NGA KOZMA TAHO /
CLEARWATER ,FLORIDA/
Ka gati një shekull që arkeologët vazhdojnë kërkim zbulimet në trojet e qyteteve të Foenikës(Finiqit) dhe Butrintit si dhe rrethinave të tyre. Pa dyshim ata kan bërë një punë të shkëlqyer, duke hedhur poshtë – së pari se këto troje janë të vonë pëlqyera e banuara prej njeriut, e duke vërtetuar se ato janë pëlqyer e banuar prej tij pa ndërprerje në 100 000 vjetshin e fundit. Kodër- Kroi i Xarrës, shpella e Shën Marisë në Bogaz, shpella e Kreçshmorit në Konispol , qendra e Kalivoit , qendra e Diaporit , vorrezat e Bajkajve dhe vet Kodër Finiqi dhe Kodër Butrinti , nëpërmjet gjetjeve arkeologjike vërtetojnë lashtësinë e banimit të tyre. Arkeologët dhe veçanërisht ekspedita Italiane e drejtuar nga Profesori i arkeologjisë Luigji Maria Ugolini nxorrën në dritë edhe mjaft objekte të rëndësishme të karakterit shoqëror dhe fetar që tregojn se këto qytete ishin po aq të urbanizuara e lulëzuara sa edhe metropolet e tjerë të rreth Mesdheut të periudhave përkatëse, helenistike , romake e bizantino mesjetare. Kështu përsa i përket lashtesisë , zanafillave dhe themelimit të tyre arkeologët kanë gjetur materiale arkeologjike të shumtë e të mjaftushëm; interpretimi shkencor i të cilave hedh dritë tej moteve historike e burimeve të shkruara dhe pa dyshym tej zanafillave të qytetërimit helen. Me gjithë këtë si rezultat i interpretimeve të gabuara, vitet e fundit ka një mbështetje të tezës së Akademisë së Kulturës së Romës Fashiste se: — Butrinti dhe Foenika (Finiqi ) janë themelime të kolonëve helenë të Korinthit dhe Korkyrës . Kjo jo vetëm prej autorëve të huaj por edhe prej disa vëndësve . Duket kështu se Profesor Neritan Ceka , një ndër arkeologët tanë të mirënjohur , është flamurtari më i zjarrt i mbështetjes se kësaj teze , duke e çuar atë edhe më tej dhe duke hamëndësuar një pushtim tërësor të para dhe prapa tokës se Butrintit dhe Finiqit aty rreth shek VII p.e.s. prej helenëve të sapo mbritur në Korkyrë. Heshtja e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë ndaj botimeve apo shkrimeve të ndryshme ku këto qytete prezantohen si “qytete greke “ e bën atë po aq të papergjegjeshme sa edhe autorët e shkrimeve. Përgjithësisht kjo tezë mbështetet në ndërtimin e mureve fortifikuse , teknikë që presupozohet prej tyre se e zotronin Helenët , duke luajtur kështu me një datim antishkencor të ndërtimit të tyre . A thua të mos e kenë lexuar Homerin ku bëhet fjalë për mjaft qytete të rrethuar midis tyre edhe akropolin e Athinës ? A thua të mos kenë dijeni se çfar shkruan Herodoti dhe Pauzania në lidhje me mjeshtrit që zotronin këtë teknikë fortifikimesh? Arkeologët pranojnë se datimi i dërtimit të këtyre mureve duhet të mbështetet në materialin arkeologjik që zbulohet brënda kësaj hapsire. Por përse valle e anashkalojn këtë rregull shkencor për hedhjen dritë në datimin e tyre ? Kush i fortifikoj qytetet pjesmarrës në Luftën e Trojës përmëndur nga Homeri ? Është fakt se arkeologët kan gjetur mjaft materiale që na tregojne për nje datim më të hershem të ndërtimit të tyre. Në librin “Butroti “ fq 20 Prof N. Ceka do të shkruaj se : “ Disa fragmente enësh të punuara trashë pa çark, si dhe ndonjë vegël prej guri të punuar, dëshmojnë për një vëndbanimi të izoluar, pa asnjë lidhje me botën e largët mikenase “ Askush nuk i ka kërkuar prof. N.Cekes të na tregoj sa dhe si lidhet Butrinti me Mikenën me gjithse është detyrë e arkeologjisë të na i tregoj këto lidhje jo me fjalë të lëshuara kot por me një studim të argumentuar shkencor. Le