Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

PERËNDI NDALE DORËN SHKATËRRIMTARE,NË MOS NDALE ZEMËRATËN E LUMENJËVE ATËHERË!

by

NGA GËZIM LLOJDIA/
1. Nga kinoditari i djeshëm te i sotmi
Një kinoditar i para viteve ‘90 shfaqte pamje nga përmbytja e Myzeqesë. Fusha dhe të mbjella nën ujë,aktualisht edhe kinoditarët e sotëm të TV-ve shfaqin këto pamje veçse me një ndryshim,fushat plotë ujë të turbullt, por më tepër banesa e vila që gjenden prej ditësh nën këtë pushtet. Në jug tërbimi i Vjosës sjell katastrofa. Në rreth 2o vjet Vjosa ka përmbytur ,fusha e banesa me bollëk, por dremitja shqiptare,ajo politike e qytetare mbetet tek një cak, humanizimi duke lënë pas krahëve ,arsyen e thellë që të vjen të ulurish. Ndërtimet buzë baseneve të lumenjve,gërryerjet nga marrje inerteve,prerja e pyjeve etj. Nëpër kafenetë e sotme këto artikulohen nga kushdo,mirëpo nesër që të mbajë moti,dhe dielli të shfaqet sërish do të harrohet sepse politika shqiptare pjell çdo javë nga një çudi të radhës. Pas kësaj askush nuk merret më me këtë histori të djeshme.
Vjosa gjithëherës këtë punë ka pas dhe do të ketë. Mirëpo nesër banorët do të rifillojnë sërish ndërtimet buzë basenit të Vjosës ,drurët do ti presin sërish nesër ,private do tu heqin hekurin për skrap sepse e djeshmja është harruar. Në këto kushte kur batërdia shfaqet lakuriq, a nuk duhet të lutemi:Perëndi ndale dorën shkatërrimtare,në mos ndale zemëratën e Vjosës atëherë!
2. Dremitja e fshatarëve në basenet buzë lumenjve
Si një ëndërr e pa ëndërruar. Janë zgjuar kështu banorët e komunës Novoselë të Vlorës , kur ndër pragje dhe dyer, kopshte, banesa, mullarë, sera, bodrume, ofiçina, bagëti stalla, ferma, ujët kishte nën pushtetin e tij gjithçka. Vërshimi i Vjosës kishte ngjarë të ishte hileqarë. Gjithmonë lubia me ujërat e turbullta dilte dhe përmbyste A mos thua kësaj here i hëngri në besë. Jo Vjosa kështu ka bërë. Dihet motivi i një lumit .Qëndron thelbi, te shprehja: Të gjithë lumenjtë derdhen në det. Edhe këtë herë vërhsimi i saj për në det ishte nisur dhe brenda shtratit e përtej tij,krijoi katastrofë. A harruat edhe në vitin 2013 ajo shkaktoi përmbytje e fundit.I laguri dhe mbyturi nga ujët e turbullta çfarë mund të thonë në kushtet kur pabesia e ujit dhe shtrirja e pushtetit të tij natën i mbyti. Banorët e kësaj komune janë përmbytur nga Vjosa dhe përmbytja më e madhe ishte në vitin 2005. Atëherë gjendja ishte alarmante sepse dimri ishte në fazën e parë të tij kur kërcëllinte dhëmbët i egërsuar, pra ishte janar dhe s’dihej se çfarë vinte prapa. Në këtë rast Vjosa, prurjet e saj të mëdha pas rrebesheve në Gjirokastër, Tepelenë kishte rritur në maksimum ujërat dhe vërshimi i saj në det do të sillte pasoja për banorët e Novoselës, arsyeja e thjeshtë aty lumi i turbullt ka pjesën fundore të zbrazjes në det.
Dihet që lumi Vjosë me prurjet e tij të mëdha 2000 l/s është dhe mbetet një rrezik potencial kur ajo del jashtë shtratit të saj. Vjosa ka bërë zarare madje në të shkuarën për këtë lum ka pasur edhe një këngë hidhërimi që këndohej në jug .
“Po vjen lumi turbull o /turbull lumi turbull o….
Kur Vjosa është e qetë është diçka më ndryshe. Arben Duka poet dhe Poni një këngëtare nga jugu e flokut, kanë një këngë të mrekullueshme, krejt ndryshe nga e para. Për lumin e Vjosës. Bukuria e këtij lumi shfaqet me tërë lakuriqin e saj në stinët e begata. Por në dimër Vjosa egërsohet shumë, dinake, kryeneçe dhe papërmbajtshme .Jo vetëm në Novoselë ka bërë zarare këtë dimër, por edhe tek bishti i malit në Selenicë .Ku mund Vjosa, bënë zarare.
Është një fakt i dhimbshëm, që përsëritet si nëpër filma. Përmbytjet janë katastrofa natyrore, por për të shmangur dhe minimizuar ato duhet të ndihet dora e njeriut atje ku mundet. P.sh nëse fshatarët nuk do të ndërtonin buzë lumit,nëse banorët vendas nuk do të prisnin drurët,nëse dot kishte prita etj etj ,fshatrat dhe pasuri të tëra, që do të humbasin nga balta do të kishin shpëtuar këtij ndëshkimi këtu është dhe duhet të ndihet dora e njeriut. Dora e pushtetit. Shqiptarët po vuajnë prej vitesh qeverisjet qendrore dhe lokale neglizhenca e të cilave shpie dëm sakrifica dhe hedh në lum miliona. Mirëpo si i thonë shqip :”doli pa lagur” në këtë vend askush nuk merr përgjegjësi për gjithshka ndodh.
Nëse shqip i thonë:”E gjecë nga mos e pandehsh” edhe me banorët e kësaj zone ka ngjarë kështu. Rranë për qejf të tyre në gjumin e perëndisë dhe u ngritën nën ujërat e lumit .Ishte ky mallkim apo një neglizhencë?Atje ku ka mundësi duhen shmangur katastrofat, atje ku nuk ka mundësi ka ndërhyrje emergjente shpëtimi. Në Shqipëri ndodh kështu. Sapo përfundoi përmbytja, ujërat tërhiqen dhe niveli i tyre bie, askush më nuk kujtohet për dëmet apo për masat që duhen marrë për të parandaluar përmbytjen e radhës. Të gjithë ne kujtohemi vetëm në një moment, kur ujët na vjen tek koka krevatit, atëherë brofin sirenat e alarmit, ngrihen pushtetarë, makina gulçojnë me uturi, në media deklarata bombastike, intervista me të përmbyturit dhe vjen një ditë, që të gjitha këto harrohen sepse ka dalë dielli dhe lumi është strukur në shtratin e vjetër. Ekranet HD mbyllen. Fakir-fukarenjtë askush nuk ika më në vëmendje .
-Natën e mirë! Do të rikthehemi sërish me kronika, zhurmë e bolori, ditën kur të ngjajë përmbytja e radhës.

