DOSIER/ Flet ish i burgosuri politik Gëzim Çela/
-Anxhelo Bertoni ndërkohë që hipte nëpër shkallët e anijes, pa vajzën që e donte dhe filloi të zbriste shkallët e urës së anijes/
-Kur këndonte Anxhelo Bertoni në qeli, tërë burgu heshtte, madje dhe rojat/
-Shpifja komuniste: “Aeroporti është ndërtuar nga ushtria në vitin 1956 me ndihmën e sovjetikëve”.
– Punën në Rinas e kam filluar më 1957, isha vetëm 22 vjeç
-“O ju udhëtarë, kur ecni mbi këto pllaka, mos harroni se kjo vepër e madhe është bërë nga të burgosurit politikë, në kohën e diktaturës komuniste!”/
-N.q.s nuk punonim mbi normë na prisnin hekurat dhe 10 deri në 30 ditë birucë/
-Në kampin e Rinasit kanë punuar edhe: Jusuf Vrioni, Zafer Vila, Skënder Shkupi, doktor Hysenbegasi dhe shumë intelektualë të tjerë/
Nga Albert Z. ZHOLI/
Kujtimet e ish të burgosurit politik Gëzim Çela janë rrëqethëse deri në pabesueshmëri. Vuajtje, dhunë, poshtërime, uri, të ftohtë, sfilitje, dhunë psikologjike, vapë përvëluese, etje, të gjitha këto i gjeje në kampin, apo burgun famëkeq të Spaçit. Ish intelektualë që nuk shijuan një drekë të mirë, që nuk panë të afërmit kur u ndërronin jetë, kur nuk fjetën njëherë në krevat, nuk e njohën jastëkun apo banjën e ngrohtë me ujë të rrjedhshëm. Por çudia më e madhe është se në këtë burg ka qenë dhe një italian, tenor, i cili për hir të dashurisë nuk u kthye në atdhe pas luftës (pra në Itali), por qëndroi në Shqipëri. Shpërblimi ishte qesharak, e çojnë të dënuar në Spaç. Por ironia e atij regjimi është se kur bëhej fjalë për të komentuar fitoret, edhe ndërtimet e të dënuarve politikë ua motivonin klasës punëtore dhe fshatarësisë kooperativiste. Kështu ka ndodhur dhe me dy aerodromet më të mëdhenj të vendit tonë, të Rinasit dhe të Kuçovës, ku dhe pse ishin ndërtuar nga ish të burgosurit, meritat i morën klasa punëtore.

NJË TENOR ITALIAN, I BURGOSUR POLITIK MË 1973
NË SPAÇ

Kisha veç dy-tri ditë që ndodhesha në burgun me punë të detyrueshme të sforcuar, në Spaç, pas një dënimi prej 15 vjetësh. Kjo ishte hera e dytë.
Ndërkohë që po bisedoja me një mikun tim, dëgjoj një zë nga oborri, që po këndonte një fragment të një opere të Puçinit. Mbeta i tronditur dhe i drejtohem shokut tim:
– Kush është ky artist që këndon me këtë zë kaq të bukur?
– Është një italian, – më përgjigjet ai, – quhet Anxhelo Bertoni.
Më erdhi si një vetëtimë në qiell të hapur.
– Një italian më 1973 në burg?… – e pyeta përsëri i habitur mikun tim.
– Po, – m’u përgjigj ai.
Dhe filloi të më tregojë historinë e këtij ish-ushtari italian:
“Pas kapitullimit të Italisë më 1943, ushtarët e ushtrisë italiane, që mbetën këtu në Shqipëri, u shpërndanë nëpër fshatra: Shumë ishin vendosur në familjet e vendasve, ku edhe punonin. Kështu, Anxhelo Bertoni kishte gjetur vend në një prej këtyre familjeve, ku edhe e trajtuan mirë… Por duke qenë artist (kishte studiuar për kanto në Santa Cicilia), kuptohet që ra në dashuri me një vajzë të bukur, aty ku banonte…

