Nga Gëzim Llojdia/

1.Editori i gazetës” Dielli” SHBA,Dalip Greca  më ngacmoi një temë strehimi i hebrenjve në Vlorë, dhe Shqipëri:”Kam marre një letër nga Izraeli, ku kërkohet një shkrim, qe mund ta gjesh burimin ëe Muzeun e Vlorës, shkruan editori, Greca, në një mesazh përcjellë kohë më parë, pas një letre që ai ksihte marrë nga Izraeli.

Jakov Sollomoni, Izrael:Unë ju falënderojë për informacionin e gjere qe jepni përditë dhe për figurat me vlere kombëtare te kujtuar e të haruar ,here pas here .Unë do tu isha tepër mirënjohjes te bënit një shkrim sado te shkurtër për te vetmin hebre, Josef Kantozin, i cili dy here rresht se bashku me plot patriote vlonjate i priti me patickën e tij  italianet pushtues ne 1920 dhe mori pjesë edhe ne luftën e shtate  puseve .Ai ka qene komisari i pare i policisë me 1924 ,i qeverise se Fan Nolit dhe shume i vlerësuar prej tij . Fotoja e tije ka qene për vite me radhe ne muzeun historik te Vlorës ,kur ishte ne Skele me poshtë shkrimin:”  Josef Kantos, luftëtar i vitit 1920 .Këtë foto e kane  marre nga familja jone sepse ai ishte vëllai i sime gjyshe dhe dajo i babës . Ne librin tim te dyte i kam kushtuar edhe një tregim te shkurtër .A nuk ia vlen te shkruhet për te ,kur ai ishte aq patriot për një vend ku nuk ka lindur ,por ishte vetëm shtetas me kombësi  hebreje ?  Ai ka qene shok armesh me Avdurahman Cirakun e Koci Selfon, patriote te njohur, i pari vlonjat dhe tjetri nga Gjirokastra .Çiraku ka edhe një këngë ku thuhet se ai rrezoi avionin italian ne fushën e Peshkopisë.Ka dhe një kënge për këtë ngjarje:Në fushë të Peshkopisë /ra balloni  i Italisë/Aeroplanin kush e shtiu/Trim Avdurahman Aliu/Ai mbante dy mbiemra.

2.Edhe pse hebrenjtë kanë jetuar në Shqipëri për shekuj me radhë, ka pak  nga  prania e tyre. Por ka një arsye shumë të  rëndësishme për ta vizituar hebrenjtë. Për shkak të besa, kodi i shqiptarëve e nderit dhe mikpritjes, të dy feve të  myslimanët dhe të krishterët që rrezikuan jetën e tyre gjatë Luftës së Dytë Botërore për strehimin dhe për të shpëtuar popullatën lokale hebreje si dhe shumë qindra refugjatëve nga vendet e tjera evropiane. 4 vjet më parë  Esther Hecht ishte në Shqipëri   dhe përgjatë muajve prill maj ajo  pa dhe shkroi gjatë për vendin që strehoi hebrenjtë gjatë luftë së përbotshme. Nën titullin:Traveler hebre: Albania.

Çfarë thotë më tej Esther Hecht?Ky vend që është pak më e vogël se Maryland është i bekuar me kohë e mirë të bollshme, male të pyllëzuara, liqene, lumenj dhe qindra milje nga plazhet joshëse. Fshatrat e gurit kapen për shpatet e maleve sikur të ngrira në kohë, por në qytetet bregdetare, ndërtesave të banimit dhe hotelet janë në rritje me një ritëm frenetik për të plotësuar kërkesat e diellit-uritur evropianët.

Hebrenjtë gjithë Ballkanit ishin të lidhura nga familja e ngushtë dhe lidhjet tregtare. Ata që janë në Shqipëri, ishin veçanërisht të afërt me hebrenjtë në Korfuz, Janinë, Artës dhe qytete të tjera, hebrenjtë mund të ketë ardhur në Shqipëri burime që përshkruajnë anije romake me robërit judenj, rrugës për në Romë, që lahen deri në brigjet jugore të vendit. pasardhësit robërit ‘mund të ketë ndërtuar sinagogën në portin jugor të Sarandës në shekullin e pestë C.E. Pak dihet prej atëherë e deri më 1281, kur një grup i vogël i tregtarëve hebrenj që tregtojnë  në kripë  të kenë jetuar më në veri në qytetin port të Durrësit, i  cili ishte një lidhje e rëndësishme në rrugën e tregtisë në mes të Romës dhe Stambollit.Në shekujt 15 dhe 16, bashkësia çifute përbënte një të tretën e banorëve të Vlorës, pastaj qyteti kryesor administrative dhe ushtarake. Judenj kishin ardhur në Vlorë nga Franca, Korfuzi, Spanjë dhe Napoli. Ata ishin eksportuesit e tekstileve dhe artikuj lëkure dhe tregtohen edhe në tokën bujqësore.Në shekullin e 17, Vlore rënë dhe Berat u rrit në rëndësi. Ndjekësit e Shabbetai Zevi, Mesia të rremë, u vendosën atje.