3. Vjosa dhe lugina e saj me të dhëna historike

Të gjithë lumenjtë derdhen në det. Vjosa dhe lugina e saj, shtrihen në jug të vendit. Disa autorë italian kanë kryer studime me të dhëna historike. Vjosa (Voiussa) sipas autorit italian Roberto Almagià është lumi i Gadishullit Ballkanik, e cila u krijua (Pindos) në territorin grek, një lumë malor, me një kurs të thiktë ku shpërndahen me pellgje të vogla, hynë turmë e saj në territorin shqiptar Sarandaporos, dhe koka në një luginë gjatësore, mjaft të madhe, në këmbët e masivit gëlqeror e të thatë Nemerčka, më pas është gryka e ngushtë quhet Klisura(Klëcyra ) dhe lumi është rritur ndërkohë me Dhrino(Drino), kontribuues i madh i saj, i cili kalon pellgun e Gjirokastrës. Duke gjurmuar të dhënat për luginën e Drinosit thuhet se: Lugina e Drinos ka një nga përqendrimet më të mëdha të vendeve të lashta në të gjithë Shqipërinë. Ajo ka qenë gjithmonë një zonë e pasur dhe pjellore, një rrugë komunikimi me ngulime të rëndësishme. Që nga zona e Selosë, Dropulli i Sipërm në kufi me Greqinë, Melani dhe Sofratika, deri ne Lekël afër Tepelenës në pjesën veriore të luginës.
Një pak më tej dhe më poshtë kalon Vjosa( Voiussa) në Tepelenë duke e lënë zonën gëlqeror, hyn kështu në rajonin e kodrave terciare dhe pastaj, në rrëzë të fshatit Karbunarë derdhet në fushë bregdetare, ku shtrati është shumë i madhe dhe është e mbushur vetëm në mënyrë të plotë, këtu është arritur nga lumi i Vlorës, Shushica( Suscizza ).
Goja e lumit ka lëvizur disa herë në kohë historike: duket se në kohët e lashta lumi vrapoi përgjatë këmbëve e kodrave të Peshtanit deri në Apoloni, pastaj është kthyer direkt në perëndim në det. Në fillim të Mesjetës do të shkojë në jug, ku shtretërit e lumenjve të vjetër janë ende të dukshme në gryka, dega ku rrjedha aktive është rreth 4 km në veri.
Vjosa (Voiussa) ka një gjatësi prej 237 km dhe kullon një sipërfaqe ujëmbledhëse prej 6592 km katrore, nga të cilat 4357 në territorin shqiptar . Lumi sjell shumë çrregullime sidomos me përmbytjet në stinën e pranverës, që konsiderohen të dhunshme. Trungu ekstrem i parë në një planë ishte i lundrueshëm në kohët e antikitet, por sot ajo nuk është përdorur si e tillë, por Vjosa ( Voiussa) me luginën e saj të gjatë është mënyra më e mirë për të hyrë nga deti në Shqipërinë jugore, një rrugë që ishte për pjesën më të madhe natyrisht.
Një autor tjetër italian Gaetano De Sanctis duke shkruar për lumin Vjosa me emërtimin e lashtë të kohëve të antikitetit Aos në enciklopedinë italiane të vitit 1929 thotë se: “Lumi në pjesën veriore, sot( Voiussa) u zhvillua një betejë midis mbretit Filipit V të Maqedonise dhe romakëve. Në fillim të pranverës dhe verës të viti 198. Filipi, për të mbrojtur atë nga sulmet ,që romakët ishin të përgatitur nga bazat e tyre në Shqipërinë e sotme dhe në veçanti nga Apolonia, ai mori një pozicion mbrojtës në Vjosë (Aoos) afër Antigones,rrënojat e cilës shtrihen pranë Tepelenës. (Në fakt Antigoneja e themeluar nga Pirua gjendet në Gjirokastër)
Disa të dhëna të qëmtuara për Antigonen ku si burim është parku kombëtar Antigone: Antigonea, qyteti i dytë i provincës së Kaonisë, pas Foinikes, si nga përmasat edhe nga rëndësia, kontrollonte të famshmen Via Egnatia që lidhte Dyrrachium (Durrësin), Apolloninë dhe Orikumin, me malësitë e Janinës dhe Epirit Jugor. Për shkak të pozitës së rëndësishme gjeografike, në një kodër dominuese të quajtur Jerma, në mes të luginës së Drinos, Antigonea u bë e njohur si përfaqësuese e kulmit të zhvillimit ekonomik. Sqarim: Antigonea ka qenë një qytet i lashtë i ndërtuar në shekullin e III p. e. s. . Rrënojat e tij ndodhen në Shqipëri 14 kilometra nga qyteti i Gjirokastrës. Ishte një qytet jetëshkurtër, që jetoi veç rreth 150 vjet. Themelimi i qytetit lidhet me një nga emrat më të famshëm të antikitetit, mbretin Pirro të Epirit. Në fillim të shekullit III p. e. s Pirro u detyrua të shkonte në luftë në Egjipt, ku aftësitë e tij tërhoqën vëmendjen e Berenices, gruas së mbretit Ptoleme të Egjiptit, e cila i ofroi atij dorën e së bijës, Antigoneas. Si mirënjohje për vjehrrën dhe gruan e tij të parë, Pirro vendosi të ndërtonte një qytet të ri me emrin Antigonea. )
Një tjetër luginë e Vjosës ku bashkërrjedhje është edhe Drino. Pozicioni i Filipit, i cili është përkufizuar nga Livio me frazën latine “quae ad Antigoneam fauces sunt, stena vocant Graeci”, është kërkuar disi në rrjedhën e sipërme e moderne të bashkimit të dy lumenjve, në lindje i cili është më i afërt tek fshati Klisura( Këlcyra. ) Por ky pozicion mund të anashkalohet lehtë, dhe nuk mbulonë të gjithë rrugën nga Tepelena ku forcat ushtarake të udhëhequr në drejtim të Gjirokastrës, duke shkuar saktësisht në rrjedhën e Drinos. Prandaj, pozita e Filipit për të gjetur disi më në veri, në afërsi të Tepelenën, në mënyrë që ai mund të mbulojë të dy rrugët brenda, atë që pasoi Drino dhe ai që pasoi Vjosa (Aoo). Filipi u mbajt këtu në mbrojtje, në front nga Publius Villio Tappulo, pastaj nga Titi Quinctius, Flamininus.
Flamininus, pas dyzet ditëve të përdorura për të njohur vendin dhe përgatisin betejën se ai pretendonte të trajtohen të gjithë njohurit ushtarake, u përpoq me një sulm frontal. Por, pasi në këtë mënyrë nuk mund të merrte sukses, duke pasur parasysh forcën e pozitës dhe llogoret të cilat u forcuan, kur ai ka rinovuar sulmin, i dërgoi një departament të fortë prej rreth 5000 burrave në anashkalimin e pozicioneve të armikut. Sulmi frontal është kryer me kohë të ndryshme, kur Philipi i kthjellët në pjesën e prapme vihet re shkëputja romake. Së shpejti urdhëroi tërheqje dhe ishte në gjendje për të shkëputur me pak viktima (rreth 2. 000 meshkuj, gjatë një total prej ndoshta 20 ose 25 mijë ushtarë, shumë fuqi pothuajse të barabartë ose ndoshta më e madhe se ajo e dy legjionet të Flaminino), por duke e lënë kampin dhe të gjitha materialet e luftës në duart e armikut dhe në depresion nga fitorja e ushtrisë, që romakët kishin treguar pothuajse pa asnjë plumb të shkrepur…’thonë kronikat italiane për brigjet e këtij lumi që këtë dimër në Shqipëri bëri zarare të mëdha,mirëpo për çudinë e tij shumë vajza shqiptare dhe nga Kosova mbajnë emrin e bukur Vjosë. Po a ishte e bukur Vjosa këtë dimër me zararet e saj të mëdha?

