Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ARISTIDH RUCI ASNJE KEMBANE NUK LAJMEROI LARGIMIN E FIRMETARIT

by

NGA GËZIM LLOJDIA/
1.Jeta e Aristidh Rucit
Për figurën e një prej firmëtarëve të Kuvendit historik të Vlorës Aristidh Rruci, “mendje e Vlorës kështu citohet në një botimm ka pak të dhëna historike si edhe dokumente,faksimile. Në botimet që ka sjell B.Gace dhe studiuesi Bujar Leskaj, në botimin”Deputetet e Vlorës…….sillen të dhëna historike të përcjella nga fakte të njohuar pak dhe të zhbiruara me kujdesë.
Aristidh Rruci, “mendje e Vlores”,shkruan Etien Dilo në dy botime që ka lënë pas vdekjes aksidentale. Emri i Aristidh Rucit është i lidhur me përpjekjet për hapjen e shkollave të para shqipe qe nga fundi i shekullit X1X me luftën për pavarësi, armatosjen e luftëtareve të lirisë, me shpalljen e Pavarësisë, ngritjen e administratës shqiptare, me Epopenë e Vlorës, me luftën e paprere për një Shqipëri to lire, to pavarur, demokratike; shkurt,qe shpirt nga shpirt i shqiptarizmit…thotë.Duke cituar këtë autor Etien Dilo lindi me 19 shtator 1938 ne Sheper të Zagorise. Shkollen e mesme e kreun gjimnazin “Asim Zeneli”,dega Pedagogji ne Gjirokastër (1951-1955);studimet e larta, ne UT,Fakulteti Gjuhe-Letersi(1960-1964). Ka shërbyer si mësues ne rrethin e Fierit, ne drejtim shkollash, mësues ne gjimnazin e Ballshit.Me vendosjen e pluralizmit iudha titulli “Mësues i Merituar” me këtë motivacion:”Për kontributin e tij ne edukimin patriotik te nxënësve. për përkushtim dhe pune te palodhur ne detyrën fisnike te mësuesit dhe edukatorit”. Ka shkruar disa artikuj studimore në shtypin brenda e jashtë vendit si dhe është autor i disa librave. Ky autor na shtjellon historinë e firmëtarit A.Rruci.
Lindi ne Sheper të Zagorise, me 11 Mars 1875. Pasi kreu (mësimet e para)mejtepin ne vendlindje,ndoq rimesimet ne gjimnazin”Zosimea” të Janines. Në vitet 1896-1898 shkoi ne
Stamboll ku punoi ne një dyqan qe tregtonte lende ndërtimi. Me 1899-1904 qëndroi ne Janine duke punuar ne tregun e drithit. Pas këtij viti vjen ne Picar të Vlorës, ne ciflikun e Haxhi Muhametit si ekonomat. Ne vitin 1906 e deri ne fund të jetës se tij u vendos ne qytetin e Vlorës dhe a muarr me tregti.
2.Aktiviteti atdhëtar
Dilo na thotë se Aristidh Ruci, miku i ngushte i Ilia Dilo Sheperit, i cili ka qene edhe inspektor arsimi ne Vlore, ka zhvilluar nje veprimtari to gjere kombëtare. Ishte anëtar i klubit “Labëria” të Vlorës; me 1908, financoi blerje armesh për çetat patriotike dhe përhapjen e mësimit të gjuhës Shqipe. Midis të dhënave të tjera me interes janë se në korrik 1911 ishte anëtar i komisionit të organizimit të Kuvendit të Drashovicës, në përkrahje të Memorandumit të Gerces. Shkoi ne Itali se bashku me atdhetare të tjerë vlonjate dhe u takuan me Ismail Qemalin dhe biseduan për organizimin e Lëvizjes Kombëtare. Kishte korrespondence me Cajupin, Jani Vruhon e Sotir Kolen.Në vitin e ngritjes s flamurit në 1912 emri i Aristidh Rucit si perfaqesues iVlores shënohet ne Kuvendin Kombëtar të Shpalljes se Pavarësisë dhe ngritjen e Flamurit. Në vitet e qeverise së Vlorës, zhvilloi një veprimtari të gjere ne mbështetje to saj për zgjidhjen e problemeve ekonomike e financiare. Ndihmoi ne ngritjen e administratës ne Fier, Vlore, Tepelene, Gjirokastër e Delvine. Në vitet 1918-1920 u përfshi në një veprimtari të gjere kombëtare, kundër pushtuesve italiane. Ishte anëtar i komisionit të organizimit të demonstratës antiitaliane me rastin e 28 Nëntorit 1919, tek Xhamia e Tabakeve. Së bashku me atdhetare të tjerë si Osman Haxhiu, Beqir Sulo, Ymer Radhima e Abaz Mezini dërguan letër Qeverise se Përkohshme të Durrësit ku protestuan për qëndrimin shtypës të pushtuesve italiane ndaj popullit të Vlorës. (AQSh. Fondi. DPB, dosja nr. 48 origjinal). Mori pjese ne luftën e Vlorës, 1920, kundër pushtuesve. Ne zjarrin e kësaj lufte, u krijua shoqëria patriotike “Përlindja Kombëtare”, ku komisioni ngarkoi Aristidh Rucin dhe disa atdhetare të tjerë për hartimin e rregullores se saj.(AQSH, fondi 518, dok. nr. 640026). Komiteti”Mbrojtja Kombëtare”e ngarkoi për të shoqëruar bandën muzikore të Federatës “Vatra” dhe Komisionin e Kryqit të Kuq Amerikan ne frontin e luftes. ne vitet 1920-1924 u përfshi ne lëvizjen demokratike to vendit, ne federatën “Atdheu” dhe shoqërinë “Bashkimi”. Një rol të veçante lozi ne krahinën e Himarë dhe të Gjirokastrës. Bashkëpunime atdhetaret vlonjate: Osman Haxhiu, Ali Asllani, Qazirn Kokoshi, Murat Terbaci, Abaz Mezuni, Ibrahim Abdulai dhe Dorn Mark Vasa. Ndihmoi kishën Autoqefale Shqiptare dhe Visarion Xhuvanin. Ne vitet 1921-1939 ka qene edhe anëtar i Këshillit Administrativ të Bashkise se Vlorës. Krahas tregtisë qe kishte ne Vlore, ishte edhe sipërmarrës ne fabrikën e duhanit ne Durrës. Ne vitin 1937 u zgjodh anëtar i kryesisë se Bankës Kombëtare Shqiptare. Ne gazetën”Jeta e re”, me 5 Gusht 1938 sipas të dhënave që ka E.D shkruhet : “Veçanërisht urojme mikun tone z. Aristidh Ruci, i cili është një atdhetar i provuar e një inteligjence e gjere e Vlorës sonë…” Ne prill të vitit 1939, se bashku me Ali Asllanin, kryetar Bashkie dhe mjeket Vasil Dhimitri e Pavlo Pavli krijuan Degën e Kryqit të Kuq për Vlorën. Gjate Luftës se Dyte Botërore, si antifashist, arrestohet dhe internohet nga pushtuesit italiane ne Itali ….” (Muzeu historik i Vlorës).
3.Retushim i dokumentit të Pavarësisë
Për dokumentin kryesor të firmosur në Vlorë në ditën e ngritjes së flamurit mbetet mister se ku mund të ketë përfunduar ku akt madhor,ndërsa disponohet ende kopja e tij.
Fotokopje e dokumentit të Shpalljes se Pavarësisë Kombëtare nga Kuvendi i Vlorës me 28 Mentor 1912, qe gjendej ne sendugin e librave të Aristidh Rucit Firma A. Rruci lexohet qarte (kthimi rrlr, i rr-se se forte ne r të bute, është veçori e të folmes qytetare).
Në dokumentin që u botua dhe që njihej në 50 vitet shkuara mbeti enigmë se përse u hoqën firmëtarët dhe u vendosën fotografit. E.Dilo na sjell këtë të dhënë interesante Ne foto Aristidh Ruci eshte ne to majte, ne rrjeshtin e dyte, fare pranë Ismail Oemalit”Me 28 Nëntor 1912, pas Shpalljes se Pavaresise, I. Qemali nie shoke dhe populli mbrapa, shkuan ne xhami dhe në kishen kryesore to qytetit të dëgjonin lutjet fetare, udhëhequr nga klerikë shqiptare•.Edhe ne xhami e kishe u duken të ngrihen dhe të valojnë dy Flamure të Shqiperise. Gjithnjë sipas dokumenteve to elbasanasit Lef Nosi, këta të dy flamure u gjenden ne shtëpitë e Zotrinjve Aristidh Ruci e Eqrem Vlore” (Adem Hodo, Rev. “Koha e Jone”, f. 9, Nr.10-11-12, vjeti XII, tetor-dhjetor 1973).
Letërkëmbimi i Aristidh Rucit me Ilia Dilo Sheperin na sillte 28 Nëntorin e 1912-s; Aristidhi i shkruante nga Vlora për ato çaste historike që kalonte vendi, për miqësinë me I. Qemalin. Kur ishte hartuar Deklarata e Pavarësisë, i kishte bere këtë vërejtje: “Nuk është aq entuziaste siç janë Deklaratat e Pavarësisë të shteteve to tjera.” Krahasonte Deklaratat e Austrise, Italisë, Greqisë… dhe i dukej se Deklaratës sonë i mungonte ajo flake entuziazmi. I. Qemali e kishte bindur se,” dhe ashtu si është hartuar, e mire qe; shmangte kundërshtime e pasta ftohje të disave”. Ne letërkëmbimet qe kane patur, rrihnin të tilla inendime: “Shqipëria i përballoi rreziqet e moteve. U be një gjysme Shqipëri. Nuk u. be dot Shqipëria e plote. Shqiptari rnbeti shqiptar ne gjak, ne gjuhe, ne zakone e ne vese. Mbetej për t’u forcuar ndjenja kombëtare. “Dobiçet e kombit” (shprehje e Volterit kjo), kështu quanin ata qe s’merakoseshin për fatet e atdheut, ende i ndare e i përçare ne fise e krahina.”(Zbardhur nga një incizimi, bashkëbisedim me Q.Dilon, se letërkëmbimi është djegur se bashku me bibliotekën e Ilia Dilo Sheperit).
Nga dokumenta dhe ngjarjet e tjera të rëndësishme veçojmë:
“Ne shtatorin e 1914-s Vlore iu shtrua rebeleve, qeverise qe e kryesonte Mustafa Ndroqi.
Burrat e mençur të Vlorës gjykuan se duheshin lejuar të hynin ne qytet. Te veprohej ndryshe, sa gjak shqiptaresh do të derdhej,rebelet do të linin Vlorën, do të mërziteshin. Dhe, pa u rnbushur muaji, e lanë. Ne këto pune plot mend e urtësi, peshonte shume fjala e Aristidh Rucft, prandaj mund të dëgjosh edhe sot nga vlonjate to moshuar: “Burrë me të zgjuar Vlora nuk ka patur”. “Aristidh Ruci ishte shpirti i Epopesë të Vlorës” (gazeta “Patrioti” me rastin e 80-vjetorit të Pavarësisë). Aristidh Rruci qe nje prijës se kishte pasojës; nuk kërkoi to vihej ndonjëherë ne krye, po populli e desh ne krye:
Ishte mik me koke i shume burra to njojtur vlonjate. Kush nuk e njihte ne Vlore e ne Gjirokastër! Pjesëtar aktiv ne Shpalljen e Pavarësisë. Lufta e Vlorës serish e ngriti. “Organizator dhe shpirt i asaj Epopeje. Punonte brenda ne Vlore për kryengritjen. Erdhi çasti të dilte jashtë Vlorës, të bashkohesh me luftëtaret, po i kërkuan të qëndronte atje, brenda ne qytet, se atje kishte me shume nevoje për te. Sa i respektuar ishte për veprimtarinë e tij gjate luftës, po aq mbeti i respektuar ne popull pas luftës. Nuk pranoi asnjë pozite to larte qe iu afrua.
4.Asnjë këmbanë nuk lajmëroi shtegtimin e firmëtarit.
Fjalë dhimbje gjegjen në kohë mortesh. Asnjë kambanë nuk lajmëroi shtegtimin e firmëtarit.1 950. Atdhetari i madh A.Rruci ikën nga jeta. Zë fill shtegtimi qiellor. Veç njerëzit e tij me dhembje to thelle e pa ze, vajtuan ne Sheper. Shtypi i emigracionit politik shkroi:”Vdiq ne Vlore, me 11 prill 1950, Aristidh Ruci, anëtar i Komitetit Qarkor i Ballit Kombëtar për Vloren.””E kishin burgosur si tregtar. E vetmja kërkese e tij,”tne çoni tek shokët e mij, to dënuarit politike.” (Gazeta “Flamuri”, maj 1950)
“Rrucajt, shkruan Jani Dilo, ishin të fjalës, të ndershëm dhe burra me të gjithë kuptimin e fjalës. Aristidhi pasta nuk kishte shok as ne Vlore, as ne Shqipëri, aq ishte i mençur dhe i urte. Do to na sherbenin shume, po t’i kishim deri mbas çlirimit të vendit. Vdekja e tyre është një dacke e re për fatin tone të keq”(11 maj 1951) . Aristidhi, i ndershëm si Aristidhi, “koka”Vlorës, mendja…,’Pashai i ortodokseve”. (“Patrioti”, Nr. 21, nëntor 1992).