Pas mbarimit të luftës, të gjithë ish-ushtarët italianë që kishin mbetur në Shqipëri, me një urdhër nga shteti ishin mbledhur në portin e Durrësit, ku i priste një anije ushtarake për t’i kthyer në atdhe. Midis tyre ishte edhe Anxhelo Bertoni.
Por për hatër të tij kishin ardhur edhe disa nga familja, ku kishte kaluar jetën për 2 vjet, për ta përcjellë. Me ta ishte edhe vajza të cilën ai e donte.
Ndërkohë që hipte nëpër shkallët e anijes, vështrimi i tij nuk shkëputej nga vajza e tij e zgjedhur, që e përshëndeste me dorën lart. Një ndjenjë e fortë e kishte shtrënguar zemrën e tij, në mënyrë të vetvetishme u kthye mbrapsht dhe filloi të zbriste shkallët e urës së anijes. Ndërkohë, të tjerët qëndronin në anije… Ai zbriti sërish poshtë, duke iu drejtuar asaj që e dashuronte dhe duke e përqafuar. Dhe kështu, ai mbeti këtu për gjithnjë në tokën tonë, duke formuar edhe familjen.

Kjo ishte historia e trishtuar e këtij të burgosuri, i quajtur politik, që ishte bashkë me ne në këtë burg ferri. Por për ne ishte një lehtësim, sepse ai ishte shumë i zoti në të kënduar. Por vetëm se kur qëllonte të afrohej një roje, dhe shenjat tona ia bënin të qartë, duhej që menjëherë ta transformonte një arie të Puçinit në “Bandiera rossa trionferà”, nëse nuk donim të pësonim të këqija të tjera.

KUSH E NDËRTOI
AEROPORTIN E RINASIT?

Gjaku dhe vuajtja e të burgosurve politikë
ne themelin e “Veprave të mëdha”

“Po ne ç’mund të bëjmë?” – thotë Solzhenicini…
Një ditë, pasardhësit tanë do t’i quajnë të pazot brezat tanë. Në fillim i lejuam të na mashtrojnë edhe të na masakrojnë e pastaj i rrethuam me përkujdesje, të shtyjnë pleqërinë e tyre. Mirë pra, le të bëhemi shpirtgjerë, s’do t’i pushkatojmë e s’do t’i torturojmë, asgjë nga ato që na kanë bërë dhe nuk kanë ndërmend të na bëjnë, atëherë të heshtim.
Është folur shumë dhe shkruar për uljen e avionit amerikan në Rinas në vitin 1957, ku punonin të burgosurit politikë. Madje është arritur deri atje sa në një revistë të asaj kohe të Ministrisë së Brendshme, “Në shërbim të popullit”, ulja e detyruar e avionit të quhej si një akt heroik i aviacionit tonë, që arriti të interceptonte armikun sapo hyri në hapësirën tonë ajrore, si po pretendon edhe sot zoti K.