NJE PERMENDORE PER HERBENJTE NE GJIRIN E VLORES

by

Nga Gëzim Llojdia/
1-Me skulptorin vlonjat Zeqir Alizoti,bir i Çamërisë trime, kthjelluam një ide,dikur e ka cekur Dr. Ana Kohen. A mund të ngrihej një monument ,përmendore në brigje, pranë humbëtirës së madhe ujore të Gjrit të Vlorës ,për të përndjekurit e Mesdheut,për hebrenjtë e ikur nga Spanja në valën e përndjekjeve të vitit 1492,ku nën vrazhdësinë e kohës ishte kërkuar ikja e madhe e përgjithmonë. Nga versioni historik mësohet se :ata kishin lënë brigjet me pikëllimin,që u ndihej në shpirt dhe si udhërrëfyes kishin tokën ku gjendej Gjiri i Vlorës? Qyteti jetonte me shpirtin tek deti Dhe lajmet që mërinin për të ardhurit. Turmat e mëdha zbarkonin ne Treport,atje më tej 8 km ku qyteti nuk ndjente gjumë. Sytë e të ardhurve,rridhnin lot të patharë. Dhe sa më lart,sa më i fuqishëm bëhej përgjërimi i të ardhurit si kurrë ndonjëherë në këtë gji detar ,aq më tepër vala eksodistëve trefishohej. Ishte e vetmja shpresë,Gjiri i Vlorës,vendmbritja e hebrenjëve ishte skela e Treportit, një ndër qytetet me port të madh në shekullin e IV pr. Kr. Duke u torturuar nga dhimbja pa pasur kujt tija rrëfenin veç vetes fatkeqësinë e tyre,ata nuk mund të duronin dot dëshirën,që kishin për të derdhur lot. A mbritën të gjithë ata, që ikën nga përndjekja?Kësaj pyetja i përgjigjen hulumtuesit e huaj që thonë:Numri i atyre që u përzunë nga Spanja në këtë mënyrë është vlerësuar në mënyra të ndryshme nga ana e vëzhguesve të ndryshme dhe historianët . Juan de Mariana , në historinë e tij të Spanjës , pohon deri në 800.000 . Isidor Loeb , në një studim të veçantë të subjektit në Revue des Etudes Juives, zvogëlon numrin e vërtetë të emigrantëve në 165,000 . Bernáldez jep detajet e rreth 100.000 të cilët shkuan nga Spanja në Portugali : 3,000 nga Benevente në Braganza , 30,000 nga Zamora në Miranda , 35,000 nga Ciudad Rodrigo në Villar , 15,000 nga Miranda de Alcántara në Marbao dhe 10,000 nga Badajoz në Yelves . Sipas të njëjtit vëzhgues , ka pasur krejt 160.000 hebrenj në Aragoni dhe Castile . Abrahami Zacuto llogarit ata, që shkuan në Portugali me 120.000 . Lindo pohon se 1,500 familjet e Moriscos hebrenj nga mbretërinë e Granadës ishin të parët që largohen nga vendi . Ajo që mund të jetë me interes për të dhënë vlerësimet e mëposhtme të Loeb -të e numrit të atyre që kanë qenë në Spanjë para dëbimit dhe e atyre që emigruan në pjesë të ndryshme të botës janë si më poshtë :
Algjeria 10.000
Amerika 5,000
Egjipt dhe Tripoli 2,000
France 3000
Holandë, Angli , Skandinavi dhe Hamburg 25,000
Itali 9,000
Marok 20,000
Turqi 90,000
Në vende të tjera 1,000
________
Gjithsej emigruar -165,000
pagëzuar 50.000
Vdiqën rrugës 20,000
________
Gjithsej në Spanjë në vitin 1492 -235,000
Kështu ëndrra për një truall të ri, perëndimin e shpresës,mbeti dhimbje,mbeti kujtim i shndërruar tash në rrëfim. Për ata,që si varr u mbeti deti,streha e fundme e tyre vendi ku ish ngjizur dhimbja , gëzimi, dëshpërimi, ëndrra, frika, dhe vdekja në fund. Kështu,kujtimet e dhjetëra të përndjekurve,që i mori deti,vijnë tek ne dhe mbijnë përherë të reja në tokën e shpirtit tonë. Një lutje prano ti udhëtar i detrave ,aty hidh një lule,se për të mëritur këtu në vendin tënd,ata rrugët i shtruan me gjak.
—–
Z.Alizoti ,ka ngritur edhe një përmendore për çamët si dhe mikpritjen që u dha populli i Dukatit,të ikurve nga vatra amtare. Skulptori vlonjat ka një sërë eksperienca të tjera në fushën e arti figurative. Dhe duke qartësuar këtë ide kujtuam se diku në Afrikë,shteti aktualisht mbanë emrin Benine ishte porti,vendi që merrte e transportonte zezak në Europë ,ështe ngritur një përmendore për skllevërit e mjerë.
2.
Një prej emërtimeve të hebrenjve gjendet qysh nga mesjeta emrin Jeriko,kështu thirrej Oriku në mesjetë një qytet tjetër që ka lidhje me Gjirin e Vlorës. Dr M.Zeqo , Në Gjirin e Vlorës shkruan ai, është qyteti arkeologjik i Orikumit themeluar sipas mitit nga princër eubeas pas rënies së Trojës..më e pabesueshme është se në kohën mesjetare të kryqëzatave,Orikumi quhet me emrin e qytetit biblik Jerikos( muret e këtij qyteti i rrëzuan me tingujt e burive).
Këto të dhëna i lidhim duke synuar të dalim tek pyetja:Mos vallë të ikurit e vitit 1942, që erdhën në brigjet e Gjirit të Vlorës ,ri-themeluan Orikun duke e pagëzuar me emrin Jeriko?
3.
Idea e Dr.Ana Kohen.
…Mu në bregun e qytetit Plymouth të shtetit Masaçusets është një shkëmb apo gur me përmasa mesatare, i cili ruhet dhe mbrohet nga shteti. Parku Shtetëror Historik i “Gurit të Plimuthit” përkujton zbarkimin më 1620-ën të pelegrinëve apo të emigrantëve të parë në brigjet lindore të Atlantikut në Amerikën Veriore. Çdo vit ai vizitohet nga mbi një milion turistë nga e gjithë bota. Mijëra kilometra më në perëndim, në anën tjetër të Atlantikut, shtrihet Kepi i Triportit në Vlorë. Pikërisht aty, më 1492-shin zbarkuan qindra hebrenj sefardikë që ishin larguar nga Spanja për t’i shpëtuar përndjekjeve të inkuizicionit. Ata u ngulën në Vlorë dhe rindërtuan jetën e tyre, duke u mbështetur në mikpritjen, mbrojtjen dhe harmoninë e popullit vlonjatë. Breza të tërë izraelitësh sefardikë jetuan për disa shekuj në Vlorë, deri sa u shpërngulën drejt Beratit dhe viseve të tjera të Arbërisë, kur Vlora u pushtua nga Venediku.
Cfarë do të mund të përmbante monumenti?
Dr.Ana Kohen citon:Për vlerat e mëdha dhe të njësishme të tij, Kepi i Triportit, duhet të kthehet në një Park Historik [Kombëtar ose ndërkombëtar] për nderimin e të përndjekurve në Mesdhe. Për mendimin tonë, organet e pushtetit vendor në Vlorë të fillojnë menjëherë procedurat përkatëse dhe t’ia paraqesin propozimin në fjalë Ministrisë së Kulturës dhe shpresojmë që kjo nismë të mbështetet pa rezervë edhe nga deputetët e Vlorës, pavarësisht se kujt partie i përkasin.
Ne këtu po punojmë me qeverinë amerikane që, për rastin e Triportit të zbatohet edhe Marrëveshja Dypalëshe për Mbrojtjen dhe Ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore. Do të ishte mirë sikur në hyrje të Parkut Historik të Triportit të gdhendeshin fjalët e zonjës Irene Grünbaum, gruas me prejardhje hebrenje, të cilën shqiptarët e strehuan dhe i shpëtuan jetën gjatë pushtimit fashist e nazist të vendit.
4.
Histori e thënë germë për germë,por shkurtazi.
Hebrenjtë spanjisht, dikur përbënin një nga popullatat më të mëdhatë dhe më të begatë të komuniteteve hebraike, nën sundimin mysliman dhe të krishterë , para se së bashku me myslimanët rezidentë , ishin të detyruar për të kthyer në katolicizëm , të përjashtohen , ose të vriten kur Spanja u bë e bashkuar nën monarkinë e mbretit Ferdinand dhe Isabella në vitin 1492 .
Rreth 13,000 deri në 40,000 hebrenj që jetojnë në Spanjë sot ( çifutët Sefardikë , edhe pse shifra në mbarë botën është jashtëzakonisht e vështirë për të arritur në mënyrë specifike për hebrenjtë, që vijnë nga vende ku ka pasur një dekurajim monetar dhe sociale për të pasur një sfond çifut dhe për arsye të ndryshme të tjera. Numri i hebrenjve të prejardhjes sefardikë në Izrael ishte vënë pak më shumë se 60% të popullsisë të përgjithshme izraelite hebrenj dhe jo- hebrenj në vitin 1990 .
