HASAN  GREMI/

Letërsisa e arbëreshëve të Italisë është një dukuri unike në llojin e vet, dëshmi e luftës pesëshekullore të një pakice të emigruar, të ruajë identitetin e vet, gjuhën dhe zakonet.             Sot kjo letërsi paraqet interes të veçantë për disa arsye, për vlerat e saj potenciale europiane që nuk ia njohën kurrë, për patriotizmin e vet në një kohë si e sotmja kur koncepti i atdheut dhe identitetit kombëtar rrezikohet ndjeshëm nga synimet kozmopolite të ekzagjeruara të shqiptarëve bashkëkohës, për rrezikun e arbërishtes si dialekt i veçantë arkaik i shqipes me ngjyrën e vet origjinale mesjetare paraosmane që është ngritur nga autorët arbëreshë në rangun e një gjuhe letrare të pasur me vlera artistike (ky rrezik i fundit vjen nga trysnia asimiluese e ilirishtes dhe mungesa e shkollave në arbërisht).                                                                                                     Klara Kodra që në fillimet e veta si studiuese i është kushtuar studimit të kësaj letërsie me origjinalitet të pakrahasueshëm.                                                                                                            Ajo i përket brezit të studiuesve të pasluftës. Është bijë e një studiueseje të viteve ‘30-‘40, Jolanda Kodrës. Po ndërsa e ëma merrte guximin për të çarë terrin e një letërsie të virgjër si letërsia shqiptare, po gëzonte të drejtën e padiskutueshme të zgjedhjes së metodës që do të udhëhiqte studimet e veta, e bija ndante me bashkëkohësit e vet kufizimet e metodës sociologjike të vetëquajtur marksiste që nuk ishte zgjedhur lirisht, po imponuar nga lart. Si mjaft bashkëkohës të talentuar, Klara u orvat të fuste fshehurazi nën mbrojtjen e metodës zyrtare disa elementë metodash të ndaluara  si metoda intuitiviste dhe analiza tekstuale. Ajo e bën këtë me intuitën e poetes (është edhe poeteshë) dhe nën ndikimin e disa studiuesve italianë dhe francezë që studionte feshehurazi. Këto veçori i dalluan studimet e hershme të saj për letërsinë arbëreshe si studimet dhe artikujt  “Zef Serembeja dhe folklori“, “Figura e Skënderbeut në krijimtarinë e De Radës, “Figura e Skënderbeut në letërsinë arbëreshe“, etj, dhe e penguan të binte në sociologjizmin vulgar.                                                                                                                         Tipare të tilla karakterizuan edhe monografinë e saj të parë “Vepra poetike e Zef Serembes“ (1975) që është edhe e para monografi për autorin e talentuar dhe shume të diskutuar arbëresh, studiuesja përpiqet të evidencojë në këtë monografi aspekte të pazbuluara të krijimtarisë së Serembes si ndikimin e tij nga poezia popullore arbëreshe ( lirika, jo epikolirika) siç ndodh me De Radën dhe Darën), stilin e tij tepër të veçantë, lidhjet me letërsinë italiane dhe europiane. Gjithashtu studiuesja përpiqet ta mbrojë Seremben nga akuzat që i bëjnë disa studiues të tjerë për misticizëm të tepruar ose paqartësi .Gjithashtu  ajo nuk pranon ekzagjerimet e skajshme të disa historianëve të letërsisë për ta paraqitur poetin si revolucionar.                                                      Klara kodra synon ta afirmojë vlerën estetike të poezisë së Serembes në një kohë kur studiuesit e nënvleftësonin formën në dritën e formulës sociologjike për brendinë si primare. Kjo është një meritë e padyshimtë e saj.                                                                                                                             Vëmendja e saj ndaj formës vazhdon në momografinë e saj të dytë “Poezia e De Radës“. Në këtë monografi studiuesja rizbulon disa vepra të lëna mënjanë të autorit të Heqit si “Rrëfimet e Arbërit“,  “ Gjon Huniadi“, përpiqet të japë mendimin e vet për , “Këngët e Milosaos“ duke zgjidhur dilemën e prioritetit të patriotizmit apo temës së dashurisë, të parë në planin social dhe psikologjik ( i sheh këto tema si paralele). Të dyja këto monografi dallohen për stilin e rrjedhshëm dhe elegant dhe guximin polemik.                                                                            Monografitë në fjalë mund të shihen si dy kulmet e periudhës së parë të krijimtarisë së Klara Kodrës. (para viteve ’90).                                                                                                         