Shfletojmë disa letra që e na ka lene Aristidh Rruci.Pasi kishte bere dy vjet burg,”patën respekt”; e kishin lënë të vdiste ne shtëpi. Çdo gjë e kishin sekuestruar. Deri tek orenditë e shtëpisë. Ai qe s’e kishte kursyer pasurinë e tij për Shqipëri, qe kishte sponsorizuar Kuvendin e Madh të Vlorës, qe kishte ushqyer e armatosur luftëtaret e lirisë, jetonte ditët, qe i kishin mbetur, duke shitur rrobat e trupit thotë E.Dilo dhe vijon: I dëshpëruar sa s’tregohet, pranë vdekjes, gjen ngushëllim duke u ene njerëzve qe linte pas, disa flete to shkruara, letra, kërkesa organeve qeveritare për shkeljet ligjore qe i bëheshin. Ka 1ene dhembjen, dhembjen krenare, plage qe s’guxon to prekesh. Është dhembja e gjalle qe flet”nga thellësirat e shpirtit”. Shkelen 50 vjet pune, miqësi, mirësi, përpjekje to paprera për një atdhe me to mire. Midis të tjerash, i shkruan kështu një miku qe, duket, i kishte kthyer krahët:
“Pesëdhjetë vjet na ndante vetëm nata, shkelet një pune e këtillë!.Kam pasur me se bindje, se dhe pas vdekjes sime do dhe lypset të ishit ju jo vetëm njeri (pa as me to voglin dyshim) qe do të plotësonit dëshirat e mia, po qe me gjalljen time do ngjante kjo qe ngjan, besa as kish shkuar kurren e kurres ne mendje. Dhe, qe të kuptohemi me mire, i drejtoni ju lutem vehtevetes pyetjen qe ju parashtroj dhe, mbasi to rregulloheni me ndërgjegjen tuaj, me përgjigjuni dhe mua; me sa me nalt, unë nuk mund të bej asnjë koment, i rezervoj për kur to piqemi, vetëm shënoj se kjo mospërfillje (le ta quajmë kështu) me ka hidhëruar moralisht deri ne thellësirat e shpirtit, po sa për pikëpamje materiale, kjo rregullohet kollaj.”Me tej shkruan: “Jetoj duke shitur rrobat e trupit” … “I jam drejtuar Komitetit Ekzekutiv dhe ministrit to Financave për veprime qe nuk janë as të drejta, as legale dhe përgjigjja qe kjo: “U be gabim qe të liruam edhe nga burgu, andaj e mira jote është qe to mos kërkosh të këtilla gjera”.
Dokumente historike:
“Aktmandat dhënë përfaqësuesve të Kazasë se Tepelenës nga banore të saj për ne Kuvendin e Vlorës”.Tepelene, 28.11.1912
Duke patur parasysh rreziku qe i kërcënohet atdheut nga sulmet dhe ne, banoret e këtij qarku, rrokem armët, vrapuam ne mbrojtje to atdheut ku e kërkon nevoja e luftës, u hapëm kraharorëve breshërisë se plumbave to armikut duke qëndruar besnike e duke flijuar jetën, qe të siguronim fitoren. Kur ne tregonim një qëndrim të jashtëzakonshmin, morëm vesh se armiqtë pushtuan Shkupin, Manastirin, Selanikun, Prevezen, Mecoven e anët e Camerise.
Përballë kësaj gjendjeje kritike të krijuar u vendos të mbahet ne Vlore një Kongres ne emër të të gjithë shqiptareve për të siguruar nga çdo rrezik atdheun. Ne këtë Kongres u dërguan delegate si nga qendra e vilajetit, ashtu dhe nga qarqet. U paraqit pra nevoja dhe për ne të zgjidhnim e të dërgonim ne atë kongres nga Kazaja jone tre delegate, dy myslimane dhe një të krishtere dhe si të tille zgjodhëm Aristidh Rucin efendine, nga fshati Sheper i Tepelenes tregtar ne Vlore, Sheh Maksud efendine nga Tepelena dhe Sami efendine nga fshati Mezhgoran i Tepelenës, persona të zote, të drejte e qe gëzojnë besimin e të gjithë neve. Këta delegate vishen me kompetenca absolute nga ana jone dhe do to vendosin ne marrëveshje me të gjithë delegatet e tjerë për çdo gjë qe i përket shpëtimit to atdheut to shenjte. Ky aktmandat u hartua ne tre ekzemplare të vulosura dhe ju dhëne nga një delegateve ne fjale.” (Arkivi Qendror i Shtetit i RSh F. 245/1 D, 2 f. 13 (Origjinali osmanisht.
Ne arkivin e familjes Dilo gjendet shqip: Shkrese Përfaqësimi)
“Mbledhja e pare e Kuvendit Kombëtar të Përgjithshme, 28 nëntor 1912 . Kuvendi Kombëtar i përmbledhur prej delegateve të të gjitha viseve të Shqipërisë këtu ne Vlore, u hap sot ne ore 4 pas dreke… Ismail Qemal Beu si niciator i pare i mbledhjes mori fjalën e i tregoi delegateve qëllimin e Kuvendit, domethënë qe të përpiqen se bashku e të marrin masat e nevojshme për të shpëtuar Shqipërinë nga rreziku i madh ku ndodhet sot. Si e kërkon rregullorja e zakoni u nis pastaj vërtetimi i kartave të delegateve, emrat e to cilëve janë këta:
…Nga Vlora: Z. Z. Ismail Qemal Beu, Zyhdi Efendiu, Aristidh Ruci, Qazim Kokoshi, Jan Minga, Eqrem Beu.” (Lef Nosi, “Dokumente Historike”, nr.4, fq.119-1.25, nr.5 fq. 152-157, korrik, 1924, Elbasan)
“Mbledhja e katërt,3 dhjetor 1912.
…Një telegram nga Tepelena thotë se, meqenëse Sheh Maksuti dhe Sami Beu janë të sëmurë…
ne vënt të tyre quajmë delegat Z. Myfit Bel Gjirokastrën…. Kryetar i Klubit të Janinës Z. Z. Kristo Meksin dhe Aristidh Rucin.”
“Mbledhja e pestë,4 dhjetor 1912….votimi për të zgjedhur keshillonjesit… Aristidh Ruci e Th. Floqi 14 vota”. (Lef. Nosi, e`Dokumente Historike”,1924, Elbasan.