—–
Kur Henry de Trastámara hipi në fron i njohur si: Henry II ka filluar për judenjtë, kastilian një epokë e vuajtjes dhe intolerancës ,duke kulminuar në dëbimin e tyre .Kleri,fuqia e të cilit u bë më e madhe nën sundimin e vëllavrasjes,nxitën paragjykimet anti – hebraike të masave në pohimin plot zhurmë në Cortés e Toro. Ajo u kërkoi, që Judejtë të mbahen larg nga pallatet e mëdhenj, nuk duhet të lejohet të mbajnë poste publik , duhet të jetojnë larg nga të krishterët , nuk duhet të veshin rroba të kushtueshme, as të hipin mbi mushka ,duhet të veshin simbol dhe nuk duhet të lejohen të mbajnë emrat e krishterë ….
Në Cortés e Soria ( 1380 ) ishte miratuar, që rabinët , apo shefat e aljamas , duhet të ndalohen, me dënimin e një gjobë prej 6,000 maravedís ,si dhe të shkaktojë mbi hebrenjtë dënimet e vdekjes , gjymtimi,dëbimit, apo shkishërim, por në procedurat civile ata ishin ende të lejuar për të zgjedhur gjyqtarët e tyre .Çifutët nuk guxonin të tregojnë veten e tyre në publik pa simbol , dhe si pasojë e urrejtjes gjithnjë në rritje ndaj tyre sepse ata ishin më të pasigurt për jetën, ata u sulmuan dhe u plaçkitën u vranë në rrugë publike . Gjoni thuhet ishte i detyruar ( viti 1385 ) të nxjerrë një urdhër që ndalonte punësimin e hebrenjve si agjentë financiare ose tatimore – fermerë të mbretit , mbretëreshës , Infantes , apo të mëdhenjtë . Për këtë u shtua rezoluta e miratuar nga Këshilli i Palencia që ka urdhëruar ndarjen e plotë të hebrenjve dhe të krishterëve dhe ndalimin e çdo shoqate mes tyre .”
Ekzekutimi i Joseph Pichon dhe fjalimet nxitëse e predikimet e dorëzuar në Sevilje nga Archdeacon Ferrand Martinez , ka ngritur urrejtjen e popullatës në fushën më të lartë . I Pafuqishëm Mbreti, pavarësisht nga përpjekjet e mjekut të tij Moisiu ibn Z.arz.al ti zgjasin jetën, vdiq në Alcala de Henares më 9 tetor 1390 , dhe u pasua nga djali i tij njëmbëdhjetë vjeçar.
Këshilli – regjent i caktuar nga mbreti në testamentin e tij, e përbërë prej prelate , të mëdhenjtë , dhe gjashtë qytetarëve nga Burgos,Toledo,Leon,Sevilje,Kordova dhe Murcia, ishin të pafuqishme ,çdo gjurmë të respektimit të ligjit dhe drejtësisë ishte zhdukur nga Ferrand Martinez.
Paralajmërime të shumta,për të nxitur publikun kundër hebrenjve dhe për të inkurajuar për aktet e dhunës, që në fillim të janarit 1391, judenjtë e shquar që ishin mbledhur në Madrid morën informacion për trazira dhe se ishin të kërcënuar në Sevilje dhe Kordova. Një revoltë shpërtheu në Seville në vitin 1391. Juan Alfonso de Guzman , qeveritar i qytetit , dhe vëllai i tij kryetar bashkie ” Aalto Perez de Guzman , kishte urdhëruar , në Ash Ëednesday , 15 Mars, arrestimin dhe fshikullim publik të dy nga udhëheqësve.
Ferrand Martinez ka vazhduar i papenguar në ankesat e tij i në turmë për të vrarë hebrenjtë apo ti pagëzoj ata .Më 6 qershor turma u sulmua në Juderia në Sevilje nga të gjitha anët dhe vrau rreth 4.000 judenjë . Pjesa tjetër dorëzohet në pagëzim si mjeti i vetëm për ti shpëtuar vdekjes .” Në këtë kohë, në Sevilje është thënë se përmbante 7,000 familje hebreje. Nga tre sinagoga të mëdha ekzistuese në qytet,dy janë shndërruar në kisha.Në të gjitha qytetet e në të gjithë kryepeshkopatat, si në Alcala de Guadeira,Ecija,Cazalla dhe në Fregenal, judenjtë u grabitën dhe u vranë në Kordova,kjo thertore u përsërit në një mënyrë të tmerrshme,gjithë juderia është djegur , fabrikat – dhe shtëpitë janë shkatërruar nga flakët .Para se autoritetet do të mund të vijnë në ndihmë të njerëzve të pambrojtur, çdo një prej tyre – fëmijët,gratë e reja,pleq – ishin vrarë pa mëshirë ,rreth 2,000 kufoma në grumbuj, në rrugë , në shtëpi dhe në sinagoga ishin mbytur “.
” Nga Kordova, fryma e përhapjes së vrasjeve në Jaén .Një thertore e tmerrshme u zhvillua në Toledo më 20 qershor. Në mesin e dëshmorëve shumë ishin bijtë të rabinëve të famshme toledane.Shumica e komuniteteve kastilianisht vuajtën nga persekutimi , më 9 korrik, një shpërthim ka ndodhur në Valencia më shumë se 200 persona janë vrarë dhe shumica e hebrenjve të atij qyteti u pagëzuan nga frati Vicente Ferrer , në 2gusht vala e vrasjes ka vizituar Palma , në Majorca , 300 hebrenj u vranë dhe 800 gjetën strehim në fortesë , nga të cilat me lejen e guvernatorit të ishullit dhe nën mbulesën e natës , lundruan për në Afrikën e Veriut , shumë u dorëzuan për t’u pagëzuar, tre ditë më vonë,të shtunën, më 5 gusht , një protestë filloi në Barcelonë në ditën e parë, 100 hebrenj ishin vrarë , ndërsa disa qindar të tjerë gjetën strehim në qytetin e fortifikuar, të nesërmen turma pushtoi juderinë dhe e ktheu në gërmadhë . Më 8 gusht në kala u sulmuan , më shumë se 300 hebrenj dhe u vranë . Trazira shpërthyen në Barcelonë deri më 10 gusht dhe shumë çifutët ( edhe pse jo 11.000 siç pretendohet nga disa autoritete ) u pagëzuan .Në ditën e fundit – filloi sulmi mbi Juderinë në Girona , disa Judenj u grabitën dhe u vranë. ” Qyteti i fundit që vizitoi vdekja ishte Lerida (13 Gusht). Çifutët e këtij qyteti më kot kërkuan mbrojtje në Alcazar, 75 prej tyre u vranë , të tjerët u pagëzuan.”Viti 1391. Forma të një pikë-kthese në historinë e çifutëve spanjollë . Persekutimi ishte paraardhës i menjëhershëm i inkuizicionit , nëntëdhjetë vjet më vonë , u prezantua si një mjet për të shikuar çifutët të konvertohen .Numri i atyre që kishin përqafuar krishterimin, për t’i shpëtuar vdekjes , ishte shumë e madhe . Cifutët e Baena,Montoro,Baeza,Ubeda,Andujar,Talavera , Maqueda,Huete, dhe Molina dhe sidomos Saragoza,Barbastro, Calatayud , Huesca , dhe Manresa , ishin paraqitur për t’u pagëzuar në mesin e atyre të pagëzuarve disa burra dhe dijetarë .” Pas ekseseve të përgjakshme të vitit 1391 urrejtja popullore karshi hebrenjve ka vazhduar pa u pakësuar .Shumica e hebrenjve nga Valencia , Katalonja dhe Aragon shtyhej për Afrikën e Veriut ,veçanërisht Algjeri .
Këto vlerësime ndoshta mund të konsiderohet si një minimum , por është mjaft e mundshme që të paktën 200,000 u larguan nga vendi , duke lënë pas tyre të vdekur dhe një numër i madh i të afërmëve të cilët ishin të detyruar nga rrethanat për të fshehur fenë e tyre dhe për të miratuar krishterimin .Rreth 12,000 duket se kanë hyrë në Navarre, ku ata ishin të lejuar të mbeten . Tudela në Navarre kthehet në një strehë . Në Tudelans kishte shpallur tashmë në vitin 1486 se: ” Nëse ndonjë hetues hyn qytetin e tyre ,ai do të hidhet në lumin Ebro “.
Nën presionin e mbretërve të Spanjës, të Navarrese hebrenjtë që nuk konvertohen në katolik u dëbuan nga mbretëria në 1498 . Dëbimi duket se ka prodhuar një krizë dhe varkat e mbushura me hebrenjë . Portet e Kartagjenës , Valencias dhe Barcelonës janë siguruar nga Ferdinandi me anije për të marrë të arratisurit, por judenjtë shpesh kanë gjetur vështirësi në ulje , për shkak të sëmundjeve,moshës së thyer . Pjesa tjetër u kthye në Spanjë dhe u pagëzuan . Nëntë anije të mbushur me njerëz erdhën në Napoli. Në Genoa ata ishin të lejuar vetëm me kusht që të marrin pagëzimin . Hebrenjtë që shkuan në tokat nën sundimin Perandorisë Osmane u vendosën kryesisht në ( Selanik) dhe deri në një masë në Stamboll dhe Izmir .