Periudha që nis nga vitet ’90 e mbrrin në kohën e sotme dallohet nga një hop krijues me të cilin studiuesja thellon veçoritë më të mira të veprës së vet, duke fituar madje tipare të reja në gërmimin në forma.                                                                                                                           Në këtë periudhë Klara Kodra kalon nga studimi i autorëve të veçantë të letërsisë arbëreshe në trajtimin e problemeve të përgjithshme që lidhen me problemet e tipologjisë zhanrave të kësaj letërsie dhe lëvron për herë të parë “Tipologjinë e poemës arbëreshe“ (2001) dhe  “Dramaturgjia e arbëreshëve të Italisë“ (2004). Klara kodra evidencon në këtë monografi origjinalitetin zhanror të letërsisë arbëreshe.                                                                                                                                Në dy monografitë e fundit, ajo që i kushtohet Varibobës (2011) dhe ajo që i kushtohet F. A. Santorit (2020) studiuesja, megjithëse disi e moshuar, nuk bie në përsëritje të vetvetes, po arrin të rizbulojë dy nga autorët më të spikatur të letërsisë arbëreshe, të davaritë mjergullën e keqleximeve, denigrimeve dhe të afirmojë autorin e parë (Varibobën) si poet të mirëfilltë dhe origjinal, të nxjerrë të dytin nga limbi i shkrimtarëve minorë dhe ta nxjerrë në dritë si yll të vogël, po me dritën e vet, nismëtar të disa gjinive dhe llojeve të letëraiaë arbëreshe dhe shqiptare si dramaturgjia, romani, fabula, satira, autor që zhvillon kalimin nga romantizmi në realizëm, nga problematika patriotike në problematikën sociale, shkrimtar psikolog dhe humanist, një nga fabulistët më të veçantë të letërsisë arbëreshe dhe shqiptare, dramaturg të mprehtë, romancier që ia kalon di9sa sivëllezërve italianë dhe sivëllezërve të atdheut të origjinës.                                                                                                    Të dyja këto monografi i karakterizon pasioni për shkrimtarin e analizuar, po ky pasion nuk e çon studiuesen në idealizëm të autorëve që trajton.                                                                                 Ajo i paraqet brenda mundësive të veta, për objektivitet, duke e vlerësuar ndihmesën e studiuesve të tjerë, po edhe duke polemizuar me ta në përpjekje për të arritur të vërtetën shkencore. Edhe në këtë monografi Klara Kodra vazhdon të jetë një stiliste e mirë dhe analizuese e kujdesshme e formës. Natyrisht ajo nuk arrin të zgjidhë të gjitha problemet e krijimtarisë së autorëve të analizuar dhe disa nga zgjidhjet që jep, ndonëse origjinale janë të diskutueshme. Po kjo nuk e cënon në thelb vlerën shkencore të monografive të lartëpërmendura dhe origjinalitetin e tyre. Ky orgjinalitet i dallon edhe artikujt dhe studimet për letërsinë arbëreshe të përfshira në përmbledhjet e fundit të Klara Kodrës, “Paralele dhe kryqëzime“, (2018) dhe “Vallja e rrezeve“, (2019) ku ajo përfshin edhe autorë dhe vepra bashkëkohëse. Edhe në artikujt dhe studimet në fjalë ndeshim një përpjekje për të ndriçuar edhe më autorë dhe vepra të letërsisë arbëreshe në dritën e metodës krahasuese dhe tekstorisisë.                                                                                                                                             Studiuesja vazhdon këtu një rrugëtim të nisur që në përmbledhjen me studime “Rrënjët e lisit“ (2013) ku autorët arbëreshe shihen në plan krahasues me bashkëkohësit arbëreshë dhe shqiptarë, me letërsinë italiane dhe europiane, me poezinë popullore arbëreshe.                                                      Si përfundim mendojmë se studiuesja e cila rrok dy periudha historike të studimeve arbëreshe është në thelb origjinale dhe objektive, arrin të vendosë në kuadrin e letërsisë arbëreshe dhe shqiptare disa nga autorët e afirmuar të letërsisë arbëreshe.                                                                                                                 Kjo studiuese është plot vitalitet dhe vazhdon rrugën e vet krijuese, ajo ka në plan botimin e një monografie tjetër për Santorin që do të pqërfshijë romanet e tij, në një përmbledhjeje të re studimesh për letërsinë arbëreshe dhe dy variante të reja të monografive për Seremben dhe De Radën.

