zage deri
në 2-e 2,5km, duke dale kështu shtatë here më tëmëdhej se të
Athinës. Blloqet e medhej prej guri peshonin deri 22 ton sejcili,
prandaj ngjitja e tyre në majë të kodrës, sigurisht, dëshmonte për
një mjeshtri të lartë inxhinerike. Ende qëndrojnë ne këmbë pjesë
muri rreth shtat metra të larta , ku vihen re dhe porta e kulla. “
Edwin Jascques “Shqiptarët “ fq 27
Këto gjetje arkeologjike befasuan jo vetëm Ekspeditën Italiane dhe Akademin e Romës Fashiste por gjithkund inteligjencën Europiane kudo që shkoj ,mbajti leksione e i promovoj M. L. Ugolini. Muret rrethus të Foenikës , edhe pse nuk janë nxjer ende në dritë, tregojnë qart se janë ndërtuar nga mjeshtra që zotrojnë një teknik të lartë ndërtimi të tyre,teknikë që sipas Herodotit e zotronin vetëm popujt pellazgjik. Romakët i quajtën këto mure “Aiakid “ për të na treguar se kush ishin këta mjeshtra. Janë pra pikërisht ata popuj të njohur gjithandej nën emrat Tiren, Tirsen, Tushë, Tuskë ,Toskë,Etrusk etj të cilët të kudo ndodhur në rreth mesdhe kanë lënë gjurmë nepërmjet këtyre mureve rëndom te quajtur megalitik , qyklopik apo Pellazgjik .Çuditërisht , dhe jo pa domethënie volumi dhe numuri më i madh i tyre ndodhet në Epir, ku pothuaj se të gjitha qytetet ishin të rrethuar me to. Po ashtu befasuse për Ekspediten Italiane do të ishte gjetja e veglave prej stralli , të cilat vërtetonin se këto kodra kanë qënë të pëlqyera e banuara prej njeriut qysh ne epokën e gurit në rreth 5000 vjet para erës sonë. Kështu mund të thuhet se tradita popullore e përcjell nëpërmjet miteve , legjendave e gojëdhënave nuk mund të jetë e pa vërtet. Ato bëjnë fjale per një zhvillim qytetërues të lidhur me atë mesdhetar , Pellazgjik , egjeas apo kreto mikenas. Sipas Prof. Dhimiter Pilikës dhe studiusit të shquar arvanitas Aristidh Kola , këtu kanë lindur Kadmi, Feniksi , Kiliksi si dhe më e bukura vdektare Europa. Dijetari dhrovianit Zoto Molosi pranon se këtu pari , në stanet e Kronit në Palavli erdhi Rea dhe lindi Zeusin për ta përcjell nëpermjet Butrintit në Kretë. Kohë më vonë Zeusi do të rikthehej këtu për të rrëmbyer Europen e për tu bashkuar me të ne Kretë duke lën pas dinastin mbreterore të këtij ishulli. Udhëtari , historian e gjeograf greko –helen ,Hekateu , visitor i këtyre trojeve, vendos në keto rrethina qytetin e Baiikesë, ende të pa zbuluar e indetifikuar . Personalisht mendoj se Baiiakea dhe Foenika duhet të jenë i njëjti qytet . Kështu braktisja e Foenikës ishte një tërheqje veshi për ekspeditën italiane , pë të mos zbuluar e publikuar gjëra tej orientimeve dhe detyrave të ngarkuara. Gjykoj se këto mund të kene qënë arsyet e braktisjes së kerkimeve në Foenikë . Zbulimet e më tejëshme mund të binin ndesh me proto e prehistorine e Europes hartuar mbi bazen e qyteterimeve greke e romake . Ato mund të risillnin në dritë emrin e Pellazgeve , të pa dëshiruar nga historianët dhe akademistët e Europës.