Aristidh Ruci ishte nga Sheperi ky fshati i madh i komunës Zagorie me gjerësia gjeografike: 40° 5′ 56 veri,si gjatësia gjeografike: 19° 59′ 50 lindje,700 m lartësi deti. Ky fshat i madh me emra patriotësh si Andon Zako Cajupi,Ilia Dilo Sheperi,Aristidh Ruci,Harito Cako,Jani Dilo, me emigrantë ndër të parët në dheun përtej detit në SHBA, kur shkollën e parë shqipe e hap ne vitin 1907 nga Ilia Dilo ka edhe një vend për firmëtarin Aristidh Rruci: “Mendje e Vlorës” e cila e ka në zemrën e saj dhe e qau kur shpirti i tij shtegtoi në fillim të prillit 1950. Mbetet ditë e trishtuar ditë e prillit 1950,përse nuk ranë kambanat për ikjen e firmëtarit të flamurit?

TË PËRNDJEKURIT E MESDHEUT

by

E kishte kete edhe dr. Anna Kohen: …A mund të ngrihej një monument ,përmendore në brigje, pranë humbëtirës së madhe ujore të Gjrit të Vlorës ,për të përndjekurit e Mesdheut,për hebrenjtë e ikur nga Spanja në valën e përndjekjeve të vitit 1492,ku nën vrazhdësinë e kohës ishte kërkuar ikja e madhe e përgjithmonë. Nga versioni historik mësohet se :ata kishin lënë brigjet me pikëllimin,që u ndihej në shpirt dhe si udhërrëfyes kishin tokën ku gjendej Gjiri i Vlorës?/
Nga Gëzim Llojdia/
1.Me skulptorin vlonjat Zeqir Alizoti,bir i Çamërisë trime, kthjelluam një ide,dikur e ka cekur Dr. Ana Kohen. A mund të ngrihej një monument ,përmendore në brigje, pranë humbëtirës së madhe ujore të Gjrit të Vlorës ,për të përndjekurit e Mesdheut,për hebrenjtë e ikur nga Spanja në valën e përndjekjeve të vitit 1492,ku nën vrazhdësinë e kohës ishte kërkuar ikja e madhe e përgjithmonë. Nga versioni historik mësohet se :ata kishin lënë brigjet me pikëllimin,që u ndihej në shpirt dhe si udhërrëfyes kishin tokën ku gjendej Gjiri i Vlorës? Qyteti jetonte me shpirtin tek deti Dhe lajmet që mërinin për të ardhurit. Turmat e mëdha zbarkonin ne Treport,atje më tej 8 km ku qyteti nuk ndjente gjumë. Sytë e të ardhurve,rridhnin lot të patharë. Dhe sa më lart,sa më i fuqishëm bëhej përgjërimi i të ardhurit si kurrë ndonjëherë në këtë gji detar ,aq më tepër vala eksodistëve trefishohej. Ishte e vetmja shpresë,Gjiri i Vlorës,vendmbritja e hebrenjëve ishte skela e Treportit, një ndër qytetet me port të madh në shekullin e IV pr. Kr. Duke u torturuar nga dhimbja pa pasur kujt tija rrëfenin veç vetes fatkeqësinë e tyre,ata nuk mund të duronin dot dëshirën,që kishin për të derdhur lot. A mbritën të gjithë ata, që ikën nga përndjekja?Kësaj pyetja i përgjigjen hulumtuesit e huaj që thonë:Numri i atyre që u përzunë nga Spanja në këtë mënyrë është vlerësuar në mënyra të ndryshme nga ana e vëzhguesve të ndryshme dhe historianët . Juan de Mariana , në historinë e tij të Spanjës , pohon deri në 800.000 . Isidor Loeb , në një studim të veçantë të subjektit në Revue des Etudes Juives, zvogëlon numrin e vërtetë të emigrantëve në 165,000 . Bernáldez jep detajet e rreth 100.000 të cilët shkuan nga Spanja në Portugali : 3,000 nga Benevente në Braganza , 30,000 nga Zamora në Miranda , 35,000 nga Ciudad Rodrigo në Villar , 15,000 nga Miranda de Alcántara në Marbao dhe 10,000 nga Badajoz në Yelves . Sipas të njëjtit vëzhgues , ka pasur krejt 160.000 hebrenj në Aragoni dhe Castile . Abrahami Zacuto llogarit ata, që shkuan në Portugali me 120.000 . Lindo pohon se 1,500 familjet e Moriscos hebrenj nga mbretërinë e Granadës ishin të parët që largohen nga vendi . Ajo që mund të jetë me interes për të dhënë vlerësimet e mëposhtme të Loeb -të ,e numrit të atyre që kanë qenë në Spanjë para dëbimit dhe e atyre që emigruan në pjesë të ndryshme të botës :
Algjeria 10.000
Amerika 5,000
Egjipt dhe Tripoli 2,000
France 3000
Holandë, Angli , Skandinavi dhe Hamburg 25,000
Itali 9,000
Marok 20,000
Turqi 90,000
Në vende të tjera 1,000_
_______
Gjithsej emigruar -165,000
pagëzuar 50.000
Vdiqën rrugës 20,000
________
Gjithsej në Spanjë në vitin 1492 -235,000
Kështu ëndrra për një truall të ri, perëndimin e shpresës,mbeti dhimbje,mbeti kujtim i shndërruar tash në rrëfim. Për ata,që si varr u mbeti deti,streha e fundme e tyre vendi ku ish ngjizur dhimbja , gëzimi, dëshpërimi, ëndrra, frika, dhe vdekja në fund. Kështu,kujtimet e dhjetëra të përndjekurve,që i mori deti,vijnë tek ne dhe mbijnë përherë të reja në tokën e shpirtit tonë. Një lutje prano ti udhëtar i detrave ,aty hidh një lule,se për të mëritur këtu në vendin tënd,ata rrugët i shtruan me gjak.
—–
Z.Alizoti ,ka ngritur edhe një përmendore për çamët si dhe mikpritjen që u dha populli i Dukatit,të ikurve nga vatra amtare. Skulptori vlonjat ka një sërë eksperienca të tjera në fushën e arti figurative. Dhe duke qartësuar këtë ide kujtuam se diku në Afrikë,shteti aktualisht mbanë emrin Benine ishte porti,vendi që merrte e transportonte zezak në Europë ,ishte ngritur një përmendore për skllevërit e mjerë.
2-Një prej emërtimeve të hebrenjve gjendet qysh nga mesjeta emrin Jeriko,kështu thirrej Oriku në mesjetë një qytet tjetër që ka lidhje me Gjirin e Vlorës. Dr M.Zeqo , Në Gjirin e Vlorës shkruan ai, është qyteti arkeologjik i Orikumit themeluar sipas mitit nga princër eubeas pas rënies së Trojës..më e pabesueshme është se në kohën mesjetare të kryqëzatave,Orikumi quhet me emrin e qytetit biblik Jerikos( muret e këtij qyteti i rrëzuan me tingujt e burive).
Këto të dhëna i lidhim duke synuar të dalim tek pyetja:Mos vallë të ikurit e vitit 1942, që erdhën në brigjet e Gjirit të Vlorës ,ri-themeluan Orikun duke e pagëzuar me emrin Jeriko?

3.Idea e Dr.Ana Kohen.
…Mu në bregun e qytetit Plymouth të shtetit Masaçusets është një shkëmb apo gur me përmasa mesatare, i cili ruhet dhe mbrohet nga shteti. Parku Shtetëror Historik i “Gurit të Plimuthit” përkujton zbarkimin më 1620-ën të pelegrinëve apo të emigrantëve të parë në brigjet lindore të Atlantikut në Amerikën Veriore. Çdo vit ai vizitohet nga mbi një milion turistë nga e gjithë bota. Mijëra kilometra më në perëndim, në anën tjetër të Atlantikut, shtrihet Kepi i Triportit në Vlorë. Pikërisht aty, më 1492-shin zbarkuan qindra hebrenj sefardikë që ishin larguar nga Spanja për t’i shpëtuar përndjekjeve të inkuizicionit. Ata u ngulën në Vlorë dhe rindërtuan jetën e tyre, duke u mbështetur në mikpritjen, mbrojtjen dhe harmoninë e popullit vlonjatë. Breza të tërë izraelitësh sefardikë jetuan për disa shekuj në Vlorë, deri sa u shpërngulën drejt Beratit dhe viseve të tjera të Arbërisë, kur Vlora u pushtua nga Venediku.
Cfarë do të mund të përmbante monumenti?
Dr.Ana Kohen citon:Për vlerat e mëdha dhe të njësishme të tij, Kepi i Triportit, duhet të kthehet në një Park Historik [Kombëtar ose ndërkombëtar] për nderimin e të përndjekurve në Mesdhe. Për mendimin tonë, organet e pushtetit vendor në Vlorë të fillojnë menjëherë procedurat përkatëse dhe t’ia paraqesin propozimin në fjalë Ministrisë së Kulturës dhe shpresojmë që kjo nismë të mbështetet pa rezervë edhe nga deputetët e Vlorës, pavarësisht se kujt partie i përkasin.
Ne këtu po punojmë me qeverinë amerikane që, për rastin e Triportit të zbatohet edhe Marrëveshja Dypalëshe për Mbrojtjen dhe Ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore. Do të ishte mirë sikur në hyrje të Parkut Historik të Triportit të gdhendeshin fjalët e zonjës Irene Grünbaum, gruas me prejardhje hebrenje, të cilën shqiptarët e strehuan dhe i shpëtuan jetën gjatë pushtimit fashist e nazist të vendit.