HASAN GREMI

Në tërë yllësinë e letërsisë mbarëshqiptare ka edhe meteorë me shkëlqim komete, siç është Migjeni ynë i Madh, i cili ridimensionohet në çdo kohë, sepse në qendër të krijimtarisë së tij trajtoi probleme madhore që mbeten aktuale për cdo periudhë të shoqërisë sonë dhe, me kodin e tij poetik e pasuroi letërsinë shqipe me vlera të reja në pasqyrimin artistik. Prandaj edhe në këtë 80-vjetor të vdekjes ai vjen si përherë i rizgjuar e me mendime të freskëta e gjigante në truallin mbarëshqiptar. Ky poet është një gjeni i letrave shqipe dhe, që t’i afrohesh thelbit migjenian, është diçka gati e pamundshme, si diçka titanike, sepse ai zotëroi hierarkinë e vlerave të mëdha ideore të kohës dhe me dorë mjeshtërore i veshi ato me shëlqim të ri artistik, si në poezi, ashtu dhe në prozë. Me syrin e një vëzhguesi të hollë e me ndjeshmëri njerëzore të thellë, ai dha peizazhin shpirtëror të kohës së vet, të cilin e derdhi atë epokë në vargje bronci që mbetën monumentale në rrugën e zhvillimit shoqëror dhe letrar. Askush si Migjeni, në letërsinë shqipe dhe rrallë herë në letërsinë ballkanike apo dhe në në atë botërore, nuk e ka goditur me aq forcë nëpërmjet sarkazmës therëse, mjerimin , që po rritej i tejskajshëm në shoqërinë shqiptare të asaj kohe, deri në atë shkallë, sa njeriu po humbiste trajtat njerëzore dhe po kthehej në një qënie e mistershme. Në këtë realitet kaq të rëndë , e ngjeu penën poeti, për të dhënë drithërimat që perjetonte, bashkë me njerëzit e thjeshtë, atë dhembje të madhe e të llahtarshme. Nën efektin e groteskut, që ndërtoi me mjeshteri artistike, dha skena tepër rrënqethëse, të jetës së përditëshme dhe, me larminë e dritëhijeve që krijojnë figurat artistike nëpër vargje apo në prozë, vizatoi portrete njerëzish realë, me sy të mbërthyer nga trishtimi, të shpërfytyruar nga skamja e rëndë. Në këtë pamje kaq të kobëshme dhe të dhembshme, jo vetëm që e bëri të dukshëm këtë anë të errët të jetës, por edhe kryqëzoi shkaktarin e kësaj plage të thellë e të madhe, rendin sundues të asaj kohe që qeveriste me hipokritët e servilët e tij, të cilët po shkatërronin moralin në tërësi të shoqërisë dhe mjerimi po merrte jetë fëmijësh të pafajshëm dhe moralin e femrës shqiptare. Për këtë realitet të kobshëm e të padurueshëm që po i merrte frymën kombit, poeti klithi me tërë forcën e shpirtit në kryeveprën e tij “Poema e mjerimit” , ku ai shpalos me ngjyrim të fortë emocional hendekun e pabarazisë shoqërore dhe karakterin çnjerëzor të klasës në fuqi, së cilës i çorri maskën, që të bëhej e dukshme e vërteta dhe të ndërgjegjësoheshin njerëzit e thjeshtë për shkaktarin e vërtetë të kësaj tragjedie të rëndë shoqërore, ku gruas i hiqej e drejta për të qenë nënë, e ndërsa nëna s’ kishte me se t’i rriste fëmijët. Malësorja shiste nderin bashkë me qymyrin. Luli i vocërr shkonte zbathur , i veshur keq e i pangrënë, mes dimrit teacart,por me një dëshirë që ia ngrohte shpirtin, të merrte dije e ta ndryshonte atë gjendje të mjerueshme. E kush më fortë se Migjeni ngriti zërin dhe dha me ndjeshmëri dhembjen njerëzore në këto vargje monumentale, me efekt të fuqishëm të hiperbolës , të groteskut e urrjtjes së papërmbajtshme, dha këtë tablo të dramës së rëndë në jetën e njerëzve të thjeshtë që jetonin zhytur në një mjerim të thellë tërë jetën, deri në vdekje?! E japin të qartë vargjet: “… Kafshatë që s’ kapërdihet asht , or vlla mjerimi , / kafshatë që të mbetë në fyt dhe të zë