ti kujtojme Profesorit se për periudhën kur ai bën fjalë “ bota e largët mikenase “ sapo kishte dhënë shpirt ,dhe kujtimet për të ishin duke u shuar . Ishte pikërisht Homeri i cili sipas shumë autorëve jetoj frymën e fundit të popujve para helen , e që duke mbledhur një fond të konsiderushëm të këngëve epiko-heroike që vinin prej tyre, do tju kujtonte pasardhësve helen, uzurpues të këtyre troje, se ata popuj kishin qënë në një qytetërim të hershëm, tashmë të shuar. Kam mendimin , edhe pse arkeologët nuk duan ta pranojnë; se Butrinti duhet të ketë qënë i lidhur me këtë qytetërim. Çuditërishtë qeramika e gjetur në Butrint nuk i është nënshtruar një studimi të tillë shkencor për të na treguar ngjashmërit apo lidhjet me qeramikat e tjera të vëndit apo të importit. Arkeologët kanë heshtur dhe po heshtin në lidhje me qeramikat e Butrintit edhe pse ato kanë qënë shumë të bollëshme. Duhet thënë se Homeri në përshkrimet e tij, i vendos në shkallë qytetërimi të njëjtë si Trojën ashtu edhe Mikenën , Kretën edhe Epirin ( kujto përshkrimin e pallateve të Alkinout në Skera ( Korfuz) si dhe pritjen e Uliksit në mbretërin e Epirit, Thesproti ). Enët prej balte të gjetura në Butrint dhe të datuara të shek XVIII- XII si dhe basorelievi i vendosur te Porta e Luanit nuk qëndrojnë larg atyre të zbuluara në Kretë e Mikenë . Në librin “ILIRET” Prof. N. Ceka do te shkruaj :- “ Në periudhën antike zhvilloj kërkime në Butrint gjat viteve 1991-1996 një ekspeditë shqiptaro greke nën drejtimin e N.Cekës, A. Nanajt dhe K. Hatzis. Gërmimet u përqëndruan në akropolin e qytetit antik, për të sqaruar fillimet e jetës në këtë qendër të lashtë të Kaonisë. Shtresa më e herëshme i takonte periudhës së herëshme të hekurit, që i korespodon protogjeometrikut të Greqisë, në shek. XI-X p. Kr.Ajo karakterizohet nga qeramika lokale e punuar me dorë dhe nga mungesa e plotë e qeramikes së importuar greke. I vetmi objekt importi ishte një majë heshte bronzi e tipit të Europës Qëndrore. Butrinti i kësaj periudhe ishte kështu një qytet i thjeshtë peshkatarësh dhe barinjësh . “ N. Ceka “ILIRET” FQ 22
Nuk mund të vë aspak në dyshim atë qe thotë profesor N. Ceka për derisa nuk kam patur mundësi të shikoj ndonjë material të publikuar të punimeve gjashtë vjeçare të kësaj ekspedite . Por, arkeologët e ekspeditave të tjera , kanë gjetur në atë truall qeramika të bollëshme të periudhës neolitikut, pra te periudhes se para protogjeometrikut të Greqisë , të cilat janë ekspozuara në muzeun e Butrintit dhe të publikuara edhe në librin “ BUTRINTI , HISTORY , MONUMENTS END MUSEUM” të Prof. Dh. Çondit Fq 70-71 . Janë gjetur gjithashtu edhe qeramika të shumta të prodhimit lokal datuar të shek XVIII-XV p e.s. Se në ç’far mardhëniesh qëndrojn këto qeramika me metropolet e tjera nuk kam gjetur ndonjë analizë shkencore, por gjithsesi ato duhet të paktën të përputhen me ato të shpellës së pran ndodhur të Konispolit të cilat nga ana e tyre janë të lidhura me mjaft metropole të tjera të jugut e të veriut siç e pranon edhe vet Prof. N . Ceka në po këtë libër fq 19-20., duke e përfshir këtë rajon “ në grupin e trevës ilire jugore” Po ashtu maja e heshtës prej bronzi nuk mund të ketë rënë nga qielli. Shtoj se Europa qendrore vështir ti prodhonte ato prej bronzi në një kohë kur ishte vënë në përdorim hekuri. Eshte me se e qarte se kjo maje heshte e periudhes se bronzit te jet një importim nga tregetaret vëndes apo të qytet porteve të tjerë, duke vërtetuar kështu se Butrinti nuk ishte vetëm një fshat “I IZOLUAR