4.Histori e thënë germë për germë,por shkurtazi.
Hebrenjtë spanjisht, dikur përbënin një nga më të mëdhatë dhe më të begatë të komuniteteve hebraike, nën sundimin mysliman dhe të krishterë , para se së bashku me myslimanët rezidentë , ishin të detyruar për të kthyer në katolicizëm , të përjashtohen , ose të vriten kur Spanja u bë e bashkuar nën monarkinë e mbretit Ferdinand dhe Isabella në vitin 1492 .

Rreth 13,000 deri në 40,000 hebrenj që jetojnë në Spanjë sot ( çifutët Sefardikë , edhe pse shifra në mbarë botën është jashtëzakonisht e vështirë për të arritur në mënyrë specifike për hebrenjtë, që vijnë nga vende ku ka pasur një dekurajim monetare dhe sociale për të pasur një sfond çifut dhe për arsye të ndryshme të tjera. Numri i hebrenjve të prejardhjes sefardikë në Izrael ishte vënë pak më shumë se 60% të popullsisë të përgjithshme izraelite hebrenj dhe jo- hebrenj më 1990 .
—–
Kur Henry de Trastámara hipi në fron i njohur si: Henry II ka filluar për judenjtë, kastilian një epokë e vuajtjes dhe intolerancës ,duke kulminuar në dëbimin e tyre .Kleri,fuqia e të cilit u bë më e madhe nën sundimin e vëllavrasjes,nxitën paragjykimet anti – hebraike të masave në pohimin plot zhurmë në Cortés e Toro. Ajo u kërkoi, që Judejtë të mbahen larg nga pallatet e mëdhenj, nuk duhet të lejohet të mbajnë poste publik , duhet të jetojnë larg nga të krishterët , nuk duhet të veshin rroba të kushtueshme, as të hipin mbi mushka ,duhet të veshin simbol , dhe nuk duhet të lejohen të mbajnë emrat e krishterë ….
Në Cortés e Soria ( 1380 ) ishte miratuar, që rabinët , apo shefat e aljamas , duhet të ndalohen, në dënimin e një gjobë prej 6,000 maravedís , të shkaktojë mbi hebrenjtë dënimet e vdekjes , gjymtimi,dëbimit, apo shkishërim, por në procedurat civile ata ishin ende të lejuar për të zgjedhur gjyqtarët e tyre .Çifutët nuk guxonin të tregojnë veten e tyre në publik pa simbol , dhe si pasojë e urrejtjes gjithnjë në rritje ndaj tyre se ata ishin më të pasigurt për jetën, ata u sulmuan dhe u plaçkitën u vranë në rrugë publike . Gjoni ishte i detyruar ( 1385 ) të nxjerrë një urdhër që ndalonte punësimin e hebrenjve si agjentë financiare ose tatimore – fermerë të mbretit , mbretëreshës , Infantes , apo të mëdhenjtë . Për këtë u shtua rezoluta e miratuar nga Këshilli i Palencia që ka urdhëruar ndarjen e plotë të hebrenjve dhe të krishterëve dhe ndalimin e çdo shoqate mes tyre .” Ekzekutimi i Joseph Pichon dhe fjalimet nxitëse e predikimet e dorëzuar në Sevilje nga Archdeacon Ferrand Martinez , ka ngritur urrejtjen e popullatës në fushën më të lartë . I Pafuqishëm Mbreti, pavarësisht nga përpjekjet e mjekut të tij Moisiu ibn Z.arz.al ti zgjasin jetën, vdiq në Alcala de Henares më 9 tetor 1390 , dhe u pasua nga djali i tij njëmbëdhjetë vjeçar. Këshilli – regjent i caktuar nga mbreti në testamentin e tij, e përbërë prej prelate , të mëdhenjtë , dhe gjashtë qytetarëve nga Burgos,Toledo,Leon,Sevilje,Kordova dhe Murcia, ishte e pafuqishme ,çdo gjurmë të respektimit të ligjit dhe drejtësisë ishte zhdukur nga Ferrand Martinez. Paralajmërime të shumta,për të nxitur publikun kundër hebrenjve dhe për të inkurajuar për aktet e dhunës që në fillim të janarit 1391, judenjtë e shquar që ishin mbledhur në Madrid morën informacion për trazira dhe se ishin të kërcënuar në Sevilje dhe Kordova. Një revoltë shpërtheu në Seville në 1391. Juan Alfonso de Guzman , dhe qeveritar i qytetit , dhe vëllai i tij kryetar bashkie ” Aalto Perez de Guzman , kishte urdhëruar , në Ash Ëednesday , 15 Mars, arrestimin dhe fshikullim publik të dy nga udhëheqësve.Ferrand Martinez ka vazhduar i papenguar ankesat e tij inflamatore në turmë për të vrarë hebrenjtë apo ti pagëzoj ata .Më 6 qershor turma u sulmua Juderia në Sevilje nga të gjitha anët dhe vrau 4.000 judenjë . Pjesa tjetër dorëzohet në pagëzim si mjeti i vetëm për ti shpëtuar vdekjes .” Në këtë kohë, në Sevilje është thënë se përmbante 7,000 familje hebreje. Nga tre sinagoga të mëdha ekzistuese në qytet,dy janë shndërruar në kisha.Në të gjitha qytetet e në të gjithë kryepeshkopatat, si në Alcala de Guadeira,Ecija,Cazalla dhe në Fregenal, judenjtë u grabitën dhe u vranë në Kordova,kjo thertore u përsërit në një mënyrë të tmerrshme,gjithë juderia është djegur , fabrikat – shtëpi janë shkatërruar nga flakët .Para se autoritetet do të mund të vijnë në ndihmë të njerëzve të pambrojtur, çdo një prej tyre – fëmijët,gratë e reja,pleq – ishin vrarë pa mëshirë ,2,000 kufoma në grumbuj në rrugë , në shtëpi dhe në sinagoga ishin mbytur “.
” Nga Kordova, fryma e përhapjes së vrasjeve në Jaén .Një thertore e tmerrshme u zhvillua në Toledo më 20 qershor. Në mesin e dëshmorëve shumë ishin bijtë të rabinëve të famshme toledane.Shumica e komuniteteve kastilianisht vuajtën nga persekutimi , .. më 9 korrik, një shpërthim ka ndodhur në Valencia më shumë se 200 persona janë vrarë dhe shumica e hebrenjve të atij qyteti u pagëzuan nga frati Vicente Ferrer , në 2gusht vala e vrasjes ka vizituar Palma , në Majorca , 300 hebrenj u vranë dhe 800 gjetën strehim në fortesë , nga të cilat me lejën e guvernatorit të ishullit dhe nën mbulesën e natës , lundruan për në Afrikën e Veriut , shumë u dorëzuan për t’u pagëzuar, tre ditë më vonë,të shtunën, më 5 gusht , një protestë filloi në Barcelonë në ditën e parë, 100 hebrenj ishin vrarë , ndërsa disa qindar të tjerë gjetën strehim në qytetin e fortifikuar, të nesërmen turma pushtoi juderinë dhe e ktheu në gërmadhë . Më 8 gusht në kala u sulmuan , më shumë se 300 hebrenj dhe u vranë . Trazira shpërthyen në Barcelonë deri më 10 gusht dhe shumë çifutët ( edhe pse jo 11.000 siç pretendohet nga disa autoritete ) u pagëzuan .Në ditën e fundit – filloi sulmi mbi Juderinë në Girona , disa Judenj u grabitën dhe u vranë. ” Qyteti i fundit që vizitoi vdekja ishte Lerida (13 Gusht). Çifutët e këtij qyteti më kot kërkuan mbrojtje në Alcazar, 75 prej tyre u vranë , të tjerët u pagëzuan.”Viti 1391. Forma të një pikë-kthese në historinë e çifutëve spanjollë . Persekutimi ishte paraardhës i menjëhershëm i inkuizicionit , nëntëdhjetë vjet më vonë , u prezantua si një mjet për të shikuar çifutët të konvertohen .Numri i atyre që kishin përqafuar krishterimin, për t’i shpëtuar vdekjes , ishte shumë e madhe . Cifutët e Baena,Montoro,Baeza,Ubeda,Andujar,Talavera , Maqueda,Huete, dhe Molina dhe sidomos Saragoza,Barbastro, Calatayud , Huesca , dhe Manresa , ishin paraqitur për t’u pagëzuar në mesin e atyre të pagëzuarve disa burra dhe dijetarë .” Pas ekseseve të përgjakshme të vitit 1391 urrejtja popullore karshi hebrenjve ka vazhduar pa u pakësuar .Shumica e hebrenjve nga Valencia , Katalonja dhe Aragon shtyhej për Afrikën e Veriut ,veçanërisht Algjeri .
Këto vlerësime ndoshta mund të konsiderohet si një minimum , por është mjaft e mundshme që të paktën 200,000 u larguan nga vendi , duke lënë pas tyre të vdekur dhe një numër i madh i të afërmëve të cilët ishin të detyruar nga rrethanat për të fshehur fenë e tyre dhe për të miratuar krishterimin .Rreth 12,000 duket se kanë hyrë në Navarre, ku ata ishin të lejuar të mbeten . Tudela në Navarre kthehet në një strehë . Në Tudelans kishte shpallur tashmë në vitin 1486 se: ” Nëse ndonjë hetues hyn qytetin e tyre ,ai do të hidhet në lumin Ebro “.
Nën presionin e mbretërve të Spanjës, të Navarrese hebrenjtë që nuk konvertohen në katolik u dëbuan nga mbretëria në 1498 . Dëbimi duket se ka prodhuar një krizë dhe varkat e mbushura me hebrenjë . Portet e Kartagjenës , Valencias dhe Barcelonës janë siguruar nga Ferdinandi me anije për të marrë të arratisurit, por judenjtë shpesh kanë gjetur vështirësi në ulje , për shkak të sëmundjeve,moshës së thyer . Pjesa tjetër u kthye në Spanjë dhe u pagëzuan . Nëntë anije të mbushur me njerëz erdhën në Napoli. Në Genoa ata ishin të lejuar vetëm me kusht që të marrin pagëzimin . Hebrenjtë që shkuan në tokat nën sundimin Perandorisë Osmane u vendosën kryesisht në ( Selanik) dhe deri në një masë në Stamboll dhe Izmir .

