SHKRUAN:EGLANTINA MANDIA/
TIRANE,mengjezi i se Martes,9 Korrik,1996 Ora 10….
Presim autobuzin tek kafe Flora. Autobuzi vonohet dhe rruga jone Tirane -Sofje do te jete e gjate , sic duket e merziteshme,sepse na u dashka t’i biem rreth e qark,Ballkanit tone heroik.
Jemi nje grup i vogel i perbere nga Tinka Kurti,Artiste e Popullit,Rajna Kovacit,dhe une,te ftuar nga miqte e mi te shtrenjte : Natasha Lako dhe Mevlan Shanaj,atashe kulturor i ambasades sone ,ne Suedi, per nje tur takimesh,per librin tim,Sonata e Henes,Filmi dokumentar per Ramiz Kovacin,me skenarin e Rajnes dhe shfaqja e filmit artistik :Zemra e nenes” e Tinkes.Autobuzi ne fakt qe nje mikrobuz me7 vende dhe me ajer te kondiconuar.Sediljet te rehateshme dhe ne te lodhura na ze gjumi deri ne
kufirin me Maqedonine.Ne kufi pritem dy ore per kontrollet dhe tete ore
te tjera,ec e ec ,e s’ka te sosur neper pyll dhe bregut te liqenit deri
sa arrijme ne Sofje.
Nje djalosh teper i sjellshem na fut ne nje salle qe duket me teper si nje gazerme afer aeroportit te Sofjes.Bie shume shi,shi i ftohte sikur te qe vjeshte e vone ne Tirane.Ne u nisem nga korriku i kryeqytetit tone dhe jemi fare te papregatitura per kete lloj shiu e trishtimi me keq se ne memedhe ,qe here pas here e dredhin ethet e krizave butaforike. Me ne fund arrijtem prane:Balkan-Boing”qe na fton per rrugen e gjate Sofje-Stokolm.
Natasha me Mevlanin na presin ne aeroport. Edhe Stokolmi na priti me shi.Jemi te mallengjyer e te malluar.Nuk na pushon goja duke folur per Rikun , Petron(prinder te mire e te dashur te Natashes ) miqte e perbashket e plot gallata nga Kryeqyteti.

VAXJO -11,12 korrik,1996

Mevlani ka bere planin e turit tone dhe te nesermen ne oren 8.30 A.M.nisemi drejt Vaxjo.Zbresim ne juge,ne brigjet e detit Balltik,drejt Danimarkes, ne nje peisazh pyjor si ne Michigan.Udha eshte shume e bukur midis detit,qiellit dhe pyllit.
Ne oren 3,15 P.M hyjme ne qytetin e qete,paqesor dhe shlodhes Vaxjo,qe te duket cuditerisht i njohur dhe familjar,me katedrale e kisha,pastor shume modeste, biblioteken,shatrivanin ,si te qe nje enderr e enderruar moti.
Ai mengjez filloi me zymtesine e shiut e shnderua ne kete dite te bukur me diell.Na pret mesuesi i gjuhes shqipe,Ganiu ,me nje djalosh qe e quan “daja im”.Ganiu na con ne shtepi,per tu shlodhur ku njihemi me Driten,nusja dhe nena e kater vajzave,me bujarine e zemergjeresin, karakteristike kosovare .Shtepia eshte e thjesht,po te emocionon ngrohtesia dhe nderimi per Rilindasit.Fotot e zmadhuara te Naim Frasherit,Ismail Qemalit,emrat e vajzave Vlora dhe Vjosa,te rrethojne me ndjenjen e mirseardhjes.Keto gra te urta,i rrisin dhe i mekojne famijet e tyre,jo vetem me qumeshtin e gjirit.
Pasdite ne oren 7P. M. zhvillohet takimi i pare i aktivitetit te perbashket,ku na presin te gjithe me shume dashuri e respekt.
Violina e pare eshte Tinka me filmin ,ZEMRA E NENES . ( Prodhim i vitit 1993. Regjia: Besnik Bisha, Skenari: Nexhat Tafa, Producent: Albafilm Studio. Muzika: Mira Meçule. Aktorë: Tinka Kurti, Ermira Gjata, Ilir Bezhani, Bledar Pupi, Pranvera Veizi.)
“Nje grua plakë (Tinka Kurti) jeton vetëm. Fëmijët e saj kane ndërtuar jetët e tyre dhe vinë e vizitojne rrallë. Lidhjet me miqtë kane humbur prej kohesh Të vetmin mik ka nipin e saj. Në këtë vetmi ajo ka ndërtuar një jetë të veçantë. Përfytyron femijët, nipërit, mbesat dhe përpiqet t`i gjallërojë duke ndërtuar kuklla për sejcilin prej tyre. I vendos në divan rreth dhomës dhe bisedon çdo ditë me ta.. Vjen një çast dhe të gjithë grumbullohen rreth saj për t`i trashëguar pasurinë. Ajo ia beson nipit Erionit ,testamentin për këtë “pasuri”. Nuk ka se ç`tu japë veç shpirtit.
Auditori eshte teper heterogjen,nga intelektuale te shquar si piktori,Shyqyri Gjurkaj, e deri te gjyshet e gjysherit, qe i kane sjelle djemte nga Kosova, ne ate gjysem parajse.
Sigurisht qe filmi binte ne kontrast me kete ambjent ,po oratoria e Tinkes e zbuti pak hutimin,ndersa ne, me vone, qeshem sa u shkulem, me paditurine tone.
Shyqyriu na ftoi per nje caj ne shtepine ,ku njohen nusen e vajzen,te dyja plot finese e mencuri.
Ishte nje kenaqesi e vertete te shihje studjon e tij,vecanerisht vizionin ultramodern te frymezuar nga GURI.Guri i varur,guri i burgosur,guri murrane.Piktura e tij , lidhur ngushte me gurin, me qendresen e Gurit shkembor , qe nuk e shkaterron asnje stuhi,apo shi
gjaku qe i bie nga qielli a Toka.
Piktori dhe akademiku, Gjurkaj kerkon vetvehten tek qendresa e tokes se
premtuar ,te cilen e sheh ne syte e njerezve, shkruar nga tragjedia e
gjakut nder shekuj, ndersa nje filiz i gjelbert shprese deperton
thelle,thelle ne zemer.