3.Ka shumë pak informacion në lidhje me hebrenjtë në Shqipëri nga 1700 në rreth 1860. Një konvertuar pak për të Islamit apo Krishterimit. Por në shekullin e 19-hebrenjtë kanë ardhur nga disa qytete greke, sidomos Janines, dhe u vendosën në disa qytete, duke përfshirë Gjirokastër, Delvinë, Vlorë, Berat, Elbasan, Korçë, Shkodër dhe Krujë.Në vitin 1912, hebrenjtë kanë marrë pjesë në luftën për pavarësi. Pas vitit 1928, kur Shqipëria u bë një monarki, shumë hebrenj u vendos atje nga Greqia, përsëri sidomos nga Janinës. Ata përfshihen farmacistë, mjekë dhe tregtarët. 1930 Regjistrimi tregon 204 hebrenj.

Në vitin 1935, Leo Elton, një gazetar britanik, vizitoi Shqipërinë dhe raportoi për Judah Magnes, presidentit të parë të Universitetit Hebraik të Jerusalemit, që Shqipëria ishte një strehë ideale për Judenjtë dhe mund të bëhet përfundimisht një shtëpi kombëtare çifute.Pasi Hitleri erdhi në pushtet, hebrenjtë nga Gjermania, Austria, Çekosllovakia dhe Polonia  erdhën në Shqipëri. Kështu filloi shpëtimin i shquar.Italia pushtoi Shqipërinë më 7 prill, 1939, dhe më pas pushtuan Jugosllavinë, aneksuar pjesë të mëdha të Kosovës, duke përfshirë edhe Prishtinën. Në vitin 1942, hebrenjtë nga Prishtina u vendosën në Berat;,të tjerët u transferua në Shkodër, Tiranë dhe Elbasan. Disa bashkuan me partizanët.Kur gjermanët pushtuan Shqipërinë në verë të vitit 1943, situata u përkeqësua për hebrenjtë, sidomos refugjatët. Shumë u fshehur nga shqiptarët. Kur në pranverë të vitit 1944 gjermanët kërkuar që krerët shqiptarë të dorëzojnë listat e hebrenjve, e kishin refuzuar, duke premtuar mbrojtje hebrenjtë. Vetëm një familjes, Arditis, u gjet dhe u deportuan.

Deri në janar të vitit 2011, 69 shqiptarë u njohur si kombet e drejtë nga Yad Vashem në Jerusalem.Pas luftës, ka pasur disa 180 hebrenj në Shqipëri. Disa u largua në fund të viteve 1980, dhe në vitin 1991, kur u hapën kufijtë, u nis për në Izrael.Jacob Sallomon u lind në vitin 1943 në Vlorë, ku i ati dhe gjyshi ishin tregtarët leckë. Pavarësisht ndalimit të fesë, ai kujton festuar të gjitha festat. Shërbimet janë mbajtur në shtëpinë e madhe-tezen e tij. Kur Sallomon ishte në klasën e pestë, ai udhëtoi për në një qytet tjetër me dy djem të tjerë që do të rrethpritet.Ai shkoi në Izrael në vitin 1991. Familja e tij ishte një nga një duzinë dërguar në jug në Beer-Sheba, të tjerët u dërguan në Karmiel në veri. Pavarësisht nga distanca, të dy grupet mbeten të ngushtë.Sallomon, të cilët shpesh viziton vendin ku ka lindur, beson se vetëm një pjesë të vogël të hebrenjve ka mbetur në Shqipëri, një vend me 3 milion, por hebrenjtë kanë ardhur nga vende të tjera, duke përfshirë edhe Kosovën. Një lider i komunitetit në Tiranë, vlerëson se ka 40 deri 50 hebrenj shqiptarë, duke përfshirë rreth 20 fëmijë, kryesisht në kryeqytet. Shumica janë të angazhuar në biznes, dhe ata të gjithë e njohin njëri-tjetrin dhe të festojnë festat së bashku, por nuk kanë asnjë shkollë çifute apo varrezat.

Në vitin 2010, Chabad hapur Hechal Shlomo sinagogë (011-355-4-225-3470) në Tiranë, emërimin Rabbi Yoel Kaplan me bazë në Selanik, në Greqi-verior “Shefi Rabbi” të Shqipërisë. Kaplan llogarit se Shqipëria ka 200 hebrenj dhe disa qindra më shumë me lidhjet hebraike. Ai kryen shërbime Shabbat, kur në Tiranë, zakonisht pa një minyan. Kaplan në plan të mbajë shërbimet e Lartë Festa në sinagogë, në 17/1 Ismail Qemali, përballë rezidencës së Hoxhës mëparshëm. Ai gjithashtu shpreson të marrë një komplot për varrezat hebraike.

