( Një lexim i vëllimit me tregime dhe novella “Vetëm një natë” të Uran Butkës)/

Shkruan: Halit  Shamata/

Ndryshe do të thonim: Uran Butka midis historisë dhe letërsisë. Në kufirin ndarës dhe në osmozën natyrale që i bashkon të dyja, Uran Butka riskon suksesin e tij të dyfishtë.

Puna e historianit për të është një mision, si rrallë herë i paautorizuar nga askush. Ndërsa shkrimtaria letrare, deri më tash e hijezuar nga politikani dhe historiani Butka, po rreket të ndryshojë rendin e përparësisë së vlerave. Krijimtaria letrare është pasioni i përditëshmërisë së tij. Por Uran Butka ka bërë me pasion edhe deputetin dhe vazhdon të bëjë me një pasion natyral, punën e historianit.

Euxhenio Montale, poeti nobelist dhe, në të gjallë edhe senator i përjetshëm italian, në përmbledhjen me ese “Në kohën tonë” shkruan se raporti mes ideales dhe reales krijoi letërsinë klasike, ndërsa raporti mes reales dhe ireales, krijoi letërsinë moderne. Përtej dy blloqeve kryesore të letërsisë, te Uran Butka përndryshe, shfaqet një qasje tjetër, raporti mes historisë dhe realizmit si drejtim letrar. Një qasje deri diku niçeane. Në veprën “ Mbi dobinë dhe dëmin e historisë për jetën”, Niçe shkruan “ Ajo që është histori dhe ajo që nuk është histori janë në mënyrë të barabartë të domosdoshme për shëndetin e një individi, të një populli dhe të një qytetërimi. përkth. im). Duket sikur në këtë pamëdyshje të dyshuesit të paepur Niçe, Uran Butka end thurimën e teksteve të tija historike dhe letrare. Historiani Butka i ofron Butkës shkrimtar, dokumenta, fakte, dëshmi, në të shumtën e rasteve tronditëse, që abstragohen estetikisht në tekst letrar, duke ruajtur herë drejtpërdrejtë, herë të mjegulluar kontekstin dhe dëshminë historike. Nga ana tjetër shkrimtari i ofron historianit, gjuhën dhe stilin letrar, vitalizimin e shkrimeve historike, me një qasje të vetvetishme letrare duke ruajtur entitetin e tekstit historik.

Një gjë vlen të thuhet lidhur me atë që Niçe e quan “ dëmi i historisë”. Veprat historike të Butkës kanë mënjanuar deri diku nga vëmendja e lexuesit, veprën e tij letrare. Kjo ka edhe një arsye më shumë, veprat historike të Butkës, i përkasin historisë politike moderne. Është i njohur konstatimi i Edit Durhamit, se shqiptarët prodhojnë më shumë histori se sa konsumojnë. Me ç’duket pas njëqind vjetësh, mund të themi të kundërtën…

Duket vërtetë e çuditshme që, megjithë kontekstin e jetës dhe përjetimeve politike, proza e shkurtër e Uran Butkës, dallohet lehtas për lirizmin e sinqertë dhe poetikën ngrohtë. Mund të thuhet se ai është në vazhdën e rrëfimit poetik në prozë, të brazduar herët nga mjeshtra si Mitrush Kuteli, por edhe Sotir Andoni etj.

Uran Butka është në përputhje me veten, përsa i përket natyrës së njeriut dhe natyrës së stilit të tij letrar. Ai është i kuptueshëm, me një lexim të parë, por gjërat duket sikur ndërlikohen pasi ke mbaruar se lexuari tregimtarinë e tij.

Aktualiteti shqiptar , që hera-herë shmanget në të shkuarën e afërt, është ajo me të cilën lidhen shqetësimet dhe përjetimet krijuese të Uran Butkës.

Më poshtë po përpiqem të ofroj disa lexime të vëllimit “ Vetëm një natë” që sapo ka dalë nga shtypi:

Tregimi “Vetëm një natë”, që ka pagëzuar librin me proza, na rrëfen kalvarin e mundimshëm gjer në pamundësi, nëpër të cilin kalon procesi i kthimit të pronës. Për autorin, rikthimi i pronës nuk është malli në vetvete, por është rikthim te liria, e cila ka kuptim, qoftë edhe vetëm për një natë.

Tregimi “Zëri”, në një kontekst social, na thotë se gjëra fare të vogla, siç është ngritja e pavetëdijshme e tonit të zërit, mund të prishë statukonë e një familjeje. Në kontekstin psikologjik, zbrazëtia e zërit, prish ekuilibrat shpirtërorë.

Uran Butka në pjesën më të madhe të tregimeve të tij, shfaq një mentalitet që e ka kapërcyer prej kohësh tranzicionin e stërzgjatur shqiptar. Në tregimin “ Viti ‘92” pasqyrohet model i një nëpunësi arsimor, që pasi ka provuar torturat dhe burgjet e komunizmit, duke qenë i ndershëm me veten, i vlerëson njerëzit nga meritat dhe jo nga biografia, gjë nga e cila ne shqiptarët ndjehemi të trysnuar ende edhe sot.

Tirana ze një vend të veçantë në librin e Butkës. Tregimi me titullin sugjestionues “Pamje nga ura” nga idili i Urës së Tabakëve, gjer tek gërrhima çehoviane në shfaqjen e dramës së Milerit, ngre problemin e vlerave të dyshimta që mpleksin të ardhmen e një njeriu apo një qyteti.

Karrierizmin e mbështetur mbi shëmtimin moral trajton novella “Arrivisti”. Dhe po në këtë frymë, është edhe përpjekja për të blerë me para, lavdinë e

parardhësve, jo për t’i bërë nder qytetit, por në emër të pushtetit, tek tregimi “Shtatorja”. Ceremonia për përurimin e shtatores që bëhet në prag të zgjedhjeve ka një mbyllje groteske. “Në orën e caktuar kryetari i bashkisë mbajti një fjalim të ndjerë dhe, në mes të një entusiazmi të paparë, nisi të zbulonte shtatoren. Por gjithçka u fashit rrufeshëm: shtatorja ishte pa kokë”.

Në libër ka një numër tregimesh ku përjetimet dhe përvoja personale, kondensohen në situatë artistike, përmes dramacitetit tek tregimi “Nëna”, përmes së papriturës tek tregimi “Prangat” si dhe përmes lirizmit tek “ Dy pensionistët”, apo përmes aksionit tek tregimi “Pishat e buta”. Sikurse ndodh që përjetimi personal nuk arrin gjendjen e masës artistike si në skicën ‘Përfaqësuesi i popullit” etj.

Uran Butka ka njohur dy anët e madaljes së pushtetit. Ai është ndër të paktit njerëz që kanë provuar dhunën e egër të shtetit dhe qënien në pushtet. Nga kjo buron dramaciteti dhe thelbi i qenies së tij. Por unë besoj se ai i përket atyre që mendojnë se pushteti nuk është as i natyrshëm, as i domosdoshëm.

Më në fund do të them se Uran Butka është vital në gjithë qenien dhe krijimtarinë e tij. Nga viti ’96, në harkun e njëzet viteve, ai ka shkruar më shumë se njëzet vepra në fushën e historisë, monografi, libra me tregime, një roman etj. Një model se si mund të përballohet koha fizike me punë të përditshme. Në takimin e radhës ai është gati të dhurojë një libër të ri. Kjo të sjell ndër mend Sartrin që besonte se Prusti punonte me dy duar.