KOMANI NËN SYRIN E KARL PATSCH

by

Opinion nga Gëzim Llojdia/
1.Në disa këndvështrime,Komani është krejt pasuri.Rryma nga hidrot,liqeni ujorë dhe më tej endet nëntoka si pasuri e lashtësisë.
2.Në verën e vitit 1923, Profesori i Universitetit të Vjenës Karl Patsch, një ndër historianët , që ka njohur dhe vizituar disa nga qendrat arkeologjike shqiptare në atë vit është gjendur në Tiranë dhe sipas gazetës :”Shtypi” , ka kontribuar mjaftë për organizmin e muzeut kombëtar . Duke ju referuar kësaj ngjarje siç ishte ngritja e muzeut kombëtar , Patsch ka dhënë për reporterin e gazetës një intervistë ku historiani i njohur sjell fakte dhe dokumente të reja për historinë e këtij vendi . Patsch shprehet për të kaluarën e lashtë dhe shumë të ndryshme .Gazeta :”Shtypi” e Diel 3 qershor 1923 .Muzeu kombëtar . Karl Patsch e ka vizituar vendin tonë shumë më herë .Ai ka shkruar edhe libra . Bisedim me Z. Karl Patsch .z. Doktor Karl Patsch profesor i Universitetit të Vjenës, që gjindet përkohësisht ndër ne për organizmin e muzeut ,sado që është tepër i zënë me punë e mundohet nate e dite na bëni nderin të na dëftonte në një bisedim të gjatë,programet e Muzeut Kombëtar.
Profesor Patsch me atë mirësi që i dallon njerëzit e naltë, na thanë ndërmjet të tjerave .
Shenjat e Lumnisë në Veri:Shqipëria ka pasë kohë të kalueme ,shumë të lashtë e shumë të ndryshme . Shenjat e kësaj janë ruajt edhe sot shifen nadej këtej mbi tokë ,nën tokë ,sikurse na tregojnë shumë gjetje të cmueshme . Krejt rrethi i Shkodrës dhe ana e lindjes së liqenit të saj ka vorre e kështjella prej kohës thrako-iliriane .Shumë më për kulturën janë gjetjet afrë qytezës Kalaja e Dalmacisë .Shka mund të gjenden ndër vorre na tregojnë rrënimet e banuara prej Dom Ndre Mjedes .të këtij miku të kuptueshëm vjetërsish .
Në kështjellën e Shkodrës janë gjetë copa murresh prej kohës kur këtu sundojshin mbretërit ilirë e më vonë romakët .Murret e reja të kështjellës me prygjet etyre janë prej kohës së Venedikut e kanë qëndruar kundër luftimeve të osmanëvet në shekullin XV. Grykat e puseve që gjinden sot në disa shtëpia private të qytetit janë prej kësaj kohe . Pasurinë e kishave të Shkosrqa së athershme e dëshmojnë rrënimet e sotme ashtu edhe Kisha e Madhe e këshjellat dhe kishët e Zojës së Shën Vlashit në kështjellë .Si në Shkodër ashtu edhe ndër viset e tjera shofim shenjat e kulturës së Shqipërisë si rënimet e kishave në shekujt byzantin, romak, e gotik .Një kuvend Bendiktinësh shumë i rëndësishëm kje Shën Sergit afër Bunës , ku gjindej një vend tregtije shumë në zë me tragetarë prej të gjitha anët e botës .
Sot na dëshmojnë këtë madhëri vetëm disa rrënime murresh në katundin e Shirqit ,këto rrënime kanë kaq rëndësi të madhe ,sidomos shkrimet gjinden ndër to sa që Qeveria Shqiptare do të shpenzonte shumë e sa më parë të mirrte masat e duhura për rojen e tyre ,përpara se ti përpijë Buna .
Në Lesh ku vdiq e u vorrue Skënderbeu shifen ende sot rrënimet e murreve të qytetit të cilat në një kohë rrethojshin qytetin grek e mbi qytet Mali i Shelbuemit ,janë gjetur themelet e Arkolissos ku Dionisi i Sirakuzës kishte kryevendin e sundimit të tij në Adriatik . Kah veriu i Lezhës në fushën e Giadrit afër katundit Vig shef rrënimet enjë kështjelle romak . Kah jugu i Lezhës At Shtjefën Gjecovi një rrëmimtar i vlefshëm vjetërsish gjeti një vend të kohës të kohës romake ku qiti në shesh prej vorresh armë, e sende . Stolisje shumë interesante .
3.Një histori më të saktë sjellë arkeologu shqiptarë Dr.Prof.Neritan Ceka në librin Ilirët thotë:Quhet e Komanit, për shkak se kjo kulturë u zbulua për herë të parë afër fshatit Koman të Pukës, në vitin 1892, nga konsulli francez në Shkodër, Degrand; dhe pikërisht në një varrezë në vendin e quajtur Kalaja e Dalmacës.Degrand gjeti në varrezë një numër të madh sendesh zbukurimi dhe armësh; dhe gabimisht kujtoi se kishte ndeshur në një vendbanim pellazgësh.
Më pas, arkeologë dhe studiues të tjerë, si P. Treger dhe konsulli austriak në Shkodër T. Ippen i cilësuan varret si ilire dhe vunë në dukje ngjashmërinë e objekteve me gjetje në varreza të tjera në Bosnjë, por edhe me sende zbukurimi të malësorëve të zonës.
Italiani Ugolini i bëri një analizë më të imtë materialit dhe dalloi aty objekte me origjinë kelte, me origjinë bizantine dhe origjinë romake; por edhe të tjera me origjinë “barbare”.
Më pas, arkeologu gjerman H. Bulle gjeti objekte të ngjashme në një varrezë në Afjona të Korfuzit.Pas Luftës II Botërore, arkeologu shqiptar Hasan Ceka mbrojti tezën se varreza e Komanit i përkiste mesjetës, dhe bartësit e asaj kulture nuk ishin ilirë, por arbër. Më pas, kjo tezë u çua përpara nga Skënder Anamali dhe të tjerë arkeologë shqiptarë.
U konstatua se në varrezat mungonin objekte avaro-sllave, por ndesheshin, mes të tjerash, objekte kelte dhe ostrogote.
Më pas elemente të ngjashme me ato të kulturës së Komanit u gjetën edhe në Shurdhah, në Lezhë, në Bukël e në Prosek të Mirditës, në Krujë, në Radolisht afër Strugës (Maqedoni) dhe gjetiu. Në përgjithësi, është konstatuar se në këto varreza nuk ka pasur sllavë, as gjurmë të kulturës sllave; ndërsa nuk mungojnë elemente kelte dhe ostrogote.

