Frano Kulli

Njëri ndër dy botimet jubilare për Fishtën, “At Gjergj Fishta 1871-1940” , përgatitja e të cilit fillon në vitin  1941 prej At Benedikt Dema, hapet me shkrimin e Prof. Zef Palit.

Prof. Zef Pali, (1910-1977) njëri prej intelektualëve të spikatur shqiptarë të kohës së vet, lindi në Shkodër. Në atë qytet mori mësimet e para, në gjimanzin françeskan, të themeluar prej At Gjergj Fishtës. Më pas në shkollën Normale të Elbasanit, kurse studimet e larta i kreu  në Firence (Itali). Pas studimeve, në vitin 1937, kthehet në Shkodër dhe emrohet drejtor i shkollës “Skanderbeg”. Në vitin 1941, shkon vullnetarisht në Kosovë, përkrah rreth 200 mësuesve dërguar atje nga Shqipëria, me përkujdesjen e Ministrit të Arsimit të kohës, Ernest Koliqi. Bashkë me të shoqen Flora Pali (Lezhja) , mësuese edhe ajo, ndihmuan në hapjen e shkollave shqipe atje..

Nacionalist, në gen e në formim, në ditët e para të vitit 1939 ishte ndër të parët organizatorë të demostratave të zhvilluara në Shkodër kundër fashizmit dhe në gushtin e atij viti angazhohet me organizatën “Balli kombëtar”, në atë qytet, themeluar prej Lec Kurtit. E shumë shpejt rradhohet në krah të Mid’hat Frashërit, për realizimin e platformës së kësaj organizate nacionaliste. Nëpërmjet shtypit të saj kryesisht, të cilin e drejtoi për gati 30 vjet.

Në mbarim të luftës, largohet nga Shqipëria, përsëri në Itali, i dëbuar prej rrethanave të dhunës së pritëshme prej pushtetit të ri komunist që po vendosej. Nuk u shkëput për asnjë çast nga veprimtaria atdhetare në mërgim. Në Romë, në Paris,në Amerikë…Shkrimet e tij, kryesisht në gazetën “Flamuri”, që firmoheshin prej tij (me pseudonimin “Flaka”), shënjojnë kualitet të veçantë në memorjen atdhetare të elitës së mërgatës sonë në botë. 

Prej vitit 1955 e deri në fund të jetës, punoi në Seksionin e Gjuhës shqipe pranë Radio Vatikanit. Orator i shkëlqyer, mjeshtër i shkrimit dhe i artikulimit, një mbrojtës i dalluar i të drejtave të njeriut dhe një luftëtar i pa kompromis i lirisë. Vdiq aksidentalisht në Romë, në vitin 1977. U varros me nderime të mëdha prej Mërgatës Shqiptare, në Nju Jork (Sh.B.A) , në varrezën “Ferncliff”, pranë varrit të Mid’ had Frashërit.

FISHTA

Zef-a e thirren fshatarët camërdhokë Fishen e vogel, kur ai hillej plot gaz mbi kaçuba e rmore perciellun ambel me muzikë currilash.Neper shpate të hijesueme, mbi shkambij të thepisun u lshue me kambë të sbathuna “i vocrri i nanës”. Me ato kambë të njoma shkeli mbi ferra, me ato kambë të vogla u shtí në shpella.E ferrat therëse i rembyen “ohet” e para të jetës.Shpellat e errëshme i zbuluen çerdhet e pushkatarve, tbânat e Zanave.Nji çerdhe të nxime, atje në Fishten e papërmendun, e gjet kerkimtari edhe te votra e tymosun.Zumbarja  në ndoj vetull mali, kanga në votren e repun, ia dridhen heret zemren e mertisun.Por kur kokës iu hoq qeleshja, zemra nisi me i shperthye.Ajo buçiti me krizëm e lirë në prehnin e të Vorfnit t’Azisit.

***

Ata qi e skaliten me sy Fishten e Madh tue ngrehë zharg nji kambë, tue e mshtetë me mund mbi nji shkop, kishin qef me besue se Poeti i Fisit, nuk kishte ndërrue gjatë stinve.

Nji P. Gjergj të gjatë, të shkathët qi nget pa të vështir prej qyteti në fshat, prej fushe në mal, pak kush e ka parasysh. Nji P.Gjergj sy-kerkues, sy-hetues me nji fytyrë të hajme, me nji ball të mvrojtun, me pak musteqe të shkurta, as nuk e mendon kush mâ.

Të gjithë e ruejnë të paprekun pamjen madhështore të poetit-plak:nji burrë i bâshem, i gjatë qi bán me madhni peshen e sa vjetve. Nji trup qi mshtetet mbi nji shkop, por nuk perkulet mbi té. Si nuk u perkulen gjatë stuhis së shekujve malet e nalta.

Por ma shumë se trupi mbuluem me zhgunin e murrmë na rrin gjithnji përpara fytyra e Poetit: ball i gjanë i kufizuem mes vetullash e flokësh së thimë e të mënjanuem;sy-shqipoje, qi pa syzet e zeza të pleqnis të përmbajnë si në frigë e në nderim; gojë mezatare, vullkan i pashuem i fisit krenar.