trishtimi, / kur shef figura të zbehta dhe sy të jeshilta, / që të shikojnë si hije dhe shtrijnë duert’ e mpita, / edhe ashtu të mpita mbrapa teje mbesin / të tanë jetën e vet, deri sa të vdesin…. Dhe poeti e mpreh mirë artistikisht ironinë therëse të antitezës, kur jep pamjen e tragjedisë së rëndë të jetës së njerëzve të thjeshtë, në antitezë me zotërinjtë që jetojnë të lumtur në shëlqimin e luksit, e vizaton qartë vargu: “që flejnë në shretënt e lumnisë…” Poeti është biri i kësaj toke klasike malesh dhe mali në krijimet e tij, nuk është me atë hijeshi mahnitëse, me ujëvariat e ylberuara mes gjelbërimit të magjishëm, nuk është vendi i eposit të kreshnikëve të paepur që ndesheshin me rrufetë dhe i ëndërrave të bukura, por poeti në fjalë, përtej mitit shqiptar për malin, qe i pari që e cmitizoi atë duke e tjetërsuar në një metaforë me flakërim të fuqishme, për ta dhënë malin si një hieraki sunduese të pamëshirëshme ndaj njerëve, zotërues, urdhër vënës i pakundërshtueshëm, e kthen atë në një iluzion të turpshëm që i gllabëron vendit relitetin e tij të kohës duke e kthyer atë në një dramë të rëndë çnjerëzore për jetën e tyre. Kjo gjendje e padurueshme e bën poetin që t’i shpërthejë fuqishëm nga thellësitë e shpirtit human, thirrja apostrofike: “Si nuk kam një grusht të fortë…” këtu ai flet për një grusht shpirtëror ndaj së keqes shekullore që kishte gllabëruar tmerrësisht shpirtin e shtresës së thjeshtë e cila dukej gati e pathyeshme në atë ngërthim të tmerrshëm e të gjithëanshëm që i kishte bërë jetës. A nuk gjejmë edhe sot këtë mal migjenian të korrupsionit me përmasa gjigante që ka shtrirë tentakulat në tërë jetën e shqiptarëve? …“grusht ndaj malit që s’ bzan”… është politizimi absurd për të përcarë shqiptarët, që të mos jenë të vëmendshën ndaj jetës së tyre të rëndë , por të jenë në shërbim të militantizmit partiak…”…. mali që s’ bzan” është kriminalizimi i realitetit tone, ku krimi lëviz lirshëm kudo dhe merr jetë njerëzish si pa të keq, “…. mali që s’ bzan” është braktisja e tokës mëmë që nuk i mban bijtë e vet, të cilët enden nëpër botë për një jetë më të mirë. Dhe Migjeni vjen i rizgjuar në kohën tonë me idetë etij të mëdha si mund të shpëtohet nga kjo gangrenë që ka mbërthyer kombin. Edhe në skicat, dhe tregimet autori sjell skena reale të jetës së përditëshme të moralit dhe të ekonomisë, nga të dyja shtresat antagoniste shoqërore të kohës së tij, të marra nga jeta e përditëshme, ku përmes simbolit dhe alegorisë, ai nuk la jashtë vemëndes edhe problematikën filozofike të cilën e shtjellon deri në shkallën e ironisë ku ai portretizoi dallueshëm në skicën: “Sokrat i vuejtun, – apo derr i kënaqun?” duke vënë ballëpërballë dy botë, në njërën anë atë të virtytit, vlerat që formojnë moralin e shoqërisë, dhe në tjetrën atë të poshtërsisë që drejtohej nga interesa egoiste dhe të ulëta të mishëruara alegorikisht te një derr. Duket sikur filozofët e ekzistencializmit ; Hajdeger, Hyserli dhe Sarti konkurrojnë në shkrimin e këtij teksti migjenian. Migjeni me një inteligjencë të mahnitëshme beson te utopia, fitoren e së e së resë mbi botën e mykur patriarkale dhe mediokriteti të neveritshëm. Prandaj edhe nuk harron të tundë edhe flamujt e besimit për të ardhmen , e cila kërkon ndryshimin e kësaj bote të perënduar, dhe per këtë ndryshim ka besim te rinia, te energjitë e saj të pashtershme dhe te mendmi bashkëkohor që ajo duhet të përqafojë, se e ardhmja i takon asaj.