Malmo-13,14 Korrik,1996

Ganiu me Shyqyriu na shpien ne Malmo,beme mbi 200km rruge,nene
shushritjene pylli e detit,pyllit dhe gjumit ,qe na nanuriste here pas
here sidomos mua ,qe me ze makina.
Na priten antare te shoqates “Kosova”qe na shetisin neper qytet, para se
te filloje aktiviteti,Selvia,nje grua energjike,e shkathet na shpie deri
ne kufi me Danimarken ,qe na kujton princin e palumtur Hamlet,”Te rrosh a
te mos rrosh,kjo eshte ceshtja!”
Dy qytetet jane aq afer, si Pogradeci me Shen Naumin.
Grate e shoqates”LIRIA” jene shume aktive dhe ne oren 6 P.M.fillon
aktiviteti.
Tinka brilante si gjithmone rrefen per rolin e saj me te dashur nene
Pashakon.Japim edhe dokumentarin e Rajnes per te atin,Ramiz Kovacin.
Grate e shoqates Liria te drejtuara nga Fatimja,na nderojne duke e
quajtur sektorin e tyre te muzikes “Ramiz Kovaci”dhe sektorin e
Teatrit,”Tinka Kurti”.
Jemi mysafire tek Zenel Peposhi.qe ka nje shtepi karakteriste thuajse e
tera e punuar me dru ,me nje verande sere lulesh ,e tera xham,ku pine
kafene me zonjen e tij fisnike,dhe ne dimer shohin boren,qe i kujton
Lusen e Kukesit,ku ka Lindur.Zejneli eshte nje natyre teper e ndjeshme
poetike,ka botuar edhe dy libra me poezi.Po eshte edhe nje aktivist i
cmuar i te drejtave te njeriut
Peposhi, u denua nga regjimi komunist, sapo doli nga burgu shkoi ne
France. në mërgim i bindi mërgimtarët në Paris të formojnë Frontin e
Rezistencës Antikomuniste (FRAK-un).
Në këtë formacion anëtarësohen edhe kosovarë, të zhgënjyer nga qendrimi
pasiv i Tiranës zyrtare dhe mosreagimi në forume ndërkombëtare . Njera
nder sferat e angazhimit te ketij organizmi te mergates ,ishte
grumbullimi i materialeve te dokumentuara per organizatat e te drejtave
te njeriut, pasuar nga shkrime neper gazeta, demaskuese me fakte
torturash e keqtrajtimesh deri ne shtate breza,njekohesisht edhe
demostrata te perbashketa.
Ndaj shtepia e tij dhe dhoma e miqve ishte gjithenje plot me njerez,qe
bisedonin me veprimtarin,intelektualin,dhe poetin Zenel. Zeneli kish
deshire te shkruante edhe Kujtimet e tij ,ne qofte se do kish kohe te
mjaftueshme, per vehte.