Por në qoftëse Fishta duel si vigâ nga guri i gjallë i malit trupore, fytyra e Tij do kerkue neper shkambijt e harruem t’Arbnis, qi moti shqiptar ka zakon me i gdhenë e me i ruejt me zili.Atëherë në vend të flokëve të thimë, të mënjanuem, ka me na dalë para në nji pyll virgji i përkulun , i zbardhun nga dimni.Balli i gjanë ka me na u dukë si ndonji shpat mali i rrpinët, i çveshun, i vijosun.Veshët, syt do të na paraqiten në ket vegim shpella ku rrin në beh luftari, zgavrra ku synon i patrembun pushkatari, e goja krater i vjetër- i ri prej kah shpërthen i furishem kushtrimi. Prej kah flaka e inatit e tymi i shfrimit dalin e përzihen me lava tallje.

***

Ilirija e pashueme qiti nji ditë të papritun kangatarin – mjeshtër.E zgjodhi bri nji krepi të çveshun, mbrenda nji kulle së gurtë.E mori përdore. e zbriti në fushë.Prej këndej Poeti i lindun pau malet. Pau çerdhet qi ndryjshin me zili mijë-vjeçare shpirtin e nji populli të lirë.Gjet zanat qi ruejshin nëpër gojët- gurra nji histori të pashkrueme. E u lëshua me hov kah sheshet e luftave të harrueme.Kërkoj me të dhanun emnat e etënve të gurzuem.I çveshi nga harresa e padrejtë, u ndërtoj altarin e merituem.Marashin e vendoj si trungu i fisit të lashtë.Osos i zbuloj trimnit e Batos. Abdylit urtinë e Marashit. Ilirin e thirri Shqiptar.

Ndër katunde ku shkoi me nxanë vendin e shërbëtorit të Zotit, hetoj tipat e fisit, ndëgjoi ndonji kallzimtar, ndonji kangatar.

Me protagonistat e ri kërkoj me ngjallë kangët e pa këndueme, kërkoj me ndi, me mledhë trimnitë e këndueme prej Poetëve të panjoftun, qi qiti e përpini mali kreshnik.

Në heshtín e kuvenit të Troshanit, Arrës së Madhe,Leshit, n’ekstazin e agimit u vu me përsëritë me za e mefigurë vargun epik qi i nxori goje kryengritja e krenëria e fisit.Agimi qe shoq i Poetit.Në lindje të sa mëngjezeve, linden shumë vargje, u përsëritën shumë lufta.Kaluen nji mbas nji me zjarmi djegëse kuadret e gjalla, kuadret e naltueme ke selia e hartit.Shqiptari njohti vehten.U kujtue se nji zâ i motshëm sa shkambijt e plakun i flitëte pa e ditun mbrenda shpirtit.

Në nji dhomë të thjeshtë të mbushun me libra të vlefshëm, mbrenda të cilëve kishte këndue Homeri, Virgjili, Shakespear-i, Molier-i, u rreshtuen vargjet therëse e tallse, vargjet epike, kangët e nji shpirti të lëkundun.Të lëkundun nga dashunia e tokës, nga qindrea e rojtarit besnik, nga bukurija e gjuhës së pavdekëshme.

Shumë gojë shpërthyen nëpër nji gojë.

***

Gojën qi përdori me këndue e shtini në punë edhe më mësue.

Në nji skaj të Shqipnis u çel nji shkollë.Shkolla e Fishtës.Shkollë thjesht shqipe.Rreth mësuesit të mash u mblodhën kalamajt e lagjeve të vorfna të qytetit.U grumbulluen të çveshun, të zbathun, të lanun jashta dere. Me këta shokë të vegjël sot katërdhjetë vjet, Fishta ngjalli nevojën e mësimit.Me këta fëmijë të braktisun popullzoj kalán e parë prej kah fluturuen shqipet e reja.

Mësuesi, qi dijti me folë me gjuhën rrufè -zhgjetare, dijti me folë edhe me ambelsin e nji kërthini. U bâ i vogël e me shokët e vegjël, shokët e rij kaloj ditët mâ të kthjellëta. Në mes të këtij grumbulli i lindën në zemër ndër dimnat e akullt shpresët e ngrohta.Prandej kurr nuk u hidhënue me to.Edhe kur shkopi i tij çohej me furí për me zbritë i randë ke flaka e ndonji fajtori të vogël, thupra nuk e bante poteren e pritun.Ajo zbritëte lehtë mbi dorën dridhëse.Mësuesi e nxanësi rrijshin gjithnji shkoë.”Janë të vogjël, thonte Fishta, asht mëkat me ua kthye gazin në vaj. Kanë mjaft me qa ndër familjet e pabukë”.

Shkolla e Fishtës qe nji Shqipni e vogël. Nji Shqipni e ngjallun  mes talljes e përbuzjes.Nji shkollë e lindun mes vorfnís e padijes.Nëpër ato oda të thata të zbukurueme vetëm nga fytyra madhështore e Mësuesit u hapën avujt e parë e nji gjuhe të luftueme. U rëmuen fjalët e ndryme në harresën dinake. Zbritën nga mali pasunit e trashëgueme. Nxanësit e habitun, të pamësuem panë të mishnueme dashunin e tokës, fuqinë e besës, murrjen e nderës, zjarrmin e burrnis.