peshkatarësh apo barinjësh “, por edhe një qendër tregëtarësh, qysh para mbritjes së helenëve në Korkyrë. Kështu që zanafillat dhe themelimi i Butrintit në bazë të materialeve të gjetura deri më sot shkojnë shumë më tej se shek. VII p.e.s. kur kërkon të na bëjë ta besojmë themelimin apo zanafillat e tij profesor N. Ceka. Në muzeun e Butrintit janë ekspozuar edhe materialet e më poshtme të cilat jane publikuar edhe nga prof. Dh. Çondi – Vegla prej stralli gjetur në Xarrë, Kalivua, Shën Mitër, Konispol dhe Diapor : që mbajnë shënimin “Fint tool Paleolithic and Mesolithic” ; fragmente enësh prej balte që bajnë shënimin” neolithik and middl neolithic” ; vegla prej kocke të lëmuar që mbajnë shënimin “bone tools-neolithic” ; “ Bowl I800- 1500 BC ‘ ; Ritual pots 1800-1500BC; “Local two handled pots1800-1500BC; “Local one handled 1800-1500BC ; “local handled pots 1800-1500 BC” Etj Në një vënd tjetër është një sopat guri që mban shënimin “Axes stone “ e pa datuar; si dhe shumë enë të tjera balte punim lokal që mbajnë datimet 1800- 1500 BC dhe 1500-1000 Bc. Referuar këtyre materialeve vetvetiu bëhet pyetja –A ka shtresëzime të tjera më të herëshme nga ato që na servir prof. N. Ceka në Koder Butrint ? Edhe po të mos i marrim parasysh veglat prej stralli, ato prej guri të punuar,si dhe ato prej kockash të lëmuara, përsëri ndodhemi para qeramikave, rituale, kupa e poteri, të cilat paraqiten me dy vega , diku te ngritura mbi buzet e eneve e diku pak më poshtë ,por me forma perfekte. Po ashtu enët duken me parete te holla e me forma gjeometrike të përsosura që të lën të kuptosh se duhet të jenë punuar me çark. A janë këto enë të një punimi lokal të izoluar ? (shiko fq 71 te librit Butrinti ,Histori Monuments and Museum ) Sigurisht është detyrë e arkeologëve t’i japin përgjigje. Sido që të jetë, këto enë tregojne se Butrinti , Foenika dhe rrethinat e tyre bënin një jetë qytetare , religjioze të një shkalle civilizimi për të cilën ende nuk mund të themi asgjë. Ata prodhonin enë balte madje të përsosura për ate periudhë ( 1800-1500 BC) Ata prodhonin gjithashtu enë Rituale që tregon se ata organizonin festime e rite kushtuar perëndive qofshin ato tejet të lashta kushtuar Diellit e Tokës ose edhe Panteonit të Perëndive Zeusiane , Dodojane , Pellazge. Ndër materialet e muzeut të Butrintit të bien në sy edhe disa vegla prej bronzi , një sopat dhe dy maja shtizash apo heshtash të cilat mbajnë datimin 1200-1000 BC.Dihet se në këto rojone nuk ka pasur burime minerare të tilla, kështu që ato nuk mund të jenë prodhim “I IZOLUAR “ vëndës. Ato pa dyshim janë importuar nga rajone të tjera ,të largëta , në rrugë tokësore apo detare . Kjo tregon se Butrinti i shek XIIp.e.s. nuk mund të ishte “ nje fshat “i izoluar peshkatarësh e barinjësh “por edhe një port apo mikroport detar i lidhur me sivellezer të tij të Jonit e Adriatikut e më tej. NGA ME LARTE, UNE SHIKOJ NJE KONTRADIKT TE MADHE MIDIS MATERIALEVE ARKEOLOGJIKE TE EKSPOZUARA NE MUZEUN E BUTRINTIT DHE SAJIMIT TE ZANAFILLAVE, THEMELIMIT DHE PERKATESISE ETNIKE TE BUTRINTIT, FOENIKES (FINIQIT )DHE RRETHINAVE TE TYRE; NE SHKRIMET E Prof. N. CEKES DHE MBESHTETESVE TE TIJ (PERFSHI AKADEMIN E KULTURES SE ROMES FASHISTE DHE PROF. L.M.UGOLININ APO EDHE R. HODGES ) , TE VENDIT APO TE HUAJ. KESHTU NDERSA MATERIALI ARKEOLOGJIK TREGON PER NJE VENDBANIM TE TEJ SHEK. XVIII P.E.S. PROF. N. CEKA DHE MBESHTETESIT E TIJ NA THONE SE BUTRINTIN E KANE THEMELUAR KOLONET HELEN TE KORKYRES E KORINTHIT NE ME TEPER SE 1000 VITE ME PAS. KE TE BESOJME?