***
Kishin kaluar 37 vjet, kur për herë të dytë po shkelja në aeroportin e Rinasit, jo më si i burgosur, por si udhëtar, prej nga do të merrja rrugën për në SHBA, për të gjetur varrin e babait, që kishte vdekur në Bensalem të Filadelfias. Rrethanat e një realiteti që kapërcen çdo fantazi, sollën që nëpërmjet një krushqie të njihesha me njeriun që jetonte ende dhe e dinte se ku ndodhej varri i tim ati. Hyra në ndërtesën e stacionit (terminalit, siç e quajnë sot) dhe menjëherë m’u ringjallën kujtimet e atyre viteve, kur së bashku me një grup prej 4 vetash, të burgosur, që bënim pjesë në brigadën e parë, brigadën e betonit, kishim ngritur këtë ndërtesë. Mbasi kalova derën e jashtme të stacionit, fillova të hedh hapat mbi pllakat e mëdha të betonuara. Një hapësirë pa fund, deri në malet e Krujës shtrihej para meje. Po orvatesha të gjeja në anën tjetër të pistës kryesore, aty ku ngrihen dhe ulen aeroplanët, vendin se ku kishte qenë dikur kampi me baraka i të burgosurve, ku jetova dhe punova për 3 vjet radhazi. Por asnjë gjurmë nuk kishte mbetur. Aty duhet të ishte të paktën një lapidar ose një pllakë përkujtimore për skllevërit e të burgosurit që lanë rininë, mundin, gjakun, ndonjë dhe jetën për ndërtimin e aeroportit të Rinasit. Po shtrëngohem t’i kthehem edhe një herë së kaluarës, duke marrë shkas nga inaugurimi që u bë këto ditë për terminalin e ri, ku një tufë personalitetesh, si nga e djathta dhe e majta, të kollarisur me kostume të murrëtyer e të rrembëzuar me viza të bardha, ngazëlleheshin me gota uiski mbi pllakat e betonta, të ndërtuara dikur nga të burgosurit. Çfarë kontrasti i kobshëm, po t’i krahasonim këta zotërinj me ata skllevër të rraskapitur, të uritur dhe të rreckosur, që punuan me vite për ndërtimin e këtij aeroporti! Në fjalën e inaugurimit, një zëdhënës i Ministrisë së Transportit, filloi të lavdërojë Bashkimin Sovjetik, që kishte projektuar këtë vepër dhe më pas hyjnizoi Kinën e Mao Tse Dunit, që kishte mirëmbajtur këtë aeroport. Por, çuditërisht, asnjë fjalë për të burgosurit që e ndërtuan këtë aeroport. Pse vallë po ravijëzohen kaq shumë miqësitë e vjetra vëllazërore enveriste me miqtë e dikurshëm? Pse vallë të jenë kaq të thella reminishencat komuniste që po manifestohen sot nga një zëdhënës i ministrisë së një shteti demokratik, deklarata e të cilit më ngjan me ëndrrat e këqija që më shfaqen herë pas here, megjithëse kanë kaluar shumë vite? Por, mjerisht, ky nuk është rasti i vetëm, ku kërkohet që të mohohet dhe të harrohet e kaluara.
Në një gazetë të përditshme shkruhej: “Aeroporti është ndërtuar nga ushtria në vitin 1956 me ndihmën e sovjetikëve”. Ja, prapë një shpifje, pse jo dhe e qëllimshme.
“Një popull që harron të kaluarën, nuk ka të ardhme”.

Historia e vërtetë e Rinasit

Punimet në aeroportin e Rinasit kanë filluar rreth viteve 1952 – 1953 me shpyllëzimin, kurse betonimi nga viti 1955, mbasi kishte mbaruar aerodromi i Urës Vajgurore në Kuçovë, po me të burgosur. Në Rinas kam filluar punë më 1957. Isha vetëm 22 vjeç. Çdo pllakë betoni (në formë 6-këndëshe) e pistës kryesore dhe ato katrore të rrugëve kryesore dhe vendqëndrimeve, duke përfshirë dhe terminalin e vjetër. Ish – kampet e nazizmit ruhen si simbole, kurse kampet dhe burgjet e komunizmit nuk kanë simbolet e tyre. Prandaj, pikërisht aty në aeroportin e Rinasit, ku mijëra udhëtarë kalojnë përditë, duke shkelur mbi ato pllaka betoni, duhej të ishte një lapidar si ai i Termopileve, ku të shkruhej: “O ju udhëtarë, kur ecni mbi këto pllaka, mos harroni se kjo vepër e madhe është bërë nga të burgosurit politikë, në kohën e diktaturës komuniste!”. Betoni sot përgatitet me betoniera moderne, që kanë zëvendësuar punën e lodhshme të njeriut.
Kurse në atë kohë, betonin e të gjithë atij aeroporti e përgatitnin me krahë, lopata, karroca, duke e përzier zhavorrin, çimenton me ujin, ku kullonte shpesh herë djersa, ndonjë herë dhe gjaku që rridhte nga duart tona, të bëra plagë nga lopatat. Thasët e çimentos i mbartnim në kurriz. Policët e punës, që kishin humbur çdo ngjashmëri njerëzore, të indoktrinuar nga teoria e luftës së klasave, na detyronin të përgatitnim betonin, duke pretenduar që djersa e trupit të dukej medoemos mbi peliçet tona (që bota i quante “jorganët” e Stalinit), megjithëse ishte dimër, përndryshe na prisnin hekurat dhe 10 deri në 30 ditë birucë, ku për shtresë kishim vetëm beton (mbasi ky lloj materiali ndodhej me bollëk në Rinas). Një ish – i internuar në kampin nazist të internimit, në Mat’hauzen, që ishte dhe ai me ne, thoshte: “Ky kamp është më i tmerrshëm se Mat’hauzeni”. Po ashtu, regjimi brenda në kamp ishte shumë i rëndë. Reprezaljet ishin të shpeshta, një bisedë e bërë me zë të lartë ishte e dënueshme, deri në izolim në qeli, veçanërisht për ata që shiheshin me sy të keq nga komanda. Lufta e klasave (biografive) vazhdonte edhe më e egër brenda në burg. Dyert e barakave ku shkonin njerëzit për t’u çlodhur mbas punës rraskapitëse gjatë ditës, u hapeshin vetëm pas orës 20:00, kështu që shumë të moshuar prisnin me batanije në kurriz, duke u dridhur nga të ftohtit përjashta, deri sa të hapej dera. Një pjesë e tyre kishin kaluar të gjashtëdhjetë vjetët. E si mund të harrohen të gjitha këto? Komandant kampi ishte Beqir Baja. Në kampin e Rinasit kanë punuar edhe: Jusuf Vrioni, Zafer Vila, Skënder Shkupi, doktor Hysenbegasi dhe shumë intelektualë të tjerë.