Goteborg ,15 Korrik ,e hene,1996

Kemi 6 dite qe udhetojme pa pushim, levizim nga nje qytet tek tjetri me
miq te shoqatave kosovare,si te mbanin torcin olimpik ne dore.
Kemi ardhur vertet ne Suedi, po eshte hera e pare qe ulemi gju me gju me
popullin tone ,qe e kemi te pragu i deres pa patur mundesi ta shohim,te
flasim ,te njihemi me njeri tjetrin si vellezer gjaku qe jemi, ndaj nuk
na lodhin as rruget e gjata,as aktivitet e ngjeshura njera pas tjetres..
Udha nga Malmo,pika me e larget e jugut Suedez, ishte me te vertet shume
e gjate,ndaj aktiviteti ishte lene per te nesermen.
Bedriu, qe erdhi te na marre ,me Taxi kesaj rradhe, ishte shofer
profesionist,qe punonte vullnetarisht per ne, ate pasdite . Göteborg
është qyteti i dytë më i madh në Suedi. Popullsia në këtë qytet arrin
shifrën prej gjysmë milioni., dhe qyteti i pestë më i madh në rajonin
nordik me mbi 500 000 banorë në zonën urbane, dhe mbi 940 000 në
rrethinen e Göteborgut. Qyteti është i vendosur në bregun perëndimor në
gojën e Göt adhe u themelua me iniciativën e Mbretit Adolf Gustav II i
1621 . Në vitet 1800 Göteborgu u industrializua në pjesë të madhe me
ardhjen e anglezëve, dhe gjatë kësaj kohe Göteborg kishte nofkën “Little
Londër”na shpjegoi Bedriu qe kishte guiden Turistike dhe njihte qytetin
ne pellembe te dores.Zoteronte 6 gjuhe te huaja.Djaloshi 30 vjecar,i sapo
martuar ate vit, qe bere baba vetem pak muaj me pare , me
vogelushen,Arberesha.
Ishte dite e diele,pas pak do te perendonte dielli, ndaj Bedriu ngutet qe
te shohim sa me shume cudira te ketij qyteti, qe ai e dashuron ne
kuptimin me te mire te fjales.
“Ky eshte qyteti i enderrave te mia.Ketu jemi 8 vellezer e motra kemi
edhe prinderit,jetojme te gjithe neper apartamentet tona,po jemi te
gjithe ne nje bllok.
Sonte do te jeni musafiret e mija.Dhe nusja ime eshte lajmeruar e do ta
pelqeni, jo vetem pse e quajne edhe ate Bedrie.”
Dhe me te vertet sapo hyme ne shtepi dhe Bedriu e puthi ne buze nusen e
tij,e kuptuam se ajo ishte nje fole e bukur dashurie,besimi dhe
shprese.Bedria kishte mbaruar fakultetin e letersise ne Universitetin e
Prishtines,shkruante poezi,e ushqente me gjumesht gjiri me nje kenaqesi
te vecante vogelushen tre muajshe,enderronte te shkruante nje roman per
kusheriren e saj 21 vjecare, qe vrau veten,vetem sepse prinderit dhe i
shoqi e benin fajtore,se lindi nje femije antikapat.
E gjithe lodhja e udhes na fluturuoi sakaqe,nga ky cift i gezuar, i
lumtur me nje vizion aq te hapur per jeten!.
Norkoping,16 Korrik,1996
Rrugen nga Goteborgu per ne Norkoping e beme me Sejdulla
Haxhimehmetin,nje djale i heshtur,rreth te dyzetave,qe merrej me
sport,pra ishte trajner e mik i vjeter me Bedriun.
Me nje fjale stafeta e jone qe ne duar te sigurta.Kjo ishte dita e
fundit e turneut me nje vrap te papare,ku na prisnin udheheqesit e
shoqates Fahredin Berisha dhe njohesi perfekt i gjuhes shqipe Ullmar
Qvick,perkethyesi i letersise sone nga shqipja ne suedisht, dhenderi
shqiptar,martuar me Samken cupen e mencur e te bukur kosovare,qe ishte
shtatzene,pra po vinte edhe nje femije shqiptaro-suedez ,per ta bere
lidhjen me te forte dhe te pandashme.
Takimi ishte i nje niveli shume te larte.Erdhi edhe Mevlani qe te na
merrte.Samka kishte shtruar nje sofer shume elegante sipas stilit
Suedez,qe vetem nje nuse e dashuruar dhe kulturuar ne kulmin e bukurise
se saj,mund ta bente per te nderuar bashkeshortin dhe veten.Natasha qe e
kishte mik Ullmarin me tregoi jeten e tij.Kishte lindur në Kristinehamn,
në rrethin e Vermlandës, në vitin 1934. Gjimnazin e kreu në 1953 dhe
shkollën pedagogjike në vitin 1957. 40 vite në profesionin e arsimtarit
në shkolla të ndryshme të Suedise. profesioni tjeter
recensionist -kritik dhe përkthyes.
Njeri i gjalle shume energjik Ishte kenaqesi ta degjoje shqipen e tij
jashtezakonisht korekte,per te cilen e ndjente veten krenar,si kish
filluar me kenget ne radio,e me vone me nje vullnet te hekurt e kish bere
program te gjithe jetes.
Burre me karakter,qe fati i a solli ne kohe te veshtira te ndihmonte
bashkatdhetaret e Samkes me c’te mundej dhe te ndjehej gjysem shqiptar
per shkak te familjes se re e rrethit te saj.
Ky turne qe me teper se nje fantazi per ne, ne saje te Mevlanit dhe
Natashes, qe kishin programuar cdo hollesi.
Brenda nje jave ne Suedi na dukej sikur kishim kohe ,qe vinim rrotull ne
ato vise,si te qeme aq larg, po njekohesisht edhe shume afer
ATDHEUT,midis njerezve tane .
U kthyem ne Stokolm plot energji e gezim per kete fat te rralle qe
patem.Per ta plotesuar kete ndjenje do u jap lexuesve te mij nje fragment
nga nje studim i Ullmari vite me pas:
Kjo është kumtesa ime për Seminarin XXIII Ndërkombëtar për Gjuhën,
Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare më 15-27 gusht 2004.