SI U PRITËN MISIONET ANGLO-AMERIKANE NE SHQIPERI

by

NGA GËZIM LLOJDIA/
1.Duke ndjekur rrugëtimin dhe udhë-përshkrimet e gazetës “Flamuri”.Çështja që përvijohet qartazi dhe hollësisht e mundshme për tu zbërthyer:aleatët e luftës dhe pasqëndrimi me ta. Gjemia lëkundet dhe nga vjen era fillon lëvizjen. Më 3 nëntor 1943 gjejmë aty se KQ i PKSH u ka shpërndarë një qarkore,kuptohet të fshehtë. Fjalitë ku duhej përqendruar : duhet ti kem syte të kthyer nga Moska, edhe ta shikojmë çdo gjë, në prizmin e luftës që po bënë Bashkimi Sovjetik. Duhet të krijojmë në popull dashuri dhe respekt për Bashkimin sovjetik,Ushtrinë e kuqe dhe Stalinin..Ka qarkulluar një qarkore gati e fshehtë që është firmosur prej” Shpatit” më të dhëna 9 shtator 1943 ku rreshtohen disa radhë kundër qeverisë angleze dhe reaksionit imperialist, që në rast të një zbarkimi do ti ndihmonte çetat e Ballit Kombëtar i cili njihej për tendencën antikomuniste dhe antifashiste. Të mëvonshme ngjarjet janë një konsekuencë rrjedhojë e logjikës,shkruhet.
që do të godiste anglo-amerikanët filluan me fjalimet e drejtuesve të shtetit të atij regjimi.
2.Çfarë ngjau? Ardhja në fuqi e laburistëve në Angli sikur ngrohu shpresat që u shuan po kaq me shpejtësi.
Germë për germë shkruhet kështu tek gazeta në vitet ’50 të shekullit të shkuar. “Kështu me mjeshtrin djallëzore dëbuan Nuncin Apostolik të Papës Mgr Nigris.Nga fundi i marsit të vitit 45 shtrënguan konsullin turk të fshihet në misionin Englez dhe të largohet fshehtas nga Shqipëria,mbasi e atakuan deri më gurë brenda në konsullatë. Filluan ti qesin pengime zyrtarëve të UNRRA,të cilët i shikofshin si agjentë të demokracive perëndimore. Disa nga ata si Mrs Pennington shqiptarofile e njoftuan,i dëbuan me forcë nga Shqipëria. Në fund përgatitën sulmet kundër misioneve ushtarake anglo-amerikane .Këto misione të mbikëqyrura vazhdimisht nga policia e Koci Xoxes nuk kishin liri udhëtimi nëpër vise të ndryshme të Shqipërisë dhe njerëzit që bijnshin në kontakte me ta shënoheshin nga agjentë të veçantë për tu përgatitur një ditë burgimin e tyre. Misionet aleate e humbën një ditë lirin me kërkue vorrezet e ushtarëve dhe oficerëve aleat të vramë gjatë luftës në tokën shqiptare…
3.Gazeta më poshtë shkruan:
Me fqinjët Hoxha ka inauguruar një politikë antikombëtare. Shqipënija ka në robni jugosllave që nga viti 1913. Krahina të gjana dhe të pasura si Kosova, Dibra, rrethet e Shkodrës, me një sipërfaqe e popullsi sa Shqipëria e sotme e quajtën e lirë. Afër 1.000.000 shqiptarë vuajtën dhe vuajnë tu pritë një ditë drejtësie për tu bashkuar me Shqipënin Nëne. Kur Shqipnija për qejf të Enver Hoxhës dhe me urdhen të Moskës kishte hyr në prerin e Jugosllavisë që e kishte robuen mirë vendin me traktate ushtarake,ekonomike,politike, marshalli Tito kishte zanë vendin e Skënderbeut. Atëher Enver Hoxha mohonte Kosovën dhe “tanësin tokësore”tu deklarue në fillim të 1945 :”Me Jugosllavinë nuk kemi asnjë rivendikim”.Sot punët kanë ndryshuem”Shokët” janë ba armiq të tërbuem. Jugosllavija akuzon Enver Hoxhën pse prishi gjithë traktatet e akordet, dhe e armiqësoi me Shqipënin,ndërsa qeverisa komuniste e akuzon Jugosllavinë pse masakroi mijëra kosovarësh të cilët dojshin të bashkoheshin me mëmëdheun. Ka haruar Enver Hoxha se në atë kohë pat dërguar brigadat komuniste për të shtyp kryengritjen kosovare kundër robërisë së kuqe. Politika e ndjekur me fqinjin jugor Greqinë. Me pak rreshta citohet kështu se jugu i Shqipërisë ka ngelur në Greqi që nga viti 1913,Çamëria me je popullsi prej 130000 banorë. Por sot nga stërminimi sistematik i qeverive të ndryshme dhe nga shtrëngimi për ikur për në Turqi,kjo popullsi përmban 30000 shqiptarë .Çfarë bënë qeveria e Tiranës,shkruan gazeta.Hoxha nxirret deri ne qiell shpërthen kundra Greqisë të quajtur monarko-fashiste,por shkaku nuk janë as çamët dhe as Çamëria. Ai është urdhëruar të mbajë në pasiguri kufirin e Epirit,për të vendosur ne vend planet e sovjetikëve. Kur çetat e ELAS dominonin në kufirin e veriut,komunistët nga viti 1943 prishën piramidat e kufirit greko-shqiptar dhe deshën të përgatisin popullin për një përqafim .Nëse në Athinë do të kishin fituar të majtët qeverisë nuk do ti binte ndërmend as për tokat shqiptare,as për çamët. Këtu ka një citim të Mithat Frashërit në 1942:”Partia Komuniste interesohej jo për luftën kundra kombësive të huaja në Shqipëri,por për luftën kundra ideve dhe kombeve qi ishin kundra komunizmit, dhe Bashkimit Sovjetik. Sa për Shqipënin mjaftonte të tepronte nji shqiptar por aj të ishte komunist”.Për fqinjin tjetër Italinë. Thuhet se është lidhur një marrëdhënie diplomatike,por qeveria e Tiranës e shikon me syzet fashizmit. Çfarë fshihej pas asaj marrëveshje konsullore?Të futeshin në Itali agjentë për të vëzhguar dhe për të kryer atentat kundërshtarëve politikë. Kështu regjimi mori në sy të gjitha rreziqet duke u mbajtur pas kapistre të Moskës e cila nuk kishte përgatitur dhe as nuk u angazhua në ndonjë trakt për mbrojtjen e Shqipërisë.