VLONJATET QE MORREN PJESE NE KONGRESIN E LUSHNJES

by

Nga Gezim Llojdia/
Ne Foto:Nga veprimtarite e 95 vjetorit te Kongresit te Lushnjes organizuar ne qytetin e Lushnjes, 21 Janar 2015/
KONGRESI I LUSHNJES-VLONJATET QE MORREN PJESE/
Xhafer Belegu në mesin e viteve 1934,verë qershor,u ka përcjellur,shqiptarëve dokumente me të dhëna nga historia e lidhjes së Prizrenit. Dritën,botimit ja ka dhënë botuesja “Kristo Luarasi”:”Lidhja e Prizrenit dhe veprimet e saj 1978-1881”.Nga veprimet e marsit 1878 faqe 148 shkruhet: Lidhja në jug…Lidhja shqiptare duke i parë këto veprime të Greqisë e duke marrë njoftime për kërkesën e saj në kongres vendosi me zhvillue një aktivitet të madh në jug. Organizoi këshillat krahinor dhe përgatiti një fuqi mbrojtëse kundër Greqisë. Mbledhja e parë si mbas dëshirës së Abdyl Bej Frashërit i cili ishte faktori më kryesor në jug,u ba në teqenë e Frashërit,nën kryesin e Baba Alushit i cili vuri në dispozicion të Lidhjes një shumë të madhe të hollash.Në këtë mbledhje të parë të jugut u bisedua organizimi i këshillave krahinor e masat,që do të merreshin kundër Greqisë Burrat me rëndësi të Lidhjes në Jug.Abdyl Bej Frashëri,Mehemet Ali bej Vrioni.Sulejman Ali Kuci, Myslim Vasjari,Mustafa Pashë Vlora,Muslim Gjoleka. Sheh Mahmuti nga Kolonja e Kurveleshit,Xhafer bej Vlora,Thanas Ekonomidhi prej Sopiku disa bejlerë prej Libohove,Vasil Hido,Petro Meksi prej Tepelene,Mihal Haritua nga Përmeti,Vasil Linavori e Eustrat Tasho Duka nga Berati Dhimitër Kolea. Lidhja në Jug u mbajt në 11 kallnuer 1878.Dhimitër Qypi Kolea ka qenë nënprefekt në Himarë dhe Lushnjë. Delegat i Vlorës në Kongresin e Lushnjes dhe financues.
Po citoj disa te dhena marre nga rilindasi Ibrahim Abdullai:“Kujtime te shkurtera nga Levizja kombetare ne Vlore ,viti 1947libri Rilindasi Ibrahim Avdullai ,Bardhosh Gace.Fati e solli qe pas manifestimit te dites se Flamurit disa perfaqesues te Vlores te thirren ne Lushnje ku disa atdhetare me ne ze organizuan Kongresin e Lushnjes.Organizmi I nje kongresi kombetare sic na thane :Dhimiter Qypi,Halim Xhelo,Jani Minga,Myqerem Hamzai qe u kthyhen prej andej na bene me krahe pasi atje shikonim shpresen tone per te fituar Shqiperine.Me 26 dhjetor 1919 ne shtepin e Osman Haxhiut me kthimin e perfaqesuesve te Vlores nga Lushnja u zgjodh nje Nenkomitet per te zgjedhur delegatet e Vlores.Anetare te ketij Nenkomiteti u zgjodhen: Osman Haxhiu, Abaz Mezini, Aristidh Ruci,Dhimiter Qypi,Beqir Sulo,Ymer Radhima,Myqerem Hamzarai,Hamza Isai,Eshref Dano,Ibrahim Abdullai.
Anetare te komisionit per organzimin e Kongresit te Lushnjes ishin caktuar edhe Halim Xhelo dhe Dhimiter Qypi.Vlonjatet zgjodhen per në Kongresin e Lushnjës 4 delegatë, 5 përfaqësues. Ja lista e plote:Dhimitër Qypi,Qazim Kokoshi,Myqerem Hamzai,Ymer Radhima,Osman Haxhiu, Ibrahim Abdullai,Jani Minga,Hamza Isai,Halim Xhelo.Këta përfaqësues morrën me vete edhe 5 shoqërues të armatosur. Pasë ditës së pare thote autori B.Gace ne librin Rlindasi Ibrahim Avdullai “ Mesapliku dhe Kurveleshi dërgoi 6 përfaqësues të tjerë në përkrahje të kongresit.Ne senat u zgjodhën nga Vlora: Qazim Koculi,Spiro J.Koleka,Sadulla Tepelena,Myqerem Hazmai.” Pra përfaqësues nga Vlora dhe krahinat ishin 9+6=15. Arsye ishte për një shpërndarje dhe përfaqësim të të gjithë krahinave.Lista e parë ishte e përfaqësuar vetëm nga delegatët e qytetit të Vlorës.Krahina e Mesaplikut dhe Kurveleshit dërgo I ditën e dytë, 6 përfaqësues të sajën.
Patrioti Dhimiter Qypi me një kontribut të rëndësishëm në kulmin e përndritjes tonë kombëtare , si dhe aktiviteti i mëvonshëm i tij ka ngecur nën rrotat e mullirit të kohës. Vetëm një shkrim dhe përmendje nëpër libra të aktivitetit të tij patriotik regjistrojnë një thatësirë,për këtë figurë historike. Ka prurje të madhe për figurat e rilindjes madje edhe ato vlonjate, që dhanë kontribute për pavarësinë tonë kombëtare. Ndërsa pritej, që pas çlirimit të Shqipërisë të merrte vlerësime ,harresa e historianëve u bë më e madhe dhe rëndesa e errësirës më e errtë.
Shtëpia Muze Kongresi i Lushnjes kryesisht,historiani Niko Ferro , na mundësoi një fotografi të këtij patrioti e cila gjendet aktualisht në muzeun e Kongresit të Lushnjës. Historiani në fjalë jep këtë shpjegim për foton e cila i përket atyre të viteve ’20 Kjo fotografi përbënë interes sepse është e vetmja foto që do të pasqyrojë figurën e këtij patrioti . Të afërmit e tij nuk disponojnë një foto as edhe në arkivat e qytetit historik nuk gjendet. Gjetja e një fotografie për të bërë portretin e patriotit Dh.Qypi sjell interes,edhe për faktin që ky muze ka bërë në ruajtje dhe dokumentimin e figurave që patën kontribute në Kongresin e Lushnjës. Ndërsa kemi prekur vitin e 100 vjetorit momenti për të zbardhur figurat e këtij përvjetori mbetet pikënisje për evenimentin kryesor.