E turpëshme është qasja që i bënë Profesor Ceka qytetit të lashtë të Foenikës, kryeqendrës së Kaonëve dhe kryeqytetit të Epirit, një ndër metropolet më të medhej të asaj periudhe , “më të pasurit , më të rëndësishmit dhe më të fortifikuarit “ sipas Polibit;muret rrethuese të të cilit përfshinin një sipërfaqe prej 40 ha. Gati shtatë herë më të madhe se e Athinës, dhe gurët masiv të të cilit shkonjnë deri 22- 23 ton sejcili; madhësi të pa para në trojet Ballkanike. Lidhur me këtë qytet referuar Ekspedites Italiane Prof N. Ceka do te shkruaj :-
“….Rezultatet e tri viteven nuk ishin aq spektakolare sa ç’priteshin, …”

Ato mund të mos ken qënë aq spektakolare për kënd vështrimin dhe pozicionimin e Prof. N. Cekën por jo për Prof L. M. Ugolinin i cili i ka quajtur ato sensacionale duke i publikuar ato në revistat më të rëndësishme dhe në auditoret e akademive më të zëshme të kohës . Edwin Jasques , autor i librit “Shqiptaret” që i pat ndjekur me interes këto punime do të shkruaj : — “ Duke germuar poshte shtreses romake, arkeologet hasen epigrafe ose mbishkrime, monedha, qeramike, basorelieve, kolona e statuja te thyera si dhe vegla pune te Kohes se Hekurit. Ne nje shtrese me te hereshme se kjo, u gjeten dy çekane ose koka sopatash prej stralli te Kohes se Gurit. Ishte hera e pare qe ne Shqiperi zbuloheshin deshmi te nje qyteterimi te tille te lashte. “ Shqiptaret fq 27.
Fatkeqesishte keto materiale te vjedhura ca prej vete ekspedites italiane e te tjerat nga nje dore e panjohur nuk na u dha mundesia per ti patur ne stendat e muzeve tona . Sido qofte ato tregojne se zanafillat dhe themelimi I Foenikes shkojne tej periudhes se qyteterimit helen. Braktisja e punimeve nga ekspedita Italiane e ka lene kete qender te lashte te Kaonise ende ne fazen fillestare te kerkimeve arkeologjike por qe gjithsesi tregon rrethimin fortifikues me nje gjatesi muri rreth tre kilometer te gjate e shtate metra te larte e qe mund te kete edhe rrethime te tjera me te vogla. Foenika ashtu si dhe Butrinti, Kalivoj ( Per te cilin Prof . N. Ceka thote se paska qene nje vathe per strehimin e bagetive dhe popullsise fshatare shiko Butroti fq12) Çuka e Ajtoit, Diapori , Bajkajt me varrezat tumulare etj tregojne pa dyshim nje dendesi banimi e nje qyteterim te hershem ende te pa zbuluar te tyre . Skandaloze eshte qasja qe I behet qytetit te dyte per nga madhesia e akropolit , Çukes se Ajtoit . Duke u munduar ta deformoj edhe perkatesin e tij prof. N . Ceka aludon se mund te jete “ndoshta Pergami I Prasaibeve ‘ me gjithse e di fare mire se keto troje I perkasin Kestrineve Thesprot ( shiko fq 9 te librit “Butroti “)Tashme te gjithe studiuesit jane te nje mendje se gryka e Bokazit eshte pika kufitare ndermjet tri grup popujve me te zeshem te Epirit ; te Moloseve , Thesproteve dhe Kaoneve. Keshtu qe Çuka e ajtoit I perket Kestrineve Thesprot dhe ishte qyteti I lashte I KESTRINES dikur edhe me heret KAMANOI I Kamanojve . Ugolini ju qas ketij qyteti por me qense nuk zbuloj asgje romake e greke e la jashte interesimit te tij . Kam mendimin se Kestrina duhet ti bashkohet listes se qyteteve te Moloseve dhe thesproteve qe u rrafshuan nga barbaria romake e Paul Emilit ne vitin 167 p.e.s. E mendoj si nje qytet te baras vlefshem me Butrintin ku pa dyshim arkeologjia do te zbuloj edhe teatro e faltore gjithsesi te shkatrruara .