1984.Vlore-KUR RIVARROSEJ AVNI RRUSTEMI

by

NGA GEZIM LLOJDIA/
1.Viti 1984. Qyteti historik në jug. Vlora përjetonte atë prag vere entuziazmin e kohës. Një ngjarje ngjalli kureshtje. Nëpër kafenetë dhe tryezat e vakta,llafi u përhap çmendurisht duke kapërcyer edhe shpejtësinë e erës.I kallur, por i patretur. Të fshehtë apo ndonjë formulë fetare as që bëhet fjalë se mund të ketë. Mistere dhe enigma të fshira u thanë për atë rast. Në qytetin e Flamurit bëri bujë, sepse nuk ishte tretur trupi i tij, ndonëse 60 vite e kishin përshkruar. Çfare imagjinate, që u thur, folën gojët, një lloj i purpurt ose mjegullina llafesh mbuluan ose pushëzuan njerëzinë mes-viteve ‘84, kohë diktature në vendin e shqiponjave. Kam bërë një poezi 5 vite të shkuara, që e botuan mjaftë gazeta letrare.’Te lugu i murrmë. Kam ndjerë shpirtra, që notojnë në erë. Flasin gojët: ato janë shpirtra. Shpirtra, që presin në vendroje.’
Pra trupit i kishte ikur pjesa më kryesore shpirti edhe sipas riteve fetare trupi kthehet andej nga ka ardhur nga bota e baltës dhe ujit. Pjesa inteligjente zhdukej dhe mbetej vetëm pjesa lëndore. Por a do ti besonte këto vet personazhi kur Eqrem Beu ka thënë se në fillim ai ka qenë ose ka besuar komunizmin dhe këta nuk besojnë në Zot a Perëndi,. Shtegtimi i shpirtrave nuk ka kufij ndërsa teposhtë njerëzia flinte gjumë. C’ndodhi në atë vit? Ndërkohë atje tek sheshi po goditej betoni. Po hapej vendvarrimi i Avni Rustemit. Që prej prill-it te 1924, në bulevardin e Vlorës gjendej varri i Avni Rustemit. Mirëpo strukturat e asaj kohe kishin studiuar për të vendosur një përmendore në kohë rreth vitit 1984, filluan hapjen e varrit. Memoriali ne bronx i punuar nga skulptori i Popullit Kristaq Rama.
2.Shkojmë pikërisht atje me I.C. Aty ku është sot busti i tij në lulishten përpara teatrit të qytetit, shikoni më thotë Ilia, do të gjeni një pllakë të kuqe origjinale me 4 doreza çeliku, që është ende te varri. Sipas projektit aty nga viti 84 filloi hapja e varrit. Erdhën punëtoret dhe filluan hapjen e varrit. Ne ndiqnim punimet. U hoq pllaka dhe u pa se sarkofagu ishte me një xham ndërsa llagëmi, që e mbante ka pasur vend ku vendosej në kohë të shkuara kandil për shpirtin e tij. Ishte një arkivol i punuar me dru. Kishte xham në pjesën e sipërme të tij.
Trupi ishte i patretur. Në pjesën e fytyrës sidomos dallohej nga mustaqet. Dhe kjo ishte shenja treguese ndonëse dihej nga të gjithë, vendi ku prehej Avni Rustemi. Ishte i patretur për një arsye gati të thjesht. Ishte balsamosur që në kryeqytet kur u soll me shtrat topi për tu varrosur në Vlorë. Ndonëse kishin rrjedhur vite nën sarkofagun e tij të kuq me germa u gjet trupi Kundërmonte një erë të rëndë morti, arkivoli. Arkivoli ishte i mbuluar me një kadife të kuqe me ca zbukurime.
3.Trupin e morën në spitalin e qytetit ku besohet është bërë autopsi . Kur na dorëzuan neve arkivolin xhami ishte i thyer në pjesën e sipërme. Kur e morën nuk kishte thyerje. Trupin e tij e varrosën te piedestali ku ngrihej busti. Arkivoli gjendet edhe sot e kësaj dite në Muzeun historik të qytetit. Por është tmerrues nja arkivol i hapur. Nga varri i Avni Rustemit sot ruhet vetëm pllaka e kuqe e vogël rreth 1m x 1.5m.
Poshtë saj është llagëmi i zbrazur i mbushur me ujë. Pati shumë kuriozë që erdhën për të parë Avniun, mirëpo ata nuk e dinin se ne dispononim vetëm sarkofagun e tij, që e mbështolli në largimin e tij nga kjo jetë. Në muzeun historik vinin shpesh për të fotografuar sarkofagun e tij. Kjo është e saktë si një histori pa ngjizje të tepërta,përse trupi nuk u tret,ndonëse ishte i balsamosur për ti rezistuar nëntokës gjatë.
Sot në kthesën që të shpie drejt bishtit të kalldrëmit përball ambulantes së qytetit, rreth 5 m bar Init dhe statujës e Avniut është një pllakë e kuqe mes plakave te trotuarit jo shumë e dallueshme nga te tjerat dhe nëse nuk e di nuk ke për të mësuar kurrë që ai vend ishte vendvarrimi i Avni Rustemit në prill të 24 në qytetin e Vlorës. Shumë vite më para ishte i dallueshëm mirëpo spostimi asfaltit të rrugës e fshehu ose humbi varrin deri kur filloi rikonstruksioni i rrugës dhe trotuarit.
Avni Rustemi u vra në 22 prill të vitit 1924, nga Isuf Reçi, Vrasja frymwzoi Revolucionin 10 qershor të vitit 1924. Trupi u transportua për në Vlorë, ku Avni Trupi i tij që u balsamos nga mjeku i njohur i asaj kohe, dr. Shezai Çomo, drejtori i parë i spitalit të Vlorës daja i Avni Rustemit, u varros në kryqëzim të rrugëve.
Ishte fund prilli rreht datws 30 prill 1924 behet varrimi madheshtor i Avni Rustemit,ku morrwn pjesw mbi 10 mije vetw.
Baba Aliu Tomorri më 1924 mori pjesë në varrimin e Avni Rustemit në Vlorë. Fjala e tij në ceremoninë e rastit: “ I shenjtëruari dëshmor i atdheut Avni Rustemi !… E çuditshme se më të shumtët e burrave të mirë, burrave të drejtë, burrave idealistë, janë ndarë nga kjo botë, kush viktimë e plumbit si ti, o Avni i dashur, kush prej helmit në burg e arrati”. Dhe e përfundon kështu : “Fli i qetë, Avni ! Prehu në gjirin e kësaj Vlore kreshnike, pranë Ismail Qemalit të ndjerë, pranë regjimentit apostolik të rilindjes shqiptare”.
Halim Xhelo:
Ne kete minute qe ne qajme Avniun, vrasesiu i vertete i tij,Ahmet Zogolli rri ne pallat duke ferkuar duarte me gjakun e Avniut dhe pregatit plane te tjere per te shkaterruar Shqiperine.Pra Zogolli eshte gjykuar dhe denuar prej ndergjegjes kombetare me vdekje dhe si tradhetar i duhet vene litari.
Fjala e F.S.Nolit:
Vlora ka te drejte ta mbakje Avniun ne gjirin e saj,sepse kjo e kuptoi shume bukur se cfare rendesi te madhe ka pasur gjesti i Avniut ne Paris,nje gjest, i cili nderoi faqen e historise shqiptare.
Bajram Curri:
Po te kishte shpetuar i gjalle,prape Shqypnise do t’ia falte jeten,sepse pe r Shqipnine kishte le Avnia.Luigj Gurakuqi…ne 12 vjetorin e Shpalljes se Pavaresise m2 2 8 nentor 1924…
Rustemit,qe sivjet po kremton diten e Flamurit prane plakut te arberoise ne gji te memes se lirise sone.
4.Lindi në Libohovë. Mësimet fillore i mori në vendlindje, vazhdoi në normalen e Elbasanit dhe më vonë në Shën Mitër Korone (Itali), kurse studimet e larta për pedagogji i filloi në Universitetin e Romës. Ndërkohë Avni Rrustemi punoi si mësues në Libohovë (1910), në Tragjas të Vlorës (1913), në Tepelenë (1916-1917) e në Vlorë (1917-1918).1908 bashkua me çetën e Çerçiz Topullit, 1910 bëri një përpjekje për të vrarë në Shkodër komandantin e ekspeditës ushtarake osmane gjeneral Shefqet Turgut pashën. Më 1914 u radhit në forcat shqiptare për çlirimin e Shqipërisë së Jugut.
1918 , me nismën e tij u formua në Vlorë shoqëria atdhetare e rinisë vlonjate me emrin “Djalëria e Vlorës”. Në krye të saj organizoi demonstratën anti-imperialiste të 28 Nëntorit 1918 kundër pushtuesve italianë.
Në pranverë të vitit 1919 në Shën Mitër krijoi “Lidhjen e Rinisë Shqiptare” për mbrojtjen e të drejtave kombëtare, kurse më 13 qershor 1920 vrau me atentat në Paris Esat Pashë Toptanin.