Në qendër të qytetit, në kryqëzimin e Abedin Dino dhe Vangjel Pandi, një shekullit të pestë sinagogë të madhe C.E. që më vonë u kthye në një kishë është gërmuar. Sipas arkeologëve izraelitë, vendndodhja sinagogë në zemër të qytetit të lashtë do të thotë se komuniteti hebre ishte e madhe dhe të mirë-për-bërë.Katet mozaik në bazilikën qendror dhe në një dhomë anësore përmbajnë simbole të tilla si një Menora dhe një imazh i ngjan arkën e shenjtë Katet mbahen të mbuluara për mbrojtje. një fotografi mund të shihet në Muzeun Arkeologjik një bllok larg.Vlorë, një qytet i madh me milje të plazheve me rërë, ishte qendra e jetës hebraike në Shqipëri në kohët moderne, edhe pse mbetet pak për t’u parë. Në vitin 1912, Shqipëria shpalli pavarësinë e saj këtu.Nëse në hyrje të qytetit nga jugu, nga Uji i Ftohtë, të ketë të drejtë (në lindje), në unazë e një park të bukur me një monument të pavarësisë dhe varri i Ismail Qemalit, themeluesit të modern Shqipëri. Sinagoga më e madhe e qytetit dikur qëndronte këtu në mes të dy shtëpive.Nga ana e djathtë në Muzeun Historik dhe për të marrë majtas e dytë. Pas rreth 100 jard, Rruga e Hebrenjve (rruga Judenjve), rreth 150 oborre të gjatë, është në të djathtë. Ajo fillon në afërsi të një qendre të lojrave me një kullë orën. Një pllakë në një ndërtesë në të majtë liston familjet që jetonin këtu. Disa ishin këpucarë; të tjerët kishin dyqane të tekstilit. Një pllakë ngjitur njofton se rruga është “i mbrojtur nga shteti.”Së fundi, kthehet në rrethrrotullimi Skela dhe me makinë në veri përgjatë plazhit në një zonë të quajtur Triport. Këtu thuhet se çifutët e dëbuar nga Spanja në vitin 1492 zbarkoi në Shqipëri.Nga Vlora, vazhdojnë në veri të Fierit dhe më pas në lindje të Beratit. Qyteti i saj i vjetër, në shpatet e pyllëzuara të maleve Tomorrit me pamje nga lumi Osum, është një Site Trashëgimisë Botërore të njohur si “qyteti i një mijë dritareve.” Shtëpitë e saj të bardhë me dritare të përshtatur në dru të errët duket të jenë grumbulluar njëra mbi tjetrën . Gjatë periudhës osmane, Berat ishte një qendër e madhe e Ëoodcarving.Si Vlore, Berat ka rrugë një judenjve në qendër, e quajtur Rruga Hebrejt, pingul në Antipatrea.Nga Berati, të vazhdojë në veri me anë të Lushinje të Elbasanit, e cila ka një qytet të rrethuar me mure interesante të vjetër që përdoret për të mburremi një sinagogëTirana është një qytet zvarrisës, të gjallë dhe të gjallë me më shumë se 600.000 banorë. Në ditët e nxehta, banorët i takë kokë për kafene hije në natyrë në periferi të qytetit. Përveç nga sinagoga, pothuajse vetëm kujtim i jetës hebre është një pllakë në Muzeun Historik Kombëtar liste familje shqiptare që fshihen hebrenjtë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Në Shpëtim në Shqipëri: njëqind për qind e hebrenjve në Shqipëri shpëtuar nga Holokausti (Brunsëick Press), Harvey Sarner shkruan historinë e hebrenjve në Shqipëri, nga koha romake deri në vitin 1991.Besa: Myslimanët që shpëtuan hebrenjtë në Luftën e Dytë Botërore nga Norman H. Gershman (Syracuse University Press) përmban fotografi të shpëtimtarëve dhe anekdota të shkurtër në lidhje me secilin. Portretet janë ekspozuar në Yad Vashem në Jeruzalem dhe në selinë e Kombeve të Bashkuara në Nju Jork.Historiani shqiptar Apostol Kotani është duke kërkuar fonde për të shkruar një version të përditësuar në anglisht të hebrenjve të tij në Shqipëri.

Shabbetai Zevi, mistiku shekullit të 17-të, u dëbua nga sulltani osman në Ulqin (Mali i Zi), në veri të Shqipërisë. Në vitin 1676, Zevi i shkroi kryetarit të komunitetit në Berat kërkuar që libra High Festa lutjes të dërgohet tek ai.

Dijetari Gershom Sholem shkruante se Zevi vdiq dhe u varros në Ulqin. Por Itzhak Ben Zvi, presidenti i parë i Izraelit, besonte se Zevi vdiq në Berat, dhe në periferi të qytetit ka një vend të quajtur Varri i Çifutit (Varri i hebrenjve).

Kotani dhe arkeolog shqiptar  Korkoti argumentojnë se Zevi vdiq në Fterrë, një fshat afër Sarandës, dhe u varros në një kodër të quajtur Galile.