Aerodromi i Kuçovës

Një ditë, një miku im i vjetër i burgjeve, më erdhi në shtëpi për të më takuar. Me vete kishte sjellë një gazetë ku shkruhej: “Përurohet aerodromi turko – italian i Kuçovës”. Nën okielon e atij artikulli, ku flitej për historikun, thuhej: “Bazën ajrore e ndërtuan italianët, menjëherë pas pushtimit, në 1939-n.” Pastaj artikulli vazhdonte: “Më 15 maj 1955, në këtë bazë erdhën avionët e parë “MIG 15” dhe nga viti në vit ajo pajisej me avionë “MIG 17”, “MIG CAPUT” dhe “AK 18”, që ishin avionë reaktivë modernë të kohës”. Por nuk thuhet asnjë fjalë se si u shndërrua një aerodrom i vitit 1939 prej asfalti në një pistë moderne prej betoni. Shoku im, Lavdosh Beqo, shumë i revoltuar dhe i indinjuar, filloi të më tregonte si më poshtë: “Në Kuçovë, në Urën Vajgurore, në vitin 1953, u vendos kampi me të burgosur, për ndërtimin e aerodromit ushtarak, i mbështetur financiarisht dhe i mbikëqyrur nga sovjetikët. Komandant kampi ishte Beqir Liço, komisar Xhorxhi Keko, operativ Jorgo Qorri. Në kamp ishin rreth një mijë të burgosur që i kishin sjellë nga kampi i tmerrshëm i Maliqit dhe nga burgu i Burrelit, të cilët dilnin për herë të parë në punë. Ndër të burgosurit kishte shumë figura të shquara, si: Pader Mushkalla, Gjon Shllaku, përkthyesi i letërsisë antike greke, gazetarët Koço Semini, Rexh Meta e të tjerë, që kishin studiuar në universitetet e Amerikës dhe Europës. I gjithë projekti sovjetik u zbatua nga inxhinieri italian i burgosur, Papaleo dhe Hasan Zama, që vazhdoi më vonë në Rinas. Kushtet e punës ishin çnjerëzore, ku ka pasur dhe viktima si në punë dhe nga përpjekjet për arratisje”. Kështu e përfundoi ofshamën e tij të dhimbshme miku im i vjetër që kishte punuar aty. E si mund të harrohen të gjitha këto? Apo një keqdashje e qëllimshme kërkon t’i heqë memorien popullit dhe historisë? Qytetërimet që kanë nderuar si heronjtë fitimtarë, ashtu dhe të mundurit e tyre me dinjitet, kanë mbijetuar. Sepse kanë respektuar, në radhë të parë, njeriun dhe historinë.