GAZETARËT E GJYSMËS SË SHEKULLIT TË FUNDIT

by

Nga Gëzim Llojdia/
1.Gazetaria, thotë Institute American press,është aktiviteti i grumbullimit, vlerësimit, duke krijuar dhe paraqitur lajme dhe informacione. Ajo është gjithashtu produkt i këtyre aktiviteteve. Gazetaria shqiptare e viteve ‘30-40 e krijoi një traditë ku mbahet si më brilantja për kohën. Ka mjaftë botime dhe analiza deri në studime,që i referohen kësaj fushe dhe kryesisht emrave të spikatur të publicistikës shqiptare të viteve ‘30. Një periudhë , që ngjall kërshëri mbetet gjysma e dytë e shekullit të XX. Gazetaria e kësaj kohe e vendosur nën korniza të kohës dhe regjimit u njoh si kohë e socializmit .Gazetarët e shtypit të shkruar,një pakicë që shfaqte talent ,pasi hodhën hapat e parë në këtë udhë bënë ,bënë më tej një rrugëtim të mundimshëm duke kaluar në letërsinë e mirëfilltë artistike. Një ndër emrat e spikatur të kësaj fushe që shkëlqeu dhe të kësaj e periudhe është gazetari dhe shkrimtari Duro Mustafaj. Kur nisa punë në “Zërin e Popullit” shkruan. D.Mustafaj,atje gjeta në detyrën e gazetarit ,Dritëro Agollin,Hamdi Sollakun,Vangjush Gambetën,Xhelil Gjonin,Isuf Alibalin,Niko Nikollën.Pastaj erdhën pas pak kohe Filip Cakuli,Agim Shehu,Pavlllo Gjidede,Ibrahim Baci,Irfan Bregu,Mitro Cela,Thimi Nika,Xhevahir Spahiu,Bashkim Koci,Mehmet Elezi,Shaban Murati,Fahri Balliu,Astrit Nuri.
-Ishte koha, kur njerëzit privoheshin nga liritë qe u takonin,shkruan D.Mustafaj te botimi i tij për gazetarët e asaj kohe. Dhe, ne, nga qe ishim te pa fuqishëm ta ndryshonim kohen, pavarësisht nga dëshirat e përpjekjet tona, si gazetar, po edhe si qytetar, shpesh mbetem skllevër te asaj kohe te dhimbshme, që diktonte të mbyste ëndrrat e bukura, pa çka se shpresat për dite me te mira, ishin brenda nesh, si një drite e ndezur, që nuk u fik kurrë.. Te shkruarit për te tjerët, qe një ëndërr e bukur, qe” mbeti si një drite e ndezur brenda meje, e nuk është shuar edhe tank. E kisha nisur me disa reportazhe e poezi të botuara në shtypin qendror, qysh kur isha nxënës ne vitet e para te Normales se Elbasanit. Dhe ëndrra qe ushqente pasionin për te shkruar, me pushtoi gjithë jetën. Për me se 60 vite kam shkruar për te tjerët, te tjerëve u kam dhënë zemrën e me te edhe mendimet e ndjenjat e mi a për ta. E kjo i ka dhëne kënaqësi e bukuri jetës sime…
Për gazetarin e kësaj periudhe Duro .M shprehet:Një miku im më pyeti një ditë se,cilat kanë qenë çastet më të vështira të punës time si gazetar. E mua më është dashur ti përgjigjem.Nuk është fjala për çaste të vështira ,gjithë koha e punës sonë si gazetarë në ato vite,që sot u themi:vitet e diktaturës,ishte e vështirë,me telashe,rreziqe e të papritura. Duro Mustafaj gazetari, që punoi në organet shtypit drejtues të kohës dhe regjimit u rikthehet atyre viteve duke hapur brazda në gjuhën e Agollit, me një kthjelltësi e vizion gati të panjohur për një pjesë të lexuesit të sotëm. D.Mustafaj gjen një shprehje të çmueshme kur përmend një thënie si:Afro 100 vjet më parë,një shkrimtar i huaj ka thënë se :Në diktaturë,njeriu detyrohet të jetë ose çekan(për të goditur të tjerët),ose kudhër( të presë goditjet e të tjerëve).
2.Qëllimi kryesor i atyre që punojnë në profesionin e gazetarisë është që të japë lexuesit dhe audiencat e tyre me informacion të saktë e të besueshëm që duhet të funksionojnë në shoqëri thuhet në një postulat të gazetarisë.
“Kur nisa punën në gazetë, shkruan D.Mustafaj,unë si shumica e koleve të mi,isha fare i ri, që do të thoshte i paformuar intelektualisht, por dhe pa përvojën e jetës. Dhe duhet thënë se një i ri i ushqyer që në fëmijëri me idealet e sistemit socialist,mendon se regjimi i plotësonte ëndrrat e rinisë. E kjo e bënte që,natyrshëm të prirej të ishte anëtar partie pa çka se ai si shumë të tjerë me kalimin e viteve do të zhgënjehej.Le të përmendim një fakt historik shprehet D.Mustafaj.Ne ishim brezi i ri i letrarëve të pas luftës së Dytë Botërore,që kish marrë me vete miliona viktima,burra,gra e fëmijë të pafajshëm. Ishte koha e një kthese të madhe dhe e një ndryshimi të madh edhe në jetën tonë.Dhe njerëzit ëndërronin e punonin për një botë më të mirë,për një jetë më të mirë….thotë D.Mustafaj në kapitullin :Ne ishim idealistë”.Duro Mustafaj një ndër penat e arta të gazetarisë shqiptare shkruan ashtu siç i ka ndjerë dhe i ka përjetuar ato vite madje gati kuptimplotë mbetet edhe titulli i librit “Ne gazetarët e atyre viteve”.Duro Mustafaj mbas një periudhe 40 vjeçare në media kryesisht shtypi me letër të printuar,kthehet dhe e shikon këtë kohë në një këndvështrim tjetër,krejt ndryshe duke sjell me realizim dhe vërtetësi gati të habitshme shumë nga prapaskenat e mediumeve të asaj kohe të cilat cuditërishtë kanë mbetur nën hije pa i zhbiruar nga mediumet sotme.Duro Mustafaj ka një qartësi dhe mëndje kthjelltësi të habitshme kurrë sjell atë kohë vitet e punës në mediumet shtetërore të kohës.
Çfarë të re sjell gazetari ,publicisti dhe shkrimtari Duro Mustafaj në “skanerin e tij profesional”, për “punëtorët e medieve” të gjysmë së dytë të shekullit të XX?
1-e para: D.Mustafaj fokusohet te njerëzit e kohës:” punëtorët e mediumeve shqiptarë” duke lënë në hije regjimin ose duke e sjell atë kohë me dritë hijet e saj.
2-e dyta:D.Mustafaj nuk sjell thjeshtë kujtime të mërzitshme gati bajate nga ato që jemi mësuar të sajojnë mediumet e sotme për kohën e socializmit,por ai sjell me vërtetësi, një kohë duke e pikturuar atë me ngjyrat e saj.
3-D.Mustafaj është një mjeshtër i rrallë dhe i veçantë në gjininë e publicistikës shqiptare. Ai qëmton dhe nuk sajon,ai rrëfen bukur dhe shkoqur ndodhi të kohës duke lartësuar figurat e tyre në atë kohë ,gjysmë terri, e gjysmë gri.
D.Mustafaj shprehet:Kohet e funditit, një gazetar i ri, i gazetës “Shekulli” më pyeti se cila është dobia e te qenit gazetar. Dhe mua mu desh ti përgjigjesha: “Dobia? Është e madhe, e pallogaritshme. Është e vërtetë që gazetar, të merr shumë nga energjitë e tua,por ama të jep akoma më shumë në fushën e intelektit, të formimit shpirtëror, të përvetësimit të dijeve. Të bën person publik. Dhe natyrisht ndikon në vetëdijen për te qene i përgjegjshëm për ato qe thua, se te lexojnë qindra njerëz, rreh ide e bindje te ndryshme. Kështu nuk i shpëton pergjegjesise qytetare. Pse, e paktë është kjo? Do te shtoja se te qepurit gazetar me ka bere te shihja e të njihja Shqipërinë, te takohesha me njerëzit, ne pune e jashtë punëve, në fushe e në male, të vëzhgoja hallet dhe shqetësimet e tyre. Po kush mund ta mohoje qe natyra dhe njerëzit përbejnë një pasuri, qe rralle e gjen edhe ne librat me te mire? Është domethënës fakti, qe gazetari është e duhet të jete përherë në lëvizje. Me mjekun, ekonomistin, inxhinierin e përgjithësisht me njerëzit e profesioneve te tjera nuk ndodh kështu. Hapësira e punës dhe jetës se tyre është më e kufizuar. Ne punuam dhe jetuam në një kohe tjetër, ndryshe nga e sotmja, në rrethana e kushte që na privonte.A e kishit dëgjuar ndonjëherë se edhe prof DH.Shuteriqi mund të kishte pësuar ose të binte në kurthin e letrave anonime?Armiku në zarfin pa emër”,është një skicë e bukur e thjeshtë me gjuhën e Petro Markos që rrëfen se si Shuteriqit,kur gjendej në Shëngjergj për Muajin e letërsisë dhe arteve, pra duhej të kishte qenë tetori,vjeshta e argjend,muaji kur mbylli sytë poeti ynë i bukuri Naim,i dhanë një zarf për ta shpurë në Komitetin e partisë dhe rrëfenja me një fabul të lezetshme është se në zarf brenda saj ishte shkruar se Shuteriqi ka fjetur mbrëmë te familja e kulakut.Kjo rrëfenjë më cingris një skicë tjetër e një autori :”Revania e kulakut”,shkurt në një damë ishte sjell nj revani me ara,gjalpë ku të gjithë lëvdonin nikoqiren duke thënë:I lumshin duart! dhe pyetën të zotin,cila ishte ajo fatbardhë që kishte sjell këtë revani. Çuditërisht e kishte gatuar gruaja e kulakut dhe përnjëherë të gjithë e nxorën nga goja e shanë dhe e hodhën përtej ferrave.Poetin Agim Shehu ,ky burrë nga progonati me vulë,poet ,çfarë poeti që i bënte nënat të lëshonin çurg lotët nga poezitë e tij është edhe ai në lakun e dënimit.Autori në këtë botim të tij sjell rastin e botimit të një poezi në gazetën letrare të së dielës “Drita”, ndërkohë që poeti ishte dënuar të punonte në metalurgjinë e Elbasanit. Ratsi i dramaturgut Kol Jakova.D.Mustafaj e tregon se ai shquhej për humorin e tij të mençur e të këndshëm.”As partia nuk më ndihmon dot..”.Çfarë, halli kishte dramaturgu, që e kishin thirrur në Lidhje për ta ndihur.. Shtëpi, besoj ,jo punë për fëmijët,jo që ajo.
-Ahere,llafit si i bëhet,çfarë kërkonte Kola,pra çfarë halli e brente atë?