DHIMITËR QYPI NË KONGRESIN E LUSHNJËS

Patrioti Dhimiter Qypi me një kontribut të rëndësishëm në kulmin e përndritjes tonë kombëtare , si dhe aktiviteti i mëvonshëm i tij ka ngecur nën rrotat e mullirit të kohës. Vetëm një shkrim dhe përmendje nëpër libra të aktivitetit të tij patriotik regjistrojnë një thatësirë,për këtë figurë historike. Ka prurje të madhe për figurat e rilindjes madje edhe ato vlonjate, që dhanë kontribute për pavarësinë tonë kombëtare. Ndërsa pritej, që pas çlirimit të Shqipërisë të merrte vlerësime ,harresa e historianëve u bë më e madhe dhe rëndesa e errësirës më e errtë.
Shtëpia Muze Kongresi i Lushnjes kryesisht,historiani Niko Ferro , na mundësoi një fotografi të këtij patrioti e cila gjendet aktualisht në muzeun e Kongresit të Lushnjës. Historiani në fjalë jep këtë shpjegim për foton e cila i përket atyre të viteve ’20 Kjo fotografi përbënë interes sepse është e vetmja foto që do të pasqyrojë figurën e këtij patrioti . Të afërmit e tij nuk disponojnë një foto as edhe në arkivat e qytetit historik nuk gjendet. Gjetja e një fotografie për të bërë portretin e patriotit Dh.Qypi sjell interes,edhe për faktin që ky muze ka bërë në ruajtje dhe dokumentimin e figurave që patën kontribute në Kongresin e Lushnjës. Ndërsa kemi prekur vitin e 100 vjetorit momenti për të zbardhur figurat e këtij përvjetori mbetet pikënisje për evenimentin kryesor.
Trungi i fisit Qypi
Skeda fillon me atësinë e Dhimitrit që quhej Themistokli. Për të ëmën nuk disponojmë të dhëna ,kryesisht për emrin,ndërkaq bashkëshortja e tij quhej Melpomeni. Prejardhja e tij nga Berati. Vendlindja Vlorë diku nga vitet 1886. Ka të dhëna se kanë ardhur në Vlorë dy shekuj më parë. Koleat ishin tre vëllezër. I pari quhej Spiro.Ka pasur djalë Harilla Kolean oficer me gradë në luftën e Vlorës. Ka qenë drejtor burg në vitin 1943. Shenjë e veçantë është se njësitet guerile kanë pasur respekt sepse Harrilla i njoftonte duke u dhenë të dhëna konspirative të rëndësishme për luftën çlirimtare. Harilla besohet dhe ka të dhëna se ka qenë edhe kuestor në Kosovë.Markua. E renditëm ne pikërisht të dytin,por jo më pak patriotë. Madje me një kontribut në luftërat shqiptare për liri dhe pavarësi të shquara për kryengritjet e vitit 1911,kur pritej shpërthimi dhe ngjarja madhore për kombin shqiptar ,pavarësia madhe. Pjesëmarrës në kuvendin e dëgjuar të Sinjës. Ka pasur dy çupa. Njëra martuar me Jakov Milen,tjetra martuar me avokatin bregas që mbrojti jezuitët.
DHIMITËR QYPI
Xhafer Belegu në mesin e viteve 1934,verë qershor,u ka përcjellur,shqiptarëve dokumente me të dhëna nga historia e lidhjes së Prizrenit. Dritën,botimit ja ka dhënë botuesja “Kristo Luarasi”:”Lidhja e Prizrenit dhe veprimet e saj 1978-1881”.Nga veprimet e marsit 1878 faqe 148 shkruhet: Lidhja në jug…Lidhja shqiptare duke i parë këto veprime të Greqisë e duke marrë njoftime për kërkesën e saj në kongres vendosi me zhvillue një aktivitet të madh në jug. Organizoi këshillat krahinor dhe përgatiti një fuqi mbrojtëse kundër Greqisë. Mbledhja e parë si mbas dëshirës së Abdyl Bej Frashërit i cili ishte faktori më kryesor në jug,u ba në teqenë e Frashërit,nën kryesin e Baba Alushit i cili vuri në dispozicion të Lidhjes një shumë të madhe të hollash.Në këtë mbledhje të parë të jugut u bisedua organizimi i këshillave krahinor e masat,që do të merreshin kundër Greqisë Burrat me rëndësi të Lidhjes në Jug.Abdyl Bej Frashëri,Mehemet Ali bej Vrioni.Sulejman Ali Kuci, Myslim Vasjari,Mustafa Pashë Vlora,Muslim Gjoleka. Sheh Mahmuti nga Kolonja e Kurveleshit,Xhafer bej Vlora,Thanas Ekonomidhi prej Sopiku disa bejlerë prej Libohove,Vasil Hido,Petro Meksi prej Tepelene,Mihal Haritua nga Përmeti,Vasil Linavori e Eustrat Tasho Duka nga Berati Dhimitër Kolea………….Lidhja në Jug u mbajt në 11 kallnuer 1878
Dhimitër Qypi Kolea ka qenë nënprefekt në Himarë dhe Lushnjë. Delegat i Vlorës në Kongresin e Lushnjes dhe financues.
Po citoj disa te dhena marre nga rilindasi Ibrahim Abdullai:“Kujtime te shkurtera nga Levizja kombetare ne Vlore ,viti 1947libri Rilindasi Ibrahim Avdullai ,Bardhosh Gace.Fati e solli qe pas manifestimit te dites se Flamurit disa perfaqesues te Vlores te thirren ne Lushnje ku disa atdhetare me ne ze organizuan Kongresin e Lushnjes.Organizmi I nje kongresi kombetare sic na thane :Dhimiter Qypi,Halim Xhelo,Jani Minga,Myqerem Hamzai qe u kthyhen prej andej na bene me krahe pasi atje shikonim shpresen tone per te fituar Shqiperine.Me 26 dhjetor 1919 ne shtepin e Osman Haxhiut me kthimin e perfaqesuesve te Vlores nga Lushnja u zgjodh nje Nenkomitet per te zgjedhur delegatet e Vlores.Anetare te ketij Nenkomiteti u zgjodhen;
Osman Haxhiu,Abaz Mezini,,Aristidh Ruci,Dhimiter Qypi,Beqir Sulo,Ymer Radhima,Myqerem Hamzarai,Hamza Isai,Eshref Dano,Ibrahim Abdullai.
Anetare te komisionit per organzimin e Kongresit te Lushnjes ishin caktuar edhe Halim Xhelo dhe Dhimiter Qypi.Vlonjatet zgjodhen per në Kongresin e Lushnjës 4 delegatë,5 përfaqësues:Ja lista e plote:Dhimitër Qypi,Qazim Kokoshi,Myqerem Hamzai,Ymer Radhima,Osman Haxhiu
Ibrahim Abdullai,Jani Minga,Hamza Isai,Halim Xhelo.Këta përfaqësues morrën me vete edhe 5 shoqërues të armatosur.
Pasë ditës së pare thote autori B.Gace ne librin Rlindasi Ibrahim Avdullai “ Mesapliku dhe Kurveleshi dërgoi 6 përfaqësues të tjerë në përkrahje të kongresit.Ne senat u zgjodhën nga Vlora: Qazim Koculi,Spiro J.Koleka,Sadulla Tepelena,Myqerem Hazmai.”
Pra përfaqësues nga Vlora dhe krahinat ishin 9+6=15
Arsye ishte për një shpërndarje dhe përfaqësim të të gjithë krahinave.Lista e parë ishte e përfaqësuar vetëm nga delegatët e qytetit të Vlorës.Krahina e Mesaplikut dhe Kurveleshit dërgo I ditën e dytë, 6 përfaqësues të sajën.
Mirëpo në 5 maj 1930 shuhet ose shpirti i ndriçim i këtij rilindësi ka shtegtuar përgjithmonë. Kemi një dokument origjinal,që vërteton këtë nga ofiqari i gjendjes civile.:”Sot më tre nëntor 19930,ora 16,Telo Noçkës sekretar i gjendjes civile i deleguar nga zvkryetari i bashkisë delegimi 30 nëntor 1930,për të përmbushur detyrat ofiqarit të gjendjes civile, më mëriti kopja e vendimit gjyqtarit të Vlorës Nr 442 dt 3 korrik 1930,masi e vizitova e rreshtova në volumin e të lidhurave të këtij radhori dhe këtu poshtë transkriptoj diapozitivin e tij:”Prandaj gjyqi vendosi;Dhimitër Qypi ish-nënprefekt i Lushnjes,ka vdekur në 5 maj 1930,ofiqari T.Nocka…”
I biri Dhimitrit Platoni martuar në vitin 1940 në shtetin italian,kthehet befasisht paslufte në tokën e tij. Kolejat ishin të pasur dhe fëmijët e tyre kërkuan të shkollohen si paradhësit e tyre. Mirëpo aty nga viti 1946,kthimi në atdhe shtrëngohet të pësoj një zhgënjim të tmerrshëm. Nuk merret me mend sepse nuk kishte orë ndriçimi në ato vite paslufte dhe kur shteti shtrëngonte rradhët për tu afruar drejt lindjes,duke rrëzuar çdo urë që na lidhte me perëndimin. Duke qenë i shkolluar punoi si fillim në gazetën “Federata sportive”,Gjyqtar në gjykatën Durrës, Lezhë. Avokat në Tepelenë dhe në Ballësh. Mirëpo kur shteti ndërtoi burgjet për të burgosur njerëzinë. Kështu Platoni i biri patriotit Dhimitër Qypit Kolea do të burgosej. Kur u arrestua babai isha shtat vjeç rrëfen: Marked Kolea,ndërsa më i vogëli 1 vjeç. Vite arrestimi regjistrohet duhet të ketë qënë 1957,kur e mbyllën në burgun e Tepelenës. Nëna ime pra Liri Kolea ishte mbesa e Selam Musajt. 4 vite burgimi dënohet avokati i njohur. I martuar me tre fëmijë. E bija e Selam Musa Salarisë,Metua vajza e këtij luftëtari, të shquara të vitit 1920,e mbajti në shtëpinë e saj të bijën,Lirin bashkëshorten e Platonit.Absurdi që lexohet shkurtazi është.Platoni i biri i Dhimitrit, që financoi Kongresin e Lushnjës dergjej në burg.Metua vajza e Selam Salarisë do të duronte hidhërimin që i solli regjimi duke i burgosur dhëndrin në Tepelenë. Platoni përfiton nga një amnisti duke u kthyer në qytetin e lindjes. Avokati i Padoves tash zë fill në një formë të re rrëfimi,punëtor gjeologjie duke gjezdisur neper vende kërkimi.