SUEDIA DHE SUEDEZËT NË VEPRAT E SHKRIMTARËVE SHQIPTARË

Shqiptarët dhe suedezët jetojnë larg njëri-tjetrit, dhe historikisht
marrëdhëniet midis vendeve ballkanike dhe skandinave kanë qenë të pakëta,
në krahasim me marrëdhëniet midis Skandinavisë dhe viseve të tjera të
Evropës. Në të kaluaren skandinavët në përgjithësi nuk kanë parë
territoret ballkanike si të vlefshme nga pikëpamja ekonomike, strategjike
ose kulturore.
Shkaqet e këtij qëndrimi janë të llojllojshme, nuk do ti prek këtu, sepse
kjo do të ishte një diskutim jashtë kornizave të kësaj kumtese. Në fund
të diskutimit letrar, me të gjitha të dhënat brenda temës, do të përpiqem
të analizoj mundësitë dhe kufizimet e kritikës letrare përsa i përket një
teme specifike si e imja – Suedia dhe suedezët në veprat e shkrimtarëve
shqiptarë
(FRAGMENT,PJESA E FUNDIT).
Më ka mbetur vetëm një tekst për të trajtuar në kumtesën time.
Ky tekst është një fletë nga Ditari i Musine Kokalarit. E gjejmë në
biografinë e Musinesë, “Sonata e Hënës” nga Eglantina Mandia (Tiranë,
1995). Këtë tekst më dha për përkthim Natasha Lako në lidhje me Javën e
kulturës shqiptare që u mbajt në Pallatin e Kulturës të Stokholmit po atë
vit. Pas prezantimit tim të ditarit të Musine Kokalarit u interesua për
këtë tekst edhe Shoqata e shkrimtares Selma Lagerlöf dhe më dha një
honorar për përkthimin. Një nderim posthum për një intelektuale të vyer,
jeta e së cilës u bë vuajtje pa fund…

Musine Kokalari, e para shkrimtare femër në Shqipëri, në fund të Luftës
së dytë botërore hapi një librari në Tiranë, dhe pikërisht atje gjendet
Musineja më 18 shkurt të vitit 1945, kur ajo do të shkruante në ditarin e
vet për Selma Lagerlöf-in, laureate të Çmimit Nobel për letërsi. Një vit
më vonë u arrestua Musineja, dhe në korrik 1946 ajo u dënua me njëzet
vjet burgim nga gjykata ushtarake e Tiranës si ‘sabotatore dhe armike e
popullit’. Vërtet ajo ishte një nga themeluesit e Partisë Socialdemokrate
Shqiptare, dhe si e tillë ajo guxoi të kritikonte komunistët për sjelljet
e tyre dikatoriale dhe terroriste në qeverisjen e vendit. Ajo grua e
talentuar u poshtërua, u shkatërrua nga regjimi i Enver Hoxhës, duke
kaluar18 vite në burgun famëkeq të Burrelit, dhe që nga viti 1964 deri sa
vdiq Musineja në vitin 1983, u detyrua të punonte fshesare në qytetin
Rrëshen të Mirditës. Turp i madh dhe një krim që nuk do të falet kurrë!
Më falni për emocionet jo shkencore, por tema të tilla nuk mund të
përshkruhen me fjalë të thata.

Ditari i Musine Kokalarit për datën 18 shkurt 1945 fillon me një
përshkrim të situatës: “Dita e vdekjes për 17 veta. Plagë të reja që
hapen, lotë që po derdhen. Lotë mjerimi që s’kanë të pushuar, se plagë të
reja të tjera do të hapen dhe s’lenë as të vjetrat të mbyllen. Hija e
vdekjes mbulon qytetin. Drithma i shkojnë në trup çdo njeri. Ngjajmë me
gjethet e pemëve që era i lëkund. Një e nga një po ikin e ikin. Një e nga
një po na lënë. Kënga e vdekjes u përhap kudo dhe po hyn shtëpi më
shtëpi. Ka më tepër se një mot që ka nisur me të madhe dhe nuk dihet se
ku do të vejë dhe ku do të mbarojë. Pse heshtin njerëzia? Pse nxijnë
rrugët e Tiranës? Mos vallë zemra ime e zezë, që kullon gjak i sheh
kështu? Pse shtëpia më duket e ftohtë dhe çdo gjë pa shpirt? Fytyrave
tona çdo ditë e më tepër u shtohet një rrudhë. Çdo ditë më të zbehta dhe
me flokë të thinjura, nuset. Plaga e shpirtit çdo ditë ftohet dhe kështu
dhëmbja dëgjohet më shumë. Dhëmbja shungëllon në boshllekun e shtëpisë
sonë të ftohtë.”

Musine Kokalari kishte një dhëmbje të thellë personale: Më 12 nëntor 1944
u ekzekutuan pa gjyq dy vëllezërit e saj, Mumtaz dhe Vejsim nga
komunistët. Kjo vrasje, sipas intelektualit Andrea Varfi, kishte qenë një
strategji e caktuar, zëri i së cilës u ndie edhe në Tivar. – Nuk do të
dimë kush ishte fajtor drejpërdrejt – Enver Hoxha, Mehmet Shehu ose
këshilltarët e tyre jugosllavë. –

Notat e hidhërimit në ditarin e Musinësë natyrisht kanë të bëjnë edhe me
këtë ngjarje. Në Ditarin e saj Musine Kokalari tregon se si largohet
shpirtërisht nga mjedisi e terrorit dhe ankthit, duke lexuar në librari
“Novela suedeze” të Selma Lagerlöf. Musineja mahnitet: “Penda e saj nuk
shkruan, po i bie telave që tingëllojnë muzikën e ndjenjave të zemrës.
Fjalët e saj i ngjajnë poezisë stolisur me mijëra zëra, ku natyra merr
pjesë, sheh, këndon dhe qan me njerinë bashkë.” Ajo lavdëron suedezët që
paraqiten në veprën e Selmës: “një këngë e pa prerë, që lidh zemrat e
njerëzve të një populli të qetë, që do paqen, kënga e dashurisë….
Pasqyra e gjallë e një populli të thjeshtë, të ndershëm, i lumtur dhe në
varfëri, kur zemra është e kulluar si ujët e krojve. Pasqyra e një
populli me ndërgjegje, ku edhe fukaraj, që është keq për bukën e gojës, e
ruan dhe nderon mikun dhe shokun.”