Populli shqiptar nuk eshte me I shkalles inteligjente te viteve tridhjete kur Akademia Fashiste e Romes dhe Prof. I arkeologjise L. M. Ugolini , ne emer te shkences se arkeologjise I impononin te besonin se Butrinti , Foenika dhe rrethinat e tyre ishin me zanafilla dhe themelim te Heleneve koloniste. Faktet, gjetjet arkeologjike , vendosur ne stendat e muzeale te Butrintit dhe publikuara prej Prof. te arkeologjise Dh. Çondi ne librin “ BUTRINTI, HISTORY, MONUMENT’S AND MUSEUM “ , tregojne qarte se zanafillat themelimi dhe perkatesia etnike etyre nuk nuk kane asnje lidhje me kolonet helene , supozuar se u vendosen ne keto troje nga fundi I shek. VIIp.e.s. N. Hammond qe I ktheu mbar e prap te gjitha dokumentat e lashtesise u detyrua te pranoj mosqenien e koloneve helene ne keto troje. Mashtrimi me datimet e ndertimit te mureve rrethuese te cilat nuk kane asnje baze shkencore, dhe aq me teper nuk perbejne asnje risi te nje teknike apo mjeshtrie te zotruara prej heleneve nuk mund te pranohen per zanafilla te qyteterimit te ketyre trojeve . Asgje e zbuluar , dokumentuar e datuar , publikuar apo perfshir ne elementet muzeal te Butrintit nuk mund te tregoj apo vertetoj prezencen helene . Me se shumti ato mund te tregojne nje lidhje tregetare te ketyre trojeve me boten e perparuar helene. Edhe shkrimet e shume perfolura te Butrintit (ato te Foenikes nuk I njohim sepse jane zhdukur) , te cilat ngjajne te jene me alfabetin greke , por jo domosdoshmerisht ne ate gjuhe, e qe I perkasin sipas arkeologeve periudhes kur Epiri kishte per zot popullin dhe prijsit e shquar Epirot, e kur heleneve u duhej te merrnin leje per ti vizituar apo per te tregetuar me ta, nuk mund te vertetojne prezencen e heleneve ne keto troje. Mbetet detyrë e Akademisë së shkencave të Shqipërisë ti japi përgjigjen shkencore zanafillave , themelimit dhe përkatësisë etnike të këtyre qyteteve e trojeveve. Po ashtu ngul këmbë që prof. Dh. Çondi të publikoj zbulimet arkeologjike të ndërmara se bashku me As/Prof. Hernandes në gropën e hapur në vitin 2012, pas të cilave pat deklaruar se: “ Me gërmimet e reja në Butrint, dalin në dritë dëshmi të reja të një qytetërimi të lashtë…………..Me zbulimin e objekteve më të fundit, në Butrint, vërtetohet me fakte konkrete se Butrinti ka një histori më të herëshme zhvillimi nga ajo që kemi mësuar deri më sot . “ Ballkan web Qershor 2012 Kujtoj me këtë rast se kjo ekspedit ndër të tjera gjeti edhe një parmënd druri . Material lehtësisht i datueshëm.
KOZMA TAHO
CLEARWATER ,FLORIDA
Gusht 2015