E lufta nisi, shpërthei nga zemrat e msheluna.

E lufta s’pushon.

***

Por veç Poetit, Mësuesit, nuk mund tu hiku syve njeriu Shqiptar. Nji Shqiptar qi mënín  çdo të huej; qi kërkon me qenë Zot në shtëpi të vet. E për shtëpin e vet çon zanin e shqerrun, qan me lot gjaku herojt e pashpërblyem; nget ndër kryeqytete të botës e njef tatarin e diplomacis.

Njeriu-Shqiptar i naltuem mbi tribunën e nderës e të vlerës tërhek shumë sy.Ata sy kërkojnë në kangatarin në predikatarin, në politikanin dishka të huej, dishka të përsosme.Por brumi asht poshtë e pak kush kujtohet.

Njeriu shkëputet nga grumbulli vetëm për me këndue me Lahutë, vetëm për me therë me Anza, me mrizue me Zána. E atëherë, ato poshtë (frymëzuesat e panjoftun) qajnë, qeshin, gëzohen, tronditen.Hovet e nji shpirti të naltuem shkrepën për dyert e zemravet.

Fishta i përditshëm çfaqej nji Shqiptar i thjeshtë-i madh.Petku e shkolla nuk e kishin larguem aq shumë nga votra e parë. Me bisedët e gjata alegorike mbushë me anekdota të nji përvoje së pasun , kënaqte ata qi kërkojshin me e ndie e me e pa.Buzët qi nxirrshin aq lehtas  fjalët  e rrjedhëshme, ishin gadi me shpërthye në gaz, kur gazit nuk ja zente vendin hidhnimi.Pse kur mbi fytyrën e Fishës shifesgin shenjat e shtërgatës edhe shtërgata svononte me shpërthye me fjalë që verviteshin me furi.

Shqiptari, sado i ultë, viente për Fishtën ma tepër se çdo i huej. E edhe në qoftë se  shpesh u lëshonte kundër atyne qi i a prishëshin qefin, prap mbrenda vehtes i njifte vlerët e rrethit, e dinte se me përbuzë çdo gjâ, pa e njoftë mirë, âsht gadi instinkt i pa vullnetshëm për ne.

Ajo veç qi e mundoi ma fort gjatë jetës, qe liria e vendit.Kjo ishte biseda qi nuk lëshonte goje. Kjo ishte gozhda, qi shpesh ngjarjet e njerzit i a ngulshin në vendin e shpresës.

E kur nji shkrimtare e huej, tue ja kuptue pikën qi e mundonte, e pyeti: shka kishe me bâ me pasë për të humbë Shqipnia ? 

Fishta ju vërsul: “Kishin per të plasë edhe malet t’ona”

***

Fishta na la ditën e njij dimni të vranët. Shkoj me pri vallen e kangatarëve të zhdukun. T’atyne kangatarve qi shuen zânin bri nji Flamuri të harnuem, të grisun. Bri atij Flamuri qi hetoj mâ shumë në kalá se në vorr, mâ pak në kalá se në zemër.

Frano Kulli/

Debati për drejtshkrimin e shqipes, siç ajo është shkruar deri në vitin 1972 apo simbas gjuhës së njësuar atë të vulosurën në kongresin që u pagëzua me emrin i drejtshkrimit, ngjitet shpesh në skenë e kështu, me një intensitet të rritur po ndodh këto kohë. Ngjan edhe si një lojë dhe prandaj vetvetishëm zen vend fjala skenë, si fjala që shquan objektin e vendlojës së teatrit qysh mbas kohëve të vjetra. Diskutimet a debati për  drejtshkrimin, ardhë në këtë skenë valë-valë simbas ernave që e kanë sjellë, ka nisë e është bitisë nëpër të njëjtat hulli, duke mos u ndalë asnjëherë e me vendosë ndoj pikë mbi i, por duke e shtratifikue në atë mënyrë debatin, sigurisht mbështetë mbi të përkundërtat, të cilat herë-herë edhe i stisin, që gjërat të mbesin pezull. Me synimin e qartë e të menduar mirë që pezullía rrin aty për të shërbyer radhën pasuese, kur t’ju vijnë nevoja strategëve të kësaj krijese të mendimit e shkëmbimit të fjalëve të shkruara të quajtur debat. Atyre që në fund të fundit e sundojnë këtë krijesë, debatin pra, përderisa e hapin dhe e mbyllin si me buton, kur ju duhet e kur ju intereson. Atyre që edhe emrin e pagëzimit të veprës së vet gjuhë e njësuar , me një rrëshqitje të pabujëshme po kryeneçe e zëvëndësuan me fjalën pa kurrfarë ngjyre e shije për të përkufizuar një organizëm të gjallë si gjuha, me emrin standard. Tash tridhjetë vjet kështu, së paku, qyshse liria e fjalës e shkapërderdhun e e keqpërdorun deri në kufijtë e të papërgjegjëshmes, nuk ngjit e jehona e saj, gjithsesi qoftë, shkon jo ma shumë se tri ditë. 