Në këtë rast dua të vërej, se Musineja interpreton rrëfimin përrallor të
shkrimtares për njerëzit në krahinën time të lindjes, Vermlanda, me një
idealizim disi të tepruar. Mirëpo, pak më tej, mendimet e Musinesë për
popullin tonë bëhen më realiste, kur ajo shkruan për marrëdhëniet midis
njeriut dhe natyrës vermlandeze: “Njerëz që me vetminë e natyrës nuk
rrojnë vetëm, se kanë një botë të brendshme të pasur, të cilët edhe në
gjënë më të vogël të natyrës gjejnë bukurinë e pashoqe: shushurimën e
krojeve, këngën e zogjve, fërshëllimin e erës, që tund degë dhe lëkund
gjethë, bukurinë e luleve me erë të mirë dhe dëborën në dimër, që vesh
çdo gjë me petkun e saj të bardhë, si nusja atë ditë, që le derën e
babait për të vajtur tek shoku i jetës.” Ky citim bën të qartë, se
Musineja e ka kuptuar plotësisht mentalitetin e suedezit në lidhje me
natyrën, një mentalitet që pjesërisht ruhet edhe sot.

Dhe shënimet e Ditarit të saj mbarojnë me këto fjalë shumë
prekëse:”Dashuria – burim i jetës na prek dhe na bën të mendojmë si ajo,
na bën të mendojmë që edhe ne, ta kemi një vend-Atdhe si i saja, që na e
përshkruan. Dhe në mos është ashtu si duket në shkrimet, ajo ka treguar
se si vendi i saj, të gjejë rrugën më të drejtë për të qenë të lumtur.
Të punojmë për të mbjellur farën e lirisë, ku respekti i çdo njeriu të
jetë gjëja e parë. Dhe individualiteti i mbrujtur mbi baza të shëndosha
morali në çdo krijesë është ideal. Një ideal që nuk i largohet
realitetit, po që i vjen në ndihmë duke rrojtur me nder dhe me djersën e
ballit. Një ideal me virtytet më të larta dhe me ndjenja njerëzore!”

Dhe në këtë rrugë që na tregoi Musine Kokalari jemi ne sot. Sepse idealet
e lirisë dhe të mbrojtjes së të drejtave të individit duhet të jenë aq të
gjalla edhe në botën tonë të tanishme. Në Suedi, në Shqipëri, në Kosovë,
kudo.

Tani dua të vështroj këtë studim letrar nga pikëpamja e temës së sesionit
shkencor të seminarit “Kritika letrare dhe periodizimi i letërsisë.”
Besoj se për një studim specifik letrar, periodizimi nuk mund të ketë
shumë rëndësi. Më me rëndësi është të përqëndrosh vëmendjen te rrethanat
shoqërore dhe politike në të cilat veproi shkrimtari, rrethana të cilat
kanë ndikuar konkretisht në formën dhe përmbajtjen e veprës së tij. Për
mua ka qenë i udhës të shqyrtoj edhe korrektësinë faktike në përshkrimin
e lëndës, ose si në rastin e Musine Kokalarit, emocionet e ngjallura nga
materiali thelbësor (romani i Selma Lagerlöf-it) duke i vështruar në
përputhje me realitetin e kohës.

Mirëpo, një faktor që shpesh harrohet është pozita e kritikut letrar si
ndërmjetës midis shkrimtarit dhe lexuesit. Pushteti i kritikut është
mjaft i madh. Duke shkruar shpesh recensione me vlerësime për librat në
revistën e Shërbimit suedez të bibliotekave, unë jam i vetëdijshëm për
këtë pozitë, për rëndësinë e kritereve të shëndosha në rolin tim si
kritik-recensues. Nga recensioni im varet në shumë raste suksesi (ose
mos-suksesi) i përhapjes së librit në shqyrtim nepër bibliotekat e
Suedisë, dhe ndoshta kritiku letrar, si faktor subjektiv, mund të ketë më
shumë rëndësi se faktorët objektivë (çmimi, lënda, pozita e shkrimtarit,
tirazhi etj.).

Musine Kokalari ëndërronte Suedinë, ambientin e bukur dhe të qetë ku
jetoi dhe veproi Selma Lagerlöf, por mundësitë e saj për të parë vendin
tonë u shkatërruan nga tragjedia e saj personale e cila ishte edhe
tragjedia e vendlindjes së saj.
Ajo motër e Gjergj Elez Alisë siç e quan Eglantina Mandia, nuk erdhi
kurrë në Vermlandë. Unë mendova për të para dy-tri vitësh, kur bëra një
vizitë me bashkëshorten time, e cila është me burim kosovar, motrën e saj
dhe vajzat tona, për të ushtruar sportin e dimrit pikërisht në atë pjesë
të krahinës ku gjendet shtëpia e Selmës.
Gratë dhe vajzat u kënaqën në natyrën e bukur vermlandeze, me liqene,
lugina dhe male të larta me pyje të dendura, merreshin me slalom sikur në
malet e Brezovicës….

