Ilia Dilo Sheperi (1872-1945)/
Shkruan: ENGJELL ZERDELIA/ Studiues/
Ne FOTO: Ulur nga e majta në të djathtë: I.D.Sheperi, Dh. Mborja , A. Xhuvani, A.Kondili, A.Paluca, G.Mikeli. Lart nga majta në të djathtë: Th. Papapano,M. Bellkameni, P. Pogoni, Z. Fekeçi, I. Anamali, K. Margjini, A. Gashi./
Personalitet i spikatur i arsimit kombëtar; gjuhëtar,edukator, filiolog e gojëtar, autor tekstesh shkollore, pedagog, përkthyes, erudit, botues i librit “Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe”, në Vlorë 1927 që u konsiderua libri i shenjtë, i të gjitha kohërave, përshtatës i shkëlqyer i librave didaktikë të Rilindësve tanë, Mësues i Popullit, inspektor dhe drejtor i arsimit në Gjirokastër.
U lind në Sheper të Zagorisë, më 27 nëntor 1872 dhe u rrit në një mjedis me ndjenja të larta atdhetare.
Mësimet e para i mori në vendlindje , pastaj në gjysmëgjimnazin e Manastirit të Nivanit dhe mandej përfundon gjimnazin e famshëm “Zasimea” të Janinës me medaljen e artë dhe me një notë të vetme në diplomë “Arista”, (Shkëlqyeshëm). Zosimea u bë vatër e diturisë dhe u kthye “në shtëpi kombëtare për djemtë e Shqipërisë”. Kthehet në vendlindje, në Shqipërinë e tij edhe pse iu kërkua me këmbëngulje të ndiqte studimet universitare, por nuk i vazhdon për arsye ekonomike. Për një kohë të gjatë merret me studimin e gjuhës shqipe si një studiues erudit dhe audidakt. Punon në Bënjë të Përmetit si mësues, ku edhe sot kam lexuar, në muzeun historik përmendet si “Dhaskali i Bënjës”. Punoi 15 vjet dhe kur vinte në Përmet flinte tek një dhomë e patriotit të flaktë Leksi Kristos, e pajisur edhe me orenditë më të mira të kohës, gjë që e ndihmuan dijetarin që të ecte pa u ndalur në shkencën e gjuhës në këtë periudhë mjaft të trazuar për Shqipërinë dhe gjuhën e saj. Është i njohur fakti kuptimplot që në vitin 1906 në shtëpinë e tij hap fshehtas shkollën e parë shqipe.
Ilia Dilo (Sheperi) që në moshë të re ishte i lidhur me lëvizjen për liri dhe pavarësi. Vazhdues i denjë i Rilindësve tanë të mëdhenj, duke ngritur flamurin e lirisë, të dritës e të përparimit brenda në Shqipëri me bindjen e sigurtë, se po vinte kështu një gur themeli në Shqipërinë që po lindte e në ndërtesën e kulturës në ngritje të vazhdueshme .
Në “Memorandumin” drejtuar Patriarkanës së Stambollit dhe të shtetit fqinj që e dënuan me vdekje, por që ai nuk u tremb kurrë, përkundrazi si një Ante përballon gjithcka, duke iu drejtuar me këto fjalë: “ Edhe po të më vrisni, edhe po të më therrni, në fytin tim do të lexoni alfabetin shqip”. E për rrjedhojë ai u bë zëdhënës i botës shqiptare, që kërkonte miqësi dhe respekt të ndërsjelltë midis popujve, ruajtjen e frymës së kanuneve të shenjta në dobi të zhvillimit të interesave kombëtare dhe ndarjes së fesë nga politika.
Në vitet e Luftës së Parë Botërore mori pjesë në veprimtaritë për mbrojtjen e tërësisë së vendit. Atdhetari dije shumë punoi me përkushtim të madh për tokën amtare si “fort pak të tjerë”.
Krijoi dhe udhëhoqi shoqërinë e fshehtë “Kandili” së bashku me Çerçiz Topullin e Petro H. Hariton. Në vitin 1917-1919 kthen në gjuhën shqipe shkollat e fshtrave të Zagorisë. Së bashku me z.Thoma Papapano themeluan shoqërinë “Vëllazëria” në Gjirokastër dhe vendi i sekretarit alternohej herë te njëri e herë te tjetri.