– Shoku Foto,unë dua të ndajë gruan,se më ka vajtur mëndja për një vajzë të re,boll jetova 50 vjet me atë që kam. Ja ky është halli im, a ma zgjidh dot partia….Kukuris së qeshuri e shkrihem në gas.
Për artistin gjirokastrite P.Lulon kam shkruar ca rreshta,që hëngri një pulë te kulaku i fshatit,mirëpo për mjeshtrin e shquar ,klarinetistin përmetar Laver Bariun’, që e kërkonin ta fusnin me zor në parti dhe kushtet, që i kishin vënë, asnjëherë se kisha dëgjuar dhe jo më ta lexoja të shkruar bukurish, bukur.Mënyra se si i kishin vendosur katër kushte bëhet akoma më intriguese:’Të mos shkonte nëpër dasma,të mos merrte para,të mos pinte raki,të mos shikonte ndonjë fustan në dasmë se dëmtonte figurën e partisë.
Ja kësaj i them prozë,për mënyrën se si mjeshtri i saj D. Mustafaj e gdhend bukur e mirë si mjeshtri gurin e radhës. Ka fabul ,ndërkohë që në anët tonë thonë ka lezet,por ka edhe nur bukurie. Rrëfimi i sinqertë për Xhevon,skraparlliun poetin e shkuar poetit,atë që do ta mërgonin larg,përtej Dajtit,poetit do ti gjej një punë në vatrën e kulturës , akuzohej se shkruante si Sartri,i mjeri dhe i bukuri poet ,që kurrë nuk u kuptua.
Tef Palushi ka diçka për me thënë:”Si do të jetë Shkodra në komunizëm”.
3.Atje në jugperëndim ku dallgëzohet deti. E florinjta ngjyrë puqet në muzg. Mirëpo Timua djali i doktor Fllokut e ka thënën pakëz më ndryshe :”Rrëmbeva blunë e detit dhe të qiellit/ Perëndimin okër të Nestor Jounzit/ Thellësinë plumb të Skënder Kamberit…Ky është qyteti ynë .Natyra i ka dhënë bukuri Perëndie. Njerëzia e saj i dha flamur lirie. Në lagjet e qytet janë ngjizur mijëra njerëz nëpër mote e kohëra të largëta e të afërta. Kanë gdhendur në “tenien e këtij” qyteti gjurmë të mira, patriotike dhe liridashëse. Ka buste e memorialë për burra më të shquar të pavarësisë .Varreza të mëdha në kodër. Muzeume,veshje,shenja të veçanta. Një gjurmë e një njeriu jeton gjatë nëpër shpirtra njerëzor shkruajnë librat e shenjtë. Në një hark të tillë kohor ai ka lënën gjurmë të një njeriu që punon ndershmëritë për gazetarin dhe vitet e fundit në demokraci edhe për vendlindjen e tij Vranishtin në zonën e Lumit dhe ,qytetin në jugperëndim me detin,Sazan e Karaburun.
Duro Mustafaji tregon bukur kur shkruan skicën nga një fshat i Vlorës :”Vetëm ballist mos më bëni!”.Durua është skenaristi i filmit :”Guna mbi tela”,një përkushtim për luftën e Vlorës të vitit 20.
“Me regjisorin e njohur të kinostudios Muharrem Fejzon,autorin e shumë filmave artistik me vlerë gjendeshim në fshatin Dukat të Vlorës .Me ne ishte edhe shkrimtari Vath Koreshi,që atëherë punonte me mua si redaktor i gazetës “Drita”. Muharremi na kish ftuar për të parë skenën e fundit të filmit :”Guna mbi tela” ,skenën :”Ultimatumi”,dërguar xheneral Piacentinit…shkruan D.Mustafaj.
Po të rikthehesh ndër vite ,dikur mbaja mend se kisha lexuar tregimin :”Nuk kam pushkë në muze”” të autorit D.Mustafaj ,botuar te gazeta letrare artistike e kohës “Drita”.Ishte një tregim i bukur kuptimplotë për luftën e famshme të lebërve në vitin e vështirë ‘20. Mjeshtri i penës përshkruan një skenë të habitshme .Regjisori i kërkon një labi me qylaf në kokë të ishte personazhi ballist një film të kohës,mirëpo burri ka kundërshtuar :”Vetëm ballist mos më bëni”se atë rol e loza njehur e s’më doli gjë…”
Rrëfimi për shkrimtarin Petro Marko mbetet gati i paharruar. Vet Petro ka shkruar një libër në të gjallë të tij:”Retë dhe gurët” ku bënë historinë e jetës së tij në një auto-intervistë me vetveten,por nga mënyra e rrëfimit ai botim është një roman i këndshëm i shkruar bukur dhe mirë, lexohet në çdo kohë dhe nga çdo moshë. D.Mustafaj më ngjet e ka këtë stil të ngrohtë të thjeshtë me fabul të zgjedhur, që të tërheq të mbanë të mbërthyer dhe në fund të mbetet diçka nga këndimi i rrëfimit të tij. D.Mustafaj sjell në këndvështrimin e tij shkrimtarin e vuajtur nga rrëgjimi për shkak të rebelizmit të tij. Autori tregon Petron ashtu siç e ka takuar në redaksinë kur Petro një ditë shkoi dhe kërkoi të shkruante një shkrim publicistikë,pra një reportazh për hekurudhën dhe pastaj vijueshmëria se çfarë ndodhte pas botimit si ishin reagimet nga lartë dhe poshtë. Telefonat e kryeministrit të vendit:”Si e kam Petron… dhe përndjekja ,kujtoj kohën kur Petro shkonte te Lidhja në udhën e kavajas ,në katin e parë ku gjendej lokali me ca tavolina dhe kolltukë të trishtë, kur Petro vinte rrallë. Dua ti tregoj lexuesit se shkrimtari, Duro Mustafaj është anëtar i klubit të shkrimtarëve në qytetin e Vlorës, që mbanë emrin e ”Petro Markos”.
Duke folur për personazhe nga vendlindja ,autori sjell me ngrohtësi një rrëfim për Prof ,Shaban Demirajn,
Rrëfimet e tjera janë për sekretarin e plakut të Vlorës si dhe përshkrimi tjetër,djali i sekretarit,etj do ti rendisë te publicistika ,reportazhi :” fotografia për Selam Musan”,Avdurrahmën Ciraku,topçiu që rrëzoi ballonin e Italisë ,Bogonica me Cipinë çka që qajnë me lot ,vajza që u betua mbi varret e katër heronjve .
Në kapitull më vete, gati interesant ku janë përfshirë figura të ndritura siç është mbesa e Ismail Qemalit,studiuesja Nermin Vlora,e cila me pasionin dhe atdhetarizmin e saj së bashku me të bashkëshortin ,shkruan mjaftë gjera me vlerë për shqipen dhe shqiptarët ,mirëpo fokusimi i gazetarit ishte te kërkesa e saj për të ngritur në Vlorë ,një akademi ,pikësynimi i saj ishte në Jonufër dhe atje qendra do të kishte gjithshka, që i duhej për një akademi,mirëpo burokratët shqiptarë e mbajtën bijën e botës ,studiuese që kishte ardhur me mend e para,me ujë të ngrohtë e gurë në trajsë. Shpirti i Nerminit rron atje,ku shpirtrat rrojnë dhe varrin e ka në Kaninë me bashkëshortin italian,përkarshi të ketë detin. Rrëfimi për poetin e tokës Drithëron e penës,Nikon Nikollën e humorit, Filipin e Fiksit,atë mjeshtër të humorit,që nuk ju ndanë letrat anonime. Mënyra se si autori i sjell portrete e tyre mbetet e veçantë .Me këtë stil autori bëhet jo vetëm i lexueshëm,por tërheqës një rrëfim,skicë, reportazh të nguliten në kujtesë,ke dëshirë ti rilexosh kur arrin në këtë gjendje, libri quhet ushqim shpirtëror.“Penat e artë” duhet tu jepen pikërisht këtyre mjeshtreve shqiptarë, lëvruesve të mrekullueshëm të këtyre gjinive publicistike.
4. Qëllimi kryesor i atyre që punojnë në profesionin e gazetarisë është që të japë lexuesit dhe audiencat e tyre me informacion të saktë e të besueshëm që duhet të funksionojnë në shoqëri. Gazetarët e gjysmës së shekullit të fundit, si rrëfen gazetari, Duro Mustafaj ka qene një mision i vështirë . Duro Mustafaj rreth 60 vjet më vonë rrëfen atë kohë dhe një mision me mënyrën e vet,pra atë të informuesit publik në mediumet e printuara të saj kohe.
”Ne gazetarët e asaj kohe” nuk është një libër himn për kohën, por një vlerësim i vlerave njerëzore të intelektualëve të cilët punuan në të gjitha kushtet. Autori i është referuar për atë kohë, gjeniut të letrave shqipe,Kadare.Dhe më mirë se e thotë Kadare,pena jonë modeste nuk mund ti thotë dot.
D.M shkruan:Një miku im me pyeti një dite se, cilat kane qenë çastet më të vështira të punës si me, si gazetar. E mua me është dashur ti përgjigjem. Nuk është fjala për çaste të vështira, gjithë koha e punës sonë si gazetare, ne ato vite, qe sot u themi, si “Vitet ne diktature”, ishte e vështire, me telashe, rreziqe e te pa pritura.. Por, pati edhe viteve te bukura, qe i ushqente pasioni për te here diçka te mire ne dobi te shoqërisë, (vite te tilla nuk mund ti mohoj). Sidoqoftë, më tepër ndjenim trysnin e atyre viteve qe te bënin te mendoje.. “A do te mbijetoj me faqe te bardhe, valle? Dhe, si një lloj kompensimi, a ekuilibri, veç artikujve kritike, shkruanim edhe nga ata ilustrativet, qe zbukuronin realitetin.. Ndodhte kjo, pse kështu e deshnim realitetin tone, te bukur? Apo, ishte pjese e detyrueshme e punës sonë si gazetare? Ndoshta ishin te dyja.. Po ishte edhe një faktor i trete, i brendshëm, psikologjik, ishte edhe frika mos gabonim e ndëshkoheshim, siç ndodhte here pas here. Dhe, bashke me ne ndëshkohej edhe familja, qe nuk kish bere asnjë faj… Megjithatë, shkrimet me tone pozitive, shpesh shërbenin edhe si licence, për të hapur rrugën artikujve kritike, qe botonim.. Sidoqoftë, edhe këtu, ne se “gjella duhej me kripe, edhe kripa duhej me karar e me kandarë” Se këto lloj shkrimesh te hapnin telashe, sado qe, mes telashesh punonim e jetonim.
Dy fjalë do ti kushtojë veprimtarisë së krijuesit D.Mustafaj.D.Mustafaj me atë përkushtim boton libra,por përgatit dhe nxjerr një revistë me një titull kuptimplotë “Hora”,revistë periodike e fshatit Vranisht, Vlorë.