Harmonia fetare ne Shqipëri- përse u kundërshtua nga ateistet

by

Nga Gëzim Llojdia/
1.Pjesëmarrja e klerikëve shqiptarë të katër religjioneve fetare në Paris ,ngjalli polemika në mediumet e Tiranës ,krejt ndryshe nga ato botërore. Çudia më e madhe, ngjau kur procesioni historik i Parisit dhe pjesëmarrja e klerikëve shqiptarë u quajt karnavalet në Parisë dhe më tej akoma, kjo harmoni fetare një mit.A duhet besuar në këta shkrues se e vërteta është sipas logjikës së tyre, apo duhen konsideruar vlerësime ateistësh të përmbledhura në një fjalë:”Leri o Zot,se s’dinë ‘thonë…” Do të konsideroja këtë të dytën si përgjigje për kundërshtuesit e tezës së harmonisë fetare në Shqipëri,që ka ekzistuar nga ditët e rilindjes.Nuk është mit, ka ekzistuar dhe do të ekzistojë .Harmonia fetare është perlë e këtij kombi.
Ndërmjetëse
Ne ishim pagan. Në zonën tonë Perëndia për amantë ishte Hyji.Ngase dihet që. Huji i besuar rreth të cilit faleshin apo kryenin rituale.Zeusi ose hyu është i shprehur edhe në prerjet e monedhës. Në këtë qytet ilir ka qenë i njohur kulti i Afroditës. Kjo perëndeshë në këtë qytet njihej ndryshe edhe me epitetin Pandamos ose perëndeshe e dashurisë së lirë. Një pllakë e vogël guri e zbuluar një farë mënyre, thotë studiuesi është Afrodita Pandemia. Në gjetjet e relieve shikohen perëndi ilire. Perëndit sipas amantëve janë mbrojtëse të barinjve,pyjeve,kullotave….
Në s’mbetëm pagan. Bibla e Shenjtë: Letër drejtuar Romakëve{15:19} Shën Pali- ëith the poëer of signs and ëonders, by poëer of the Holy Spirit. For in this ëay, from Jerusalem, throughout its surroundings, as far as Illyricum, I have replenished the Gospel of
Itinerari i misionit të tij nga Jeruzalemi gjatë gjithë rrethinat e saj të mëdha deri në Illyri ai e kishte “kryer shërbimin e ungjillit të Krishtit.
Krishterimi hyri edhe këtu si kudo, edhe këtu vatra të krishterimit u bënë qendrat qytetare, ku u ngritën bashkësitë e para fetare dhe vendet e kultit të ri kristian. Me përsosjen e organizimit kishtar,thuhet në burimet kishtare në qytetet kryesore u krijuan peshkopatat, që e shtrinin juridiksionin e tyre në gjithë krahinën (dioqezėn). Peshkopatat u ngritën në qytetet më të mëdha e më të vjetra, si në Lezhë, në Bylis, në Apoloni, Amantia, në Aulona (Vlorë), në Butrint, në Adrianopoje, në Finiq, në Onhesėm, në Nikopojė etj. Peshkopatat vareshin nga metropolit, të vendosura nė qendrat e provincave. Në trevat shqiptare, në shekujt IV-IX funksiononin metropolit . Duke saktësuar H.Mosin,më 344 përmendet këtu një episkop. Amantia vazhdoi ekzistencën e saj si një qendër e vogël urbane deri në epokën e hershme të Kristianizimit ku duket të ketë qenë edhe qendër epishkopale…Islami hyri edhe ndër këto troje. Dhe pas viteve ‘90 misionarë të tjerë,me veladon,pa veladonë erdhën ndër trojet tona…..Misionarët e tij ishin të shumtë,kurse Zoti është gjithmonë një.
2.
Harmonia fetare nga kohët e përndritjes. Nga ditët e rilindjes shqiptare vjen një mësim i madh. Harmonia fetare ,që predikojnë jo vetëm klerikët religjioz ,por edhe poetët si Naim Frashëri bënë një hap të madh duke kapërcyer përtej mureve religjioz. Një lirikë me fjalë zemre për Krishtin e të krishterëve. Përdorur prej tij fjalë me gjuhën e të krishterëve. Ndonëse tepër larg në kohë do të shfaqej edhe Noli,që kishte dëshirë të ecte në ato udhë : Flamur që lind Shën Kostandinin,/Pajton Islamn’ e Krishterimin,/Çpall midis feve vllazërimin,/Flamur bujar për Njerëzi.
E thënë poetikisht bukur. Një numër poetësh çuditërisht shqiptarë kanë dashur ti lidhin fetë në një urë ku këmbët e saj janë krishterimi dhe islami i bashkuar për përparimin, dhe paqen në jetën e shqiptarëve.
3.
Njihet edhe arsyet e kësaj,por përse sot duhet të ndahemi marrëzisht?Kush u frynë erërave të ndarjes në kaurë dhe myslimanë,kur përpos të tjerave janë kaq shqiptarë të mirë?Kur soji ynë rilindës bëri këtë gjë,sigurisht mori bekimin e një populli. Rrathë poetik të Naimit janë gjurmë rreshtash nga pena e tij. Ato kanë mbetur dëshmitar okular,por sot shfaqen si vegime boreale .Lirika “Përpara Krishtit”,është dëshmia e Naimit poetit bektashi,për Krishtin dhe mirënjohja që shfaqte për krishterimin. Madje të gjithë fetë e botës tonë, në qiell,kanë një Zot të vetëm. Shkruajnë poetët librat e kohës. Shpresojmë të mos kemi humbur vitin e lirikës,që është 1890. Mirëpo matanë brigjeve vitet ikin. Më 1896,katër vite përpara se të perëndonin sytë e magjishëm të Naimit .Një ditë verë të çelur,të qetuar,Naimi merr nga Bukureshti “Fletore të Bektashinjet”.Kopjet e para që nxjerr shtypshkronja kanë sprovën filozofike “Bektashinjtë”,në radhët e para. Bektashinjtë është sprova filozofike e Naimit për bektashizmin . Brenda vetvetes,ky ishte kodi i mirëfilltë i Naimit për Bektashizmin Shqiptar,që kishte zënë të ngjizej. Ishte Statuti i Bektashizmit Shqiptar. I hartuar për herë të parë në gjuhën shqipe nga një poet kombëtar. Në një farë mënyre mund ta quajmë edhe “Kushtetuta e Bektashizmit Shqiptar “.Ajo që është thënë ,pa tulatje nga Naimi ishte vëllazërimi që flitet në frazat e fundit të kësaj sprove filozofike të fletores së shënuar. Madje e gjithë kjo ju siguroj se për këtë u shkrua. Mirëpo cili qenka ky pasazh. Gjejmë te “Fletore e bektashinjet”.…Bashkë me pleqësinë e me parësinë,të krijojnë dashurinë e vëllazërinë,njësinë e miqësinë në mes të gjithë shqiptarëve,të mos ndahen nga njëri-tjetri,të krishterë e myslimanë të jenë tokë,që të venë të gjitha punët mbroth e mbarë,të mos shahet sot shqiptari,i cili ka qënë i lavdruar në të gjithë botën përgjithmonë…Viti,që regjistroi,pas njëshit tre teta,d.m.th 1888 i takoi qiellit të Naimit. Është drejtor censure në Ministri të Arsimit. Fakti i njohur,por mbetet të gjurmohet kjo kohë . Në një pozicion të tillë në sërën e lartë të perandorisë ,ai shkruan lirika, por “Përpara Krishtit” është krijuar e shkruar nga dora e tij,që ishte një shqiptar poet atdhedashës,nëpunës në perandorin osmane,që në themel ruante Islamin si besim. Mirëpo Naimi ishte bektashi. Ndjekës i tarikatit bektashi me gradën myhib,grada e parë e tarikatit mistik të bektashinjve .Kështu poeti shqiptar Naim,duke njohur në thelb si ndjekës i këtij tarikati bektashi kishte aritur ndërkaq të vijëzonte fytyrën e këtij tarikati. Nga ana tjetër ai kishte kuptuar se misionarët e shenjtë zbresin për mirësinë e njerëzisë. Arritëm këtu për të thënë:Kështu faktet sjellin diçka të re. Naimi është një poet shqiptar,por ndërkaq ishte nëpunës i perandorisë osmane,që i vetëm në atë hapësirë i ka kënduar Krishtit. Nuk gjejmë ndonjë tjetër .Mirëpo edhe në këtë lirikë tek ky poet i vëmendshëm,duke qënë bektashi dhimbja, që e gërryen ishte fryma e përçarjes mes shqiptarëve. Fe,që s’ishin ngopur kurrë me helmin që helmon,kishin ngritur matanë deri në toka të shqiptarëve,kufij religjioz .Duheshin tretur këta kufij,që i mbanin gjithsesi shqiptarët të ndarë. Cilado qofshin interpretimet është fakti,që troket. Mirëpo ky poet,ndërkaq ndërtuesi i këtij kodi,quhej Naim. Ishte njëqind përqind i racës së hershme shqiptare,kur është mësuar së fundi se vendorigjina e Frashëllinjve është Tomorica e Skraparit. Nga malësia e Dangëllisë ku ishte rritur,zbriti në udhën e letrave shqipe. Me siguri,që ka gjetur një trajtë tjetër të Vaso shkodranit,që diçka kuptimplote tha: “Feja e shqiptarit është shqiptaria”,për tua thënë shqiptarëve,besë është vëllazëria mes shqiptarëve,pa kufij fesh në mes.
Naimi larg hallakatjeve mundohet të thërrmoj muret e lartë,që ishin kufij religjioz mes shqiptarëve. Zullumëdhenjtë i kishin ngritur këto murre,këta kufij gurësh,që i kishin trishtuar shqiptarët në kohëra të gjata rënkuese e sunduese .E si mundej vallë të quhej fe,ajo që i kishte vënë shqiptarët në mëria ,për tu kënduar në ditën e fundit,sifonin funebre ? Tashmë,unë e di se lirika :”Përpara Krishtit ‘,pasi e veçova nga rrathët e tjerë të lirikave të Naimit,e di ç’përfaqëson sot,njëqind e ca vite më pas botimit të parë,për të zbuluar Naimin shqiptar. Një pikë e tij e zemrës,deshifrohet vëllazëria shqiptare,pa kufij religjioz ne mes.