Më 1918 emërohet inspektor i arsimit në drejtorinë arsimore të Gjirokastrës dhe ndihmoi për përgatitjen e mësuesve të rinj për fshatrat jo vetëm të krahinës, por të gjithë Shqipërisë duke çelur dhe herë-herë duke drejtuar vetë kurse të njëpasnjëshme. Së bashku me zotin Kol Margjini, zotin Thoma Papapano , zotin Hysni Babameto e të tjerë ka meritën për çeljen dhe funksionimin e kurseve pedagogjike në Labovë të Zhapës.
Ishte pjesëmarrës aktiv në Kongreset Arsimore të Lushnjës ( gusht 1920) dhe të Tiranës ( 22 korrik 1922 dhe gusht 1824) që së bashku me Thoma Papapanon dhe Pertef Pogonin ishin përfaqësues të Gjirokastrës. Ndihmesa e Ilia Dilos në kongrese shfaqet dukshëm në problemin shkencor të gjuhës shqipe që shpreh konsideratat e veta për gjuhën tonë letrare, për rëndësinë dhe vlerën që ka studimi i strukturës gramatikore shqipe, për dialektet dhe të folurën tonë të ndryshme , njëjtësimit të shqipes, përnevojën e ngutshme të një fjalori të shqipes, për fonetikën, për morfologjinë, etimologjinë e sintaksën etj.
Viti 1920 pulson edhe për kumtesën që mbajti dishepulli i kohës, Ilia Dilo Sheperi për nder të Ditës së flamurit. Patetizmi i theksuar patriotik dhe atdhetar, elekuenca e një shënjtori të gjuhës shqipe u ngulitën dikur dje, sot dhe nëser në shpirtin dhe zemrën kombëtare.
“…Shqipëria Divine, Dheu klasik i trimërisë shqiptare kremton sot një nga më të shenjtat ditë të historisë së saj kombëtare: Ditën e Rilindjes e të Pagëzimit në jetën e re të lirisë! Ditën e vënies në krye të kurorës së Indipendencës ! Pas 500 vjet jetë t’ashpërt të robërisë dhe në kohë tragjike, kur arushat e ballkanit u vërsulën ta shuajnë “pa mëshire” gjallërinë e kombit shqiptar, në horizontin e Shqipërisë Ndriti Ylli i Mëngjesit, mbi Kathedralin e Vlorës shkrepetiti Dielli i Lirisë!
U ngreh Flamuri madhështor i Skënderbeut dhe Perëndia e Lirisë së Kombeve dekretoi shpëtimin e Shqipërisë! Ajo e drejtë e shenjtë q’u ka falur natyra kombeve të botës ju njajt edhe kombit tonë që ruan karakterin dhe traditat e ilirëve iu dha edhe popullit tonë heroik që ka vaditur me gjak gjithë Sininë Ballkanike dhe së fundi, për t’u shpëtuar dyndjeve të valëve të barbarëve, gjatë shekujve ka qënë shtrënguar të lerë Altarin e Atdheut të vet dhe të kapërcejë male e dete dhe të përhapet nëpër gremina të huaja.