Bashkimi midis popujve ka shumë faqe, dihet, dhe me këtë kumtesë jam
përpjekur të ju tregoj se si letërsia shqipe ka dhënë një kontribut të
vlefshëm për të mirën e miqësisë suedezo-shqiptare. Dhe kjo, më në fund,
është edhe një detyrë në duart e kritikut letrar: Në lidhje me përkthime
me material jetik letrar nga një vend, kritiku mund të analizojë nëse
libri në shqyrtim ka vlerë për ti dhënë lexuesit mbresa, gjykime dhe
pikëpamje nga mjedisi i përshkruar.
Kjo natyrisht duhet të bëhet nën kontekstin e egos letrare të veprës.

Për kontributin e shkrimtarëve të shqyrtuar në këtë studim për të
transmetuar një element pozitiv suedez në botën letrare shqiptare kam
pasur një kënaqësi të veçantë të informoj lexuesit suedezë në librin tim
dokumentar “Mera hjältemod än vete” – Më shumë heroizma se grurë – që
gjendet në shtyp.

Ullmar Qvick
NORRKÖPING, SUEDI NË GUSHT V.2004

Stokolm ,e merkure 17 korrik, 1996
Dita e fundit qe na ka mbetur.Dalim neper qytet per te pare e per te
blere.Mevlani, fisnik si gjithemone ,nxiton te na bej ca foto,qe na
mbeten kujtimet e vendeve me te bukura te Stokolmit , nga kendveshtrimi i
nje kineasti te talentuar si ai.
Stokolmi eshte edhe nordik edhe teper europjan.Na beri shume pershtypje
muzeu i aktores Greta Garbo.Roli i saj i Ana Karenines,eshte i pa
arritshem,Felini,Teatri mbreteror.
.Shkojme edhe ne muzeun e mbretit ne Drottningholm Palac,shtepia e
familjes mbreterore deri ne vitin 1981,qe u be Muze.
Shetisim edhe ne Parkun e mahnitshem ne mes te bukurive te natyres dhe
bukurive te krijuara nga dora e njeriut.
Mevlani nxiton te marre fotot e lara dhe na dhuron sejciles nga nje
Album.Percollem Tinken dhe Rajnen per ne aeroport,meqenese une vendosa te
qendroj ca dite me shume, per te mbaruar aktivitetin e Natashes ne
Norvegji.
Natasha eshte bere shume e njohur ne keto ane.Ullmar Qvick ka shkruar
keshtu per Natashen:
“Një fakt disi çuditës është mungesa e elementit suedez në veprat e
shqiptarëve të cilët kanë jetuar dhe jetojnë si mërgimtar në Suedi. Si
duket dëshira e tyre për të shkruar ka qenë e lidhur me mallin për
atdheun e humbur, përkohësisht ose përgjithmonë… Shumica e mërgimtarëve
shqiptarë erdhën në Suedi nga Kosova si pasojë e ngjarjeve në fillim të
viteve ’90.
Një pozitë tjetër ka pasur Natasha Lako, poeteshë nga Shqipëria, e cila
kaloi disa vite në Ambasadën e Shqipërisë në Stokholm. Në vëllimin poetik
“Thesi me pëllumba” (Tiranë, 1995) gjejmë katër poezi me motive nga
Suedia. Vjershat e Natasha Lakos janë të njohura edhe për publikun
suedez, të botuara në përkthimin tim në katër antologji të poezisë. –
++++++
Po ate pasdite dolem me Natashen neper udhet e Lidingos ,qe eshte nje
qytet i bukur solid si i gjithe Stokolmi,konturet e te cili ravijezohen
ne kujtese..Pime nje kafe buze liqenit dhe rosat qe notojne aty me
kujtojne vjershen, ROSAT E LIDINGOS,nga vellimi i fundit me poezi i
Natashes

Zgjasin qafen rosat e Lidingos dhe presin
Me shohin mua po s’e dine qe prej kohesh
Eshte shfaqur edhe bota e mendimeve

Presin,pa ditur se vetem nje e treta e vjeshtes eshte e tyre
Nje e treta e vjeshtes eshte e njeriut
Dhe nje e treta e vjeshtes eshte e vjeshtes

Dhe nje e treta e detit eshte e tyre
Dhe nje treta e detit eshte e njeriut
Dhe nje treta e detit eshte e detit

Keshtu eshte ndare dhe edhe shpresa,por ato s’e dijne
Dhe nje e treta e shpreses eshte e imja
Dhe nje e treta e shpreses eshte e shpreses

Do te nisin fluturimin rosat e Lidingos,do te ikin
Se bashku me pjesen e tyre te shpreses
Se bashku me pjesen e tyre te detit
Se bashku me pjesen e tyre te mendimeve,
Qendrojne edhe pak,
Zgjasin qafen dhe presin,zgjasin qafen dhe presin

Po me shohin vetem mua.

Mbaruam kafene dhe sodisim kete bukuri shlodhese,prane Hotelit dhe
muzeut te Carl Milles.(1875-1955)U futemi ne Milles-garden,qe eshte
vertet shokuese.Qysh nga viti 1906,Carl Milles ka banuar ne Lidingo,me
te shoqen Olgen. Skulptura DORA E ZOTIT, eshte nje nga kryeveprat e tij.
Nje njeri i vockel qendron mbi nje dore te stermadhe .Ai sheh drejt
qiiellit,me nje qendrim te tensionuar ne lakuriqesine e vet.
Balancohet qe te mos rrezohet midis gishtit te madh dhe pellembes se
dores,e gjitha kjo eshte shume e veshtire,po qendrimi e tij duket se do
qe terheqe vemendjen e dikujt lart ne qiell,sikur kerkon te marre nje
mesazh te vecante,ose te krijoje mundesine e nje diallogu. Carl Milles
punoi per DOREN E ZOTIT,ne vitet 1949-1953 dhe perfundoi krejtesisht para
vdekjes, ne 1955.
Mua me tronditi jashte mase kjo Skulpture apo me qarte mesazhi i saj!
Kur dolem nga Muzeu i Milles,heshtem nje cope here.
Me vone hyme ne hotel- keshtjellen ,nga ballkoni i te cilit pame dy
ballona ,qe fluturonin qetesisht ne qiellin gri te Stokolmit.

Stokolm,Oslo,e shtune,20 Korrik,1996

Nisemi me Volven e Mevlanit,ne oren 7.30 A.M
.Si gjithenje pjesen me te madhe te rruges e bej me sy mbyllyr,qe te
shpetoj nga zenia e makines.Rruga eshte e gjate 500 km,Ne oren dy jemi ne
Oslo.
Vijme rrotull dy ore te tjera sa takohemi me Fatmirin dhe Jonuzin,qe na
presin ne lokalin e VIKINGEVE.Pasi pime nje leng frutash Viking,nisemi
me botin e Jonuzit neper fjordet e Oslos.Eshte dite e bukur me diell pa
ere.
Pastaj kalojme ne VIGELAND PARK.Ky park i jashtezakonshem eshte
kryeveper e gjalle e Skulptorit Norvegjes GustavVigeland (1869-1943) me
nje teme madhore fillozofike,CIKLI I JETES.
Eshte nje nderthurje unike midis gjelberimit,luleve,pyllit dhe skulptures
te punuara me bronx,hekur,qe marrin ngjyra te pabesueshme gjate
dites,midis diellit,shiut,ngricave dhe bores
Arti i Vigelandit eshte nje hymn per jeten.Aty ndeshet njeriu ne te
gjitha fazat e jetes e cdo lloj emocioni.Kur sheh skulpturat te duket se
po lexon e sheh pervojen e vete jetes tende .Afro 200 skulpturat jane
te punuara nga e njejta dore e Gustav Vigelandit.
Kjo furri e rralle artistike eshte e vecante jo vetem per Norvegjine,po
ne te gjithe boten nuk i a gjen shoqen.
Jonuzi na shpie ne restorant”BOLETINI”‘e per te fjetur na merr ne
shtepine e tij me qenese gruan dhe femijet i ka me pushime ne
vendlindje.

OSLO,e diele,21 korrik 1996

Ngrihemi ne oren 9 A. M.
Qysh kur kaluam nga Fjordet me botin e Jonuzit,s’me ndahej nga shpirti
kenga e Solvengut, nje melodi fluide,tipike e kthjellet e paster,sic dhe
eshte Peer Gynt e Eduard Griegut.
Ne fakt kjo Norvegjia e larget,si te qe ne Hene, ishte bere pjese e
shpirtit tone , nepermjet dy korifejve te muzikes dhe
letersise,Ibsen-Grieg,ata ishin te paprekshem ,te pa ndalueshem, te
padjegshem neper tura drush,madje as ne sheshin Tjen An Men.
U veshem e dolem per te mos munguar asnje moment nga programi yne.Dita
ish e bukur me diell,te cilin nordiket e respektonin jashte mase
megjithese, Korriku dukej si muaji Mars tek ne.Po edhe ne e duam shume
kete muaj, qe na sjell pranveren.
Kishim dy mundesi te vizitonim shtepine muze te Ibsenit apo
Munch-Muze.Vendosem te shohim Munchin,meqenese Ibsenin e kishim ne te
gjitha bibliotekat tona mandje te perkthyer nga NOLI YNE I MADH.
, nnjnnnjNHenrik Ibsen died in njMay 1906, and in the autumn Munch made
the set designs Nje cicerone e qeshur na shpjegoi kryeveprat e Eduart
Munchut,piktorit me te rendesishem te Norvegjise nje nga pionieret e
ekspresionizmit.Muzeu u hap(1963) me rastin e 100 vjetorit te lindjes se
piktorit me nje koleksion prej 1000 pikturash.
U ndalem me gjate tek kryevepra e tij:THE SCREAM(KLITHMA),qe ajo e
shpjegoi, si frika e tjetersimt,po nje kritik arti ,e ka quajtur:” ikone
e artit modern,nje Mona Liza e kohes sone”
Ndersa vete piktori tregon castin e frymezimit per kete pikture:
“Po kaloja rruges me dy miq,ne perendim te diellit,kur pa pritur qielli u
kthye ne ngjyre gjaku.Pata nje ndjenje te fikti dhe u mbeshteta ne
parmakun e ures, ndersa zjarri ngjyre gjaku mbuloi fjordin e zi dhe
qytetin.Miqte e mi u larguan,une qendrova atje duke u drethur nga ankthi
dhe ndjenja e nje ulerime, qe pershkoi gjithe natyren .
Ciceronia vazhdoi te tregoje me zerin e embel,per seleksionimet e here
pas hereshme,vec ne s’po e ndiqnim me.
U larguam nga Muzeu,te tronditur nga forca e artit te vertete qe te
pasuron jeten e te fut ne mendime.
Nderkaq ora e takimit per promovimin e librit te Natashes,”Thesi me
pellumba” kish ardhur.
I gjitem vrap shkallet e nderteses tre kateshe, kur pame se ne dere mezi
po prisnin lexuesit dhe adhuruesit e poezise,u gezuam pa mase.
Nje nuse e re elegante hapi mbledhjen duke i a lene fjalen referueses qe
u perpoq te fliste pa leter:
POEZIA eshte kryefjala e jetes se Natasha Lakos.Poezia i gjalleron
shpirtin dhe i jep force ne kerkim te se vertetes,te bukures , sublimes.
“Sapo jam zgjuar nga nje enderr e keqe”,eshte titulli i nje
poezie,shkruar vite me pare.Une e mbaj mend shume mire kur u recitua kjo
vjeshe e pafajshme ne Teatrin Kombetar ne Tirane
Sapo jam zgjuar nga nje enderr e keqe
Ku kuajt nen nje qiell te qelqte,
Nuk dine te vrapojne,as nuk dine te ndalin,
As fluturojne,as nuk fluturojne
Zogjte pendebute mbi toke.

Thua ne kete bote cfare enderr,
Shohin kuajt e zogjte per mua
Dhe a e shohin dot.
U zgurdulluan syte e vigjilenteve te revolucionit,ndoshta edhe u prehen
edhe shume maja shpatash kaleme,plot helm te helmuar,po nuk ndodhi
asnjera. se qe pikerisht casti yne,kur sapo u zgjuam te gjithe nga nje
enderr e keqe.(eshte shume pak ta quash si L.Pogradeci,nga nje llaftar i
llaftarisur)
E ja ku jemi perseri:
Mbi nje llampe te rruges bie bore,bie bore
Eshte aq konkrete dhe aq abstrake kjo poezi!Vetmia e llampes,bora qe bie
e ftohte,qe mbetet te shkrihet,po a ka aq nxehtesi ajo llampe e vogel te
shkrije”me vetmi te shuar”?Sepse as eshte e zonja te iki e as te rrije
aty ne vetmine e dhimbjes,dhimbjes se shuar!
Ndersa tek vjersha:”Pejsazh me zjarre te vegjel”autorja ben thirrje,te
mbetemi te thjeshte ,njerezore,te mos humbasin vehten ne cdo rrethane,se
per lumturine duhet shume pak,nje flake e vogel e vogel”ne rrugen e gjate
,ku njeriu ecen duke u maturuar dhe duke zbuluar e kuptuar te vertetat e
thjeshta dhe te ngateruara,per t’u ndergjesuar duke rikrijuar vetveten.
Kendi i veshtrimit te botes, qe mbetet vetem sodites,eshte ai njeriu i
pranuar,dhe gjithecka e pranuar,rrugica e pranuar,eshte sidoqofte nje
sarkazme e pranimit,si ai profilii njeriut ne gazete pra i stamposur ne
kornizen e tij,ku njerezit e tjere fshijne kembet paq e paq,para se te
kalojne pragun e ketij stampimi te ri.
Kete diskutimin tim per librin:”Thesi me pellumba “kam deshire ta mbaroj
me nje poezi qe me ka pelqyer shume, te cilen po e recitoj:
Ne mos qofte nje dere e verber
eshte nje vesh i shurdher
i mbyllyr

Nje dere e ngritur gjithenje ne kembe,
qe can gjithenje nje salle teatri
te mbushur,ose te zbrazet

Ne mos qofte nje vesh i shurther,
eshte nje dere e verber

Dikush eshte zgjatur te veje atje
nje shigjeteze te vogel
memece

Njerezit jane bere te ngateruar
per te gjetur shenjen
e hyrjes dhe daljes.

Njerezit, qe ecin si fjalet
qe vijne si fjalet
fjalet, qe zevendesojne lumenjte
lumenjte, qe zevendesojne njerezit.

Rrjedha te krijuara njera pas tjetres
njerezit,fjalet,lumenjte
dhe ky teater i zbrazet
me nje shigjete te ndezur

Ca e dine,ca nuk e dine
ca e shohin,ca nuk e shohin
ne mos qofte nje dere e mbyllur
eshte nje vesh i hapur.
A thua keshtu do te jete gjithmone?
Kjo eshte pyetja hamletiane e autores!
Ne e pergezojme se vargjet e saj jane shembelltyre e vertetsise
intelektuale. “perfundoi fjalen referuesja nepermjet duartrokitjeve
U kthyem menjehere, drejt Stokolmit, sapo mbaruam pershendetjet dhe
autografet e librit.
Ora ishte 6 P.M.
Une isha me te vertet e gezuar per respektin dhe dashurine e miqve te
POEZISE shqipe.Pasuri e paluajteshme e shpirtit te popullit tim.
Sado furtuna te egra, te ashpera ,qe e kane plakosur, shpirtin nuk i a
kane thyer,as gjuhen nuk i a kane zhdukur.
Edhe une po kthehem me e pasur ne Atdhe!Me bindjen absolute se cdo njeri
ka mundesine e zgjedhjes ne udhen e shkurter qe ben ne kete bote,te behet
njeri e me njeri cdo dite.
I falenderoj megjithe zemer,nordiket qe na blatuan gjithe fisnikeri me
,Doren e Zotit” te Carl Millesit ,”Kengen e Solvengut ‘te Griegut,
“Ciklin e jetes” se Vigelandit,dhc “Klithmen” e Munchut, qe as ne enderr
nuk i kisha pare.