 Zgjedhja për ta futë debatin në hullinë e ekstremeve, ku prapë e gjithherë është forca e pushtetit të trashëguar si palë e parë ndërdebatuese vjen si një zgjedhje anashkaluese; si e tillë ajo nuk synon kurrë thelbin e problemit e aq më shumë ndonjë zgjidhje të tij. Si në, thuajse gjithçka ndër ne; njësoj si në “debatin” për ditën e çlirimit, që në tridhjetë vjet shkon “e lagu s’e lagu”, pa çèk askërkund atë që do të përbënte thelbin, që finishi i luftës për çlirim prej pushtuesit solli lirim a shtërngim, demokraci e liri a diktaturë e dhunë. 

Këmbëngulja e të atashuarve nostalgjikë në kongresin e ’72-shit e të tjerëve idhtarë të tij mbeti gati heretike për të mos prekur e ndryshuar asgjë, asgjë prej produktit të tij, madje edhe norma, trajta a shembuj që, të futura dhunshëm kërcasin fort, sot e gjithë ditën… Më vjen ndër mend një batutë, gati anektodike e asaj kohe: pasi kongresi u mbyll e standarti u ligjërua, Paulin Selimi, pastë dritë, shkrimtari brilant i humorit, student asokohe , ndërmjet shokësh paska pasë thanë: Tash e mbrapa, shokut tem Tonin Çobani më duhet me i thirrë Tonin Çobëri…(Thua vetëm për të qeshur). Po le të kthehmi tek argumenti ynë i këtij shkrimi. Ish pedagogja e re e tyre, shkrimtarja dhe studjuesja Klara Kodra, në shkrimin e saj të fundit “Receptimi i veprës së Fishtës dhe  gjuha e njësuar letrare veçon (thekson): “Nuk kam ndërmend të bie në një skajshmëri tjetër, duke e lartësuar toskërishten mbi gegërishten. Përkundrazi dëshëroj të kujtoj, siç kam bërë edhe në një artikull tjetër para disa viteve, që ka qenë pikërisht një poet i shquar i veriut, Ndre Mjeda që pohonte: “Geg e toskë, Malci, jallia/ janë një komb m’u da, s’duron/ Fund e majë nji â Shqypnia/ Dhe nji gjuhë të gjithë na bashkon” duke u ngritur mbi përçarjet krahinore”. Po, ashtu është, profesore e nderuar, një e vërtetë mikluese, kjo që ju citoni, përposë të tjerëve edhe për dashamirët e përdoruesit e dialektit gegë. Unë kam qenë “kollomoq shtalb”, nxënës i klasave të ulëta, para ’72,  kur mësuesit e mij  me shpirt e pasion, zotni Pjerini e ma vonë zotni Rudolfi më kanë mëkue mua e fëmijët e brezit tim me pjalmin e bylbylit të Mjedës e kangët e pakëndueme të Migjenit. E ndër shpiat tona, nën za, si fjollë e melodi kanë rrjedhë lirikat e  Mrizit te Zanave dhe kangë nga epi i Lahutës…

Por, krejt ndryshe kanë qenë punët atëhere në kohëshkrimin e në gjalljen e Fishtës. Gjuhëtari ynë më i shquar E. Çabej do të shkruante: Fishta arriti të ngrejë kështu veprën (“Lahuta e Malcis”) në sferën kombëtare… vepra e tij ka marrë karakterin e një eposi kombëtar. Te ky[Fishta] e kaluara dhe e ardhmja e këtij kombi janë pjekur fatalisht në një pikë simbolike me njëra-tjetrën.Ai madje shton se:“nuk mund ta përflasim poetin që ka marrë për lëndë të poemit të tij një trevë njerëzore gjeografikisht kaq të ngushtë; sepse te kjo botë e përshkruar prej tij njohin vetveten jo vetëm Malësorët e Veriut, por gjithë banorët e maleve shqiptare, ata të Verilindjes (Kosovë), të Lindjes (Dibër) e të jugperëndimit (Labëri)”  

Kurse Faik Konica”At Fishta është marrë me secilën gjini letrare dhe në të gjitha ka qenë i suksesshëm” . Edhe një tjetër jugor, gjirokastrit i juaji, prof. e nderuar, Lefter Dilo, shkrimtar i ri asokohe, jo vetëm s’e kishte vështirë të kuptueshëm Fishtën e gegnishten, por qe i mahnitur pas artit të tij dhe kjo mahni na vjen e pohuar prej vetë atij, një vit mbasi poeti qe largue në amshim. Kurse sa i përket plakjes së gjuhës së Fishtës dhe mungesa e receptimit të veprës së tij sot për këtë shkak, gjë për të cilën edhe ju shprehni njëfarë jodakortësie, mendoj se është preteksti më keqdashës, por dhe argumenti më infantil gjithashtu, i atyre që e injektojnë në publik. Ma së pari, se arti shkrimor i kualitetit të lartë është “anticorrozioni” më i fortë e më i sigurtë edhe i gjuhës së shkruar dhe, Fishta ka qenë kryesuesi në kohën e vet. I themelimit të gjuhës së shkruar të njësuar, por në rend të parë edhe i lëmimit të saj, po ashtu. Kjo është e gjithpranuar, gati aksiomatike. I vetmjaftueshëm për sa sipër do të ishte edhe nji “testamenti” i tij, nëse do ta çmojshim si të tillë një dëshmi që na vjen prej At Viktor Volajt, një linguist par exellenxe e vërsnik i Fishtës, amanet të cilin autori i 40 vjetve krijimtari, prej së cilës qe kthyer gati në mit, ia len gjuhtarit, 2 muaj para vdekjes: “N’ortografi u p’shteta mbi njato kritere, mbas të cillash, dy muej para deket qortuem bashkë me poetin trembdhet kangët e para të “Lahutës…”. Ndersa me ndrrime të vogla qi bani aty k’tu i zhduku edhe disa trajta nendialektale të Zadrimës, si: kjoshna per kjoshim, jena per jemi, etj. si edhe trajtat e sikopueme, kur se lypte nevoja, tue kenë mendimi ne nji botim definitiv me i zhduk ato trajta nendialektale qi nuk kishin nji arsye të posaçme shprehjeje”.  

Në bashkëkohësi me té janë gjendur edhe parakë  të letërsisë si Mjeda, por dhe Migjeni, gjithashtu. Duke mos pasë fatin e eklipsit të gjatë terratisës, që i ndodhi Fishtës, të dy ata mbetën ma familjarë tek tek lexuesi i tyre, nëse flasim deri në fundin e viteve ’90. Po prej atëherë kanë kaluar jo ma pak se tri dekada. Prej atij fillimi e deri sot kanë ndodhë plot gjana që e shërbejnë mirë e bukur receptimin e Fishtës. Qysh prej vitit 2012 e këndej është botue e plotë vepra e tij, e përgaditur prej nji redaksie me njohësit më të mirë të saj, ndër to Dr.Tonin Çobani (vëll.5, 6) e prof. i gjuhës Tefë Topalli (vëll. 7, 8 dhe 4 – Epika), në pasthënie të së cilës u përcaktuan kriteret gjuhësore që do të zbatoheshin nga originali në botim të veprës së Poetit. U ftuan dhe të tjerë, si profesorët : Hamit Boriçi,  S. Çapaliku, Nd. Zef Toma. Kështu, opusi i veprës fishtjane, në të gjitha gjinitë, u pajis me aparatin shpjegues leksikor e frazeologjik – çka do të thotë afrim i gjuhës së Poetit me lexuesin e sotëm. Edhe një tjetër botim i plotë, gjithashtu ku përfshihet edhe epistolari i tij i përkthyer e përgatitur nga Vinçens Marku, prof. në Universitetin e Shkodres. Po, së fundi edhe një Fjalor i veprës së Fishtës, (përgaditur nga Frano Kulli,2021) një çelës i përshtatshëm leximi mendoj, por edhe një prurje e munguar në leksikografinë shqipe brenda e jashtë, të gjitha gjinden sot në libraritë e Shqipërisë e andej ku flitet shqip; në Shqipëri, po edhe në Kosovë, Maqedoni e në Mal të Zi. Vetëm në…Akademinë e Shkencave të Shqipërisë nuk janë, e nderuara prof. Klara. As në Fakultetin e Letërsisë. Madje atje ka pasë gjithherë një refuzim frenetik, i përcjellë tinëzisht vetëm me heshtje a fjalë refuzuese kulisash. Nuk është hera e parë që gjuha e Fishtes, jo vetëm një herë vihet në krahasim me standardin gjuhësor të vendosur e të konsoliduar para një gjysë shekulli, vlerësuar në shumicë asokohe si shenjë e përparuar e kulturës dhe filologjisë sonë. Në mënyrë të tërthortë, gati arrihet deri aty që të rekomandohet mosleximi e anashkalimi i tij për këtë “shkak”. Gjë që nuk ka ndodhë me asnjë prej shkrimtarëve tanë të traditës. Me dijen time, asnjë studim krahasues me standardin nuk kemi për gjuhën e shkruar të Naimit, as për F.Postolin, Ali Asllanin më vonë, as për Koliqin, Haxhiademin, për Migjenin a për Mjedën; gjithashtu, as për një raport gjuhe mes krijimtarisë së Nolit e Konicës – përveçse për stilin e tyre të paarritshëm.   

Ndaj, më ndjeni e nderuar t’ju them se kumti juaj: ” Receptimi i Fishtës nga brezi i sotëm është një problem më vete; mendoj se tekstet e Poetit duhen shoqëruar me shënime dhe natyrisht të interpretohen drejt nga mësuesit dhe pedagogët, duke aktivizuar studentët në rolin e lexuesve bashkëveprues.” është një e vërtetë e përpjesëshme. Ndoshta vetëm për mungesën e informacionit të sipërthënë. E vërteta e plotë do të ishte vetëm: “ Receptimi i Fishtës nga brezi i sotëm është një problem më vete”. Por kjo nuk lidhet aspak me vështirësi të receptimit.Vështirësitë janë vetëm stisje, që vijnë prej andej ku Fishta dhe vepra e Fishtës çmohen si “mish i huaj”  e nuk lejohet të jenë. Dhe nuk ka arsye e nuk mund të gjinden për këtë kundërshti sistemike, e cila tani vjen në forma të kamufluara, përposë “urtisë” së arsyetuar  në kohë të Perandorisë osmane: “nuk don pasha kallabllek“… Dhe këtu e keqja e papranueshme nuk ndalet vetëm te Fishta…Edhe “ena akademike” e Mjedës është me kapak të mbyllun. Njëri prej studiuesve të censhëm të tij, Kolë Ashta, ka pasë hartue një fjalor të veprës së Mjedës. Fjalori me shkrim dore (shih faximilet), një kopje është në arkivën e Akademisë së Shkencave. Se qyshkur nuk e di. Po, di që Kolë Ashta ka vdekë në vitin 1997 dhe, me siguri punimi ka qenë dorzue atje në gjallje të studiuesit, kaherë fort, besoj. Një fjalor me 5676 zëra, bashkë me rimarin e poetit…Se sa lëndë e vlefshme do të ishte ajo edhe për një receptim të ri të poetit, por po kaq edhe për vetë leksikun e gjuhës shqipe dhe pasurimin e saj, kjo nuk don mend as kalem. E megjithatë ai flen aty, në arkivë e ndërsa ngrihen komisione mbas komisionesh për hartime fjalorësh…

E keqja pra, direkt po edhe terthorazi lidhet me drejtshkrimin dhe ata që e përdorin paprekshmëninë e tij sa herë që t’ju vijë nevoja. E idhtarëve, tashma të motnuem…nevoja ju vjen shpesh. Ndonjëra syresh këshillon me thënien e Nanë Terezës së Shejtë: “Në vend që të ankohesh për errësirën, më mirë ndiz një qiri”. Bukur fort. Po sa qira ka ndezë, ajo apo ai, e shumta e tyre në vitet e shumta që kanë aty, ku me të vërtetë duhet e mund të ishin ndezë shumë qira, në vend se të mjeroheshin në roje të paprekshmënisë së standardit ?… 

Më pak se një vit ma parë, prof. Gjovalin Shkurtaj ka botuar “Fjalor Leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe”. Një prurje me të vërtetë madhore në njohjen e leksikografisë dhe frazeologjisë së shqipes. Që posë të tjerash, do të mund t’ia saktësojë njërës prej kolegeve, profesores së nderuar Donika Omari, pohimin se “nuk ka penguar sot dialekti shkodran që veprat e at Zef Pllumit të arrijnë tirazhe të larta botimi” e t’ia bëjë me dije se dialekti gegë, përreth të folmes së qytetit e rrethinave, ka përplot nëndialekte e të folme, që vetëm të mos shpërfilleshin e do të zinin vend bukur mirë në “asetet” leksigografike të shqipes. Po ka më se një dekadë që Mehmet Elezi, i vetëm ka botuar “Fjalor i gjuhës shqipe, një prurje leksikore e njëvëllimshme me atë që ka bërë akademia në 50 vjet; me 41 mijë fjalë e 5 mijë shprehje që nuk gjinden  në të parin. A duhej të ishte ai objekt i dobishëm i diskutimit akademik ? Po pse jo të ishte objet studimi shkrimtaria në gegnisht e akademik Ardian Ndrecës ? E vetmjaftueshme, mendoj unë konseguenca e pabujë e tij, po përmbi këtë, kompetenca që unë e mendoj shembullore. Shkrimtaria e Primo Shllakut gjithashtu (për efekt të linjës së arsyetimit po lë mënjanë debatin aktiv që ai udhëheq) , po edhe shkrimtaria fort e mirëpritun edhe e dhjetra autorëve të tjerë që shkruajnë në gegnisht. E lexohen në Shqipëri, po edhe përkthehen, gjithashtu.

Faqe nga Dorëshkrimi i Kolë Ashtës:

Kriteret teknike për përpilimin e fjalorit të nxjerrun nga shkrimet e Mjedës

Frano Kulli/

“Mund të duket e çuditëshme, por për romanet e Fran Camajt nuk mund të shkruhet me mjetet e letërsisë, pasi që ai, realisht në to shkroi historinë e malësisë përmes letërsisë”. I pajtuar përpjesëshëm me këtë qëmtim me të cilin e përmbyll parathënien e romanit “Bisedë me gjyshin imagjinar”, dr. Haxhi Shabani, u grisha t’i filloj shënimet e mia modeste për këtë libër të fundit të autorit Camaj, pikërisht me të. E vërteta është se romani në fjalë, sikurse edhe të tjera vepra të mëparëshme të Fran Camajt janë rrëfim letrar ngjarjesh pikante të jetës në malësi; një gërshet i thurur me to e që në fund të thurjes del bukur i gjatë në kohë; një shekull e diç më shumë. Dy skajet e saj janë gripi spanjoll, i cili, siç njihet e dihet ka ngjarë në fillim shekullin e njëzetë, e konkretisht nis në vitin 1918 dhe për tri vite mori me vehte rreth 100 milion njerëz e mbyllet me covid 19, “murtajen” tjetër që ende e kemi nëpër këmbë. Si frymë edhe do vite ma heret, qysh me 1913-ën, atëherë kur fuqitë e mëdha e lanë një pjesë të malësisë nën Malin e Zi. Këtë segment kohor të historisë, në të cilin ngërthehen e shtjellohen ngjarjet e romanit e përcakton në njëfarë mënyre edhe zgjedhja strukturore mbi të cilën autori e ka ndërtuar ngrehinën e vet; një strukturë që mbështetet mbi dialogun imagjinar të rrëfimtarit të kresë së vendit, Palit, me gjyshin e tij ardhur si prej mitesh , tashma vetë në moshen e gjyshit, kohëjeta tokësore e të cilit përkon me këtë kalendar. Kjo shtjellje e lëndës historike të librit si ndërkallje fantazmagorike me gjyshin imagjinar, po kështu i vjen në ndihmë autorit për ta trajtuar lëndën jetësore, historike, si lëndë artistike, romanore. Këtu më duket se tejkalohet ai filli ndarës midis një libri historik me fiction-in, çka dallon një libër historie nga një vepër të letërsisë artistike. Në këtë rast romani dhe , më duket se autori ia ka dalë. Përvoja e gjatë prej disa dekadash si gazetar e publicist, bashkëbiseda, intervista pra, si njëra prej zhandrreve klasike të publicistikës me dhjetra e dhjetra njerëz të gjallë, të moshave e gjinive të ndryshme, ushtrues të zejeve e profesioneve të ndryshme me tema e orientime të ndryshme e ka joshur vetvetishëm autorin e romanit tek përzgjedhja e një strukture si kjo e librit të tij. Porse këtu, bashkëbiseda si në ajrí nis e vijon ndërmjet një të gjalli të kësaj bote dhe një tjetri të botës së përtejme; ajo ndërlidh gjithashtu dy skaje kohësh të ndryshme siç është koha që ndan, të themi tre breza, tri gjenerata, kohëjeta ndërmjet nipit dhe gjyshit. Ndërsa rrjedha kryesore orientohet tek ajo çka fillon e ndodh dikund rreth viteve ’60 – ’70 , atëherë kur për Malësinë fillon emigrimi masiv drejt perëndimit. Nëpërmjet pyetjeve jo të shkurta të gjyshit, vijnë masandej përgjigjet e gjata të Palit, e kështu ngërthehet shtjella e rrëfimit përmes të cilit marrin udhë linjat kryesore të romanit.

Edhe përzgjedhja e dy momenteve tragjike për njerëzimin krejt, po sigurisht edhe për malësorët siç janë dy pandemitë jetëmarrëse, që ndajnë ndërmjet një shekull shërben si shtrati ku pushojnë mirë ngjarjet e romanit, që anojnë më fort nga drama e tragjikja. Fran Camaj, ndryshe prej plot autorëve dhe librave të tjerë që janë shkruar për Malësinë e mënjanon patetikën e rrëfimit për të; ai ka preferuar që për lexuesin e tij të sjellë Malësinë reale me dhuntitë piktorike që i ka falë zoti e natyra, por edhe me rreziqet sistematike që e kanë kërcënuar pa dá atë. Qysh prej ndarjes e copëtimit të saj, ku vijon e s’ndalet drama e epërme e malësorëve. Camaj, me finesë e mjeshtrí i “shmanget” hymnizimit të qëndresës së malësorëve, nuk ndalet veç te ajo, çka ka qenë me plot arsye subjekti i shumë e shumë veprave pararendëse historike e letrare, të autorëve malësorë po edhe të tjerëve autorë shqiptarë. Në romanin e tij, Camaj ndal më tepër se te historia, te e përditëshmja, jetesa, jeta e gjallë e malësorëve, bashkëkohësia e tyre, me virtytet e veset e njeriut (homo sapiensit) malësor. Virtytet e trashëguara po edhe veset e përftuara prej ashpërsisë që i ka diktuar e sotmja e tyre, në konceptin historik të saj, dominojnë krejt lëndën historiko-artistike të romanit. Fokusi i tij rrokullon gjysmëshekullin e fundit atje në malësi, qyshsekur , për rrethanat e diktuara sa përdhunshëm aq edhe në mënyrë të stërholluar, nis e shfaqet plaga e rëndë e mërgimit.

E epërme për nga epiciteti është linja e dashurisë e lidhjes së pafat të ” njeriut me mjekërr të thinjur “, Ilirit me Ajkunën, kushërinen e vet. Gjithë ajo çfarë ndodh me këtë lidhje krejt të pamëkat e të pafajshme, qysh prej zanafillës së saj e që rrokulliset si një tragjedi njerëzore e rregjistrave të lartë ndjesor, përcillet tek receptorët e lexuesit me të njëjtin rregjistër që autori e ka parashkruar. Largimi i djemve e i familjeve prej dheut të tyre, e hallakatja nëpër botë e ka shprishë familjen malësore aq sa ka ndërhy fatalisht në antropologjinë e njeriut malësor. Duke i imponuar atij zakone e sjellja të reja të përshtatura me perëndimin e jetën e tij të vrullëshme, duke mënjanuar ndërkohë e lanë mbas dore kodet e bukura të jetesës së malësisë. Por edhe ndarë e individualizuar atë, duke e bërë njeriun malësor më “metalik”, më të ftohtë. Sindrom, që po shfaqet thuajse njëlloj edhe në Shqipërinë e dy-tri dekadave të fundit… Kështu Pali “vetmisë i frigohej më shumë se vdekjes”, thotë diku ai. Deri këtu ishte shprishë pra jeta e malësorit sa ai i druhej vetmisë, një dukuri e shfaqje e paprovuar më parë, kur malësorët ishin mjaft më të lidhur , në të mira e në derte, sido vështirësive që vetë jeta në male paraqet. Sikurse linjë paralele e kësaj drame për té (Palin) është fakti i dhimbshëm se “ai motrat as i kishte njohur…” dhe kjo ka qenë plagë e randë fort që u shkaktua qyshse malësia u nda dysh me vijë kufitare ndërmjet dy shteteve.

Camaj nuk e idilizon as e idealizon malësorin; tek malësori i tij nuk shquan vetëm mirësia e bukuria fizike e shtatit e bukuria e shpirtit, dlirësia e butësia e tij shembëlltyrë në botën shqiptare për femrën, por edhe qëndresa e fortë në mbrojtje të dheut të vet. “Mielli asht dhezë (ndezë)” , thuhej në malësi, atëherë kur mielli ka ndejë për një kohë të gjatë në thes, ose petullat që qiteshin për natën e ditët e T’lidhunave, sikurse edhe në festat fetare katolike që luteshin e luten në malësi edhe sot e kësaj dite, shën Gjoni i Hotit, Zoja e Grudës, Sh’na Ndou me 13 qershor, gjithashtu etj. Virtytet dhe gjithçka është krijuar e lëmuar përmes tyre, traditat, doket e zakonet e lavdërueshme janë aty vetvetishëm. Por asesi si një perde për të mos tejkqyrë tek e murrmja a e zeza e veseve, shumica të përftuara atje përtej oqeanit. Vrasjet e pa shkak, që vijnë si pasojë e jetës së çthurur të disa të rijve në mërgatë, mbledhur përreth tymnajës së një lokali ku përzihen konsumi pa masë e kriter i pijeve alkolike e i drogës, ka qenë për vite me radhë e ligë shoqnore që e ka gërrye Malësinë dhe pikëllimi i autorit shpërfaqet i drejtëpërdrejtë dhe i pakompromis me ndërgjegjen e vet krijuese. Ai nuk ia fsheh vetvehtes e as lexuesit të vet plagën e rëndë që ka mahis krejt malësinë. Sikurse nuk fsheh, gjithashtu ardhjen në ato fillime të djelmoshave me vetura të shtrenjta fort në Malësi nga Amerika e largët, shpesh herë të marruna “uha”, vetëm e vetëm për t’u dukë të pasun para malësorëve të këtushëm. Ani pse kjo do të thoshte vite pune të shpenzuara e jo vetëm kaq. Dami më i madh, që autori veçon e thekson asht përshtypja e rrejshme se emigrimi asht veç thasë me pare e bollek, që për të tjerë të rinj prej malësie ishte një joshje e njellje për atje. E kështu vargu për andej nuk ndalej e Malësia boshatisej. Ashtu siç e kishte dashtë dhe e donte, madje ishte investuar me të gjitha format e mjetet pushteti jugosllav atëhere. Ky është thelbi i krejt bisedës së Palit me gjyshin imagjinar, çka në të vërtetë është thelbi i mesazhit, që autori don t’ia kumtojë lexuesit të vet, kohës dhe njerëzve të vet.

– I shihja malsorët që punonin edhe punë që askurrë nuk do të pranonin t’i bënin në Malësi e mendoja: po të punonin këtu në vendlindje sikurse punojnë në Amerikë athua do të kishin pasë nevojë të shkonin varg atje?…më kujtohet nji gjamatar i njohur në malësi – kujton Pali, mbas vizitës së parë atje – që në vajin për të vdekurin e përcillte me fjalë si këto: ule kryqin(kurrizin) e puno, se Amerikë e ke kudo…

Në malësi ekzistonte besimi se është mëkat të trazohen dallëndyshet ose t’u prishen çerdhet. Ata besonin se kjo ka lidhje me zojen e bekuar. dhe ky kumt i tij, në mënyrë të tërthortë është një thirrje shpirti për bashkëvëllezërit malësorë, që në shumicë e prej shumë kohe janë nisë rrugëve të shtegtimit, të mos u fashitet prej shpirtit ndjesia e të rikthyerit në folenë e vet. ashtu siç është rituali instinktiv i dallëndysheve…

Për këto e të tjera arsye si këto romani “Bisedë me gjyshin imagjinar”, vjen si një libër i mirëpritur, kurse autori edhe kësaj here një misionar pasionant e i paepur i kauzës së jetshkrimit së malësisë, ashtu siç ajo pulson në çdo ind të qenies së tij. E kanë thënë heret latinët “scripta manent, verba volant – e shkruara mbetet, fjalët fluturojnë” dhe unë besoj se an Camaj këtë urtí e ka e do ta ketë motivin e përhershëm të krijimtarisë së vet letrare e publicistike, në plotpërputhje me frymën e vet krijuese.