***
Në këtë vend legjendar : Shqipëria hyjnore që është shkretuar dendur nga kataklizmat e luftrave të pareshtura dhe mbi gërmadhat e 70 qyteteve të bukura bërë pjesë e zjarrit legjoneve romake, vajtojnë sot e kësaj dite! Të tëra këto ngjarje, të gjitha këto tragjedi kanë vleftën e kujtimit të naltë, të heroizmës shqiptare. Dëshmojnë theroristë të pashembullt të fisit arbnor. Pasqyrojnë jetën morale të stërgjyshërve dhe udhëheqin shpirtin e energjisë dhe therorisë së brezit tonë të ri. Ja! Kjo është dita simbolike në të cilën kombi shqiptar hyn në radhët e popullit të lirë dhe zë vendin që iu përket historisë së tij. Traditat e mbetura nga Pellazgët e mitologjisë, trimëri e trashëguar nga stërgjyshërit tanë, përmenden sot në kronologjinë e qyteterimit. Hymni i Indipendencës tonë këndohet nëpër oborret e kombeve të rinj të lirë. Të Deumi i Paradisit të Fesë sonë meshohet nëpër kishërat e botës ideale! Na përshëndetin, na përgezojnë, na urojnë kombet e tjerë! Na kanë zili e na falen popujt që përpiqen të harrojnë një ditë të bardhë. Ideali që kanë ëndërruar strëgjyshërit , ay ideal i shenjtë që kanë profetizuar heronjtë, protagonistët e luftrave të lirisë sonë u realizua sot! Qëllimi i naltë për të cilin kanë luftuar ata burrërisht nëpër malet e ashpërt dhe kanë derdhur gjakun e vlefshëm të tyre: u arrit, u krye!
Intrigat e huaja dhe komeditë e brendshme që u luajtën një kohë mbi kurrizin e Atdheut nuk e lanë popullin shqiptar të jetonte i lumtur në këto 8 vjetët e para të jetës së re krijuan një situatë të rëndë edhe rrezikun të njëment tërësinë dhe Indipendencën e Atdheut. Gjatë këtyre kohëve të vështira duall në shesh apostuj të rremë duke predikuar ungjëllin magjik të një bese fatale. Një magavelizme që synon t’i mësonte popullit shqiptar disiplinën e skllavërisë dhe të çkëputte nga trup i shenjtë i Atdheut vendin më të shenjtë: Vlorën bujare që e ka falur natyra për të qënë vendi i pelegrinazhit të Shqiptarëve.
Forca ideale, energjia virgjine dhe patriotizmi i naltë i popullit shqiptar i kapërcyen,gjithë rreziqet që kërcënonin Atdheun. Dita e 28 Nëntorit 1920 është e para që kremton sot plot entuziazëm Shqipëria irrdente, zbukuruar nga Stili gjer në Shkodër me trëndafila e dafinë! Mblidhuni bijt e Shqipërisë përpara këtij Alltari të madh t’Atdheut! Faluni! Përunjuni përpara këtij Snotafi të shenjtë! Adhuroni shpirtrat e Dëshmorëve! Dhe lavdëroni këtë ditë madhështore! Gëzohuni o shqiptarë të arratisur në çdo anë të botës! Këndoni ju zogjtë e bukur që fluturoni në qielllin e Shqipërisë! Lulëzoni ju fusha! Gjëmoni ju male! Buçitni ju lumenjtë e dete të Shqipërisë! Bekonani ju o Dëshmorët e shenjtë t’Atdheut! Kurajo, durim dhe shpresë, Ti o Shqipëria irrredente!
Në vitin 1922-1924 mori drejtimin e shkollave në Delvinë. Riemërohet inspektor arsimi në Gjirokastër (1925), punoi si mësues i gjuhës shqipe në Vlorë, në Liceun e Gjirokastrës (1926-1927) në Normalen femërore të Korçës (1928-1932), kthehet përsëri në Liceun e Gjirokastrës (1932-1933).
Dha një ndihmesë të pallogaritur dhe të çmuar në problemet arsimore, në hartimin e programeve mësimore, zgjerimin e rrjetit të shkollave: botoi mjaft artikuj, kryesisht në shtypin pedagogjik, në revistat dhe gazetat e kohës… Së bashku me studiues shqiptarë dhe të huaj ka rrahur problemet e etimologjisë shqipe dhe të linguistikës comparative, duke krahasuar dhe studiuar veçanërisht fjalë e shprehje në shqipe me fjalët e greqishtes së vjetër e të re, të cilat i njihte thellë” Është autor i librit “ Gramatika dhe Sindaksa e Gjuhës Shqipe” botuar në Vlorë në 1927, u ribotua në Romë 1972, Tiranë 2001. Kjo vepër është vlerësuar si “vepra më e arrirë”, ” libri më i shenjtë që i rezistoi kohës dhe i parapriu gjuhës së njëhësuar”. I. Dilo është cilësuar si “Babai i gjuhës shqipe”. Çuditërisht, kjo vepër që u ndërtua dhe u strukturua mbi baza të thella shkencore në kohën e dikaturës u la pa u përmendur dhe pse punohej vetëm me të.
*Tek gjuha dhe shkolla në gjuhën amtare gjen pasqyrim personaliteti i Ilia Dilo Sheperit,”si nxënës i ndritur i humanistëve klasike” (thotë Hasan Dosti),si pioner i arsimit tonë kombëtar dhe si një ndër themelvënësit e albanologjisë të lëvruar nga vetë shqiptarët.
* Me veshtrimin përtej kohe
Lulja e parë që molla çelte
I ndillte një zile shkolle…
Zbuluar të mbeti balli
Brezat që shohin në sy
Mbi Dhembel ,koha stërrallin
Po e pjek në bronz për ty.
Agim Shehu, ”Balade për Ilia Dilo Sheperin”, ”Dielli”, April-June 2000. Qarkore Nr, 2416, Tiranë, 28.X.1927
U njoftohet të gjithë mësuesve dhe veçanërisht atyre që merren me gjuhën, se z.Ilia Dilo Sheperi, mësues i Gjuhës shqipe në Liceun e Gjirokastrës, botoi librin “Gramatika dhe Sindaksa e Gjuhës Shqipe, sidomos e Toskërishtes (për shkollat e mesme ) ”. Vepra e z.Ilia Dilo është shumë e dobishme dhe u rekomandohet arsmitarëve.
Ministria e Arsimit Xhafer Ypi *”Demokracia” 19 nëntor 1927, viti i 3-të, 1929
“Gramatika që kemi para sysh, është më e mbaruar dhe më e plota që kemi sot në shqipe… Na tërheq vërejtjen veçanërisht pjesa e tretë që bën fjalë mbi Etimologjinë. Është një tentativë serioze e cila duhet të pasohet me kujdes nga gramerienët shqiptarë… (Na pëlqen të ribotojmjë nja dy pjesë interesante) * Gaetano Petrotta “Popolo, lingua e letteratura Albanese, 2 tiratiro con aggiunte e correzione, Palermo 1932.
….Duke u bazuar në të dy dialektet; sepse vetëm kështu mund të studiohen të gjitha fenomenet gramtikore të shqipes për të arritur në gjuhën e përbashkët, që do të jetë gegërishtja e toskërizuar dhe toskërishtja e gegërizuar”
* Aleks Buda Historia e Shqipërisë, dispencë, tekst për universitet(1951,1956)
Kontribut origjinal ka dhënë Ilia Dilo Sheperi me Gramatikën e sintaksën e tij, Vlorë 1927
* Petër Elezi kurs gjuhësor me mësues, Tiranë qershor 1957 Ne kemi në shqip një xhevahir, po të futur në pus, thellë, prandaj rrezet e tij na vijnë mirë. Ky xhevahir është Gramatika e Ilia Dilo Sheperit. Gramatikat e sotme kanë marrë shumë prej saj.
Bënjë, Përmet
*Androkli Kastallari Ilia Dilo Sheperi zë një vend të veçantë e me rëndësi në historinë e gjuhës shqipe (1958)
*Andrea Varfi , Gramatika e sotme e gjuhës shqipe në shkollat tona duhet të jetë gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe e Ilia Dilo Sheperit.
*Jup Kastrati në Shqipëri, në periudhën 1945-1972 në studimin i tij (1972) që është e para analizë shkencore e gjërë që i është bërë veprës shkencore të Ilia Dilo Sheperit. Ky është një guxim qytetar dhe qëndrim objektiv i studiuesit shkodran (jam krenar për këtë fakt të jetuar, student, autori) në një periudhë kur botimi i veprës për asrye që dihen ishte i pamundur, për të mos thënë i ndaluar… jep gjykime dhe vlerësime për çdo kapitull.
* Shefik Osmani Fjalori Pedagogjik fq. 637-639 “Njohu mirë gjuhën shqipe, historinë dhe metodikën e mësimdhënies…I ndërtuar mbi kritere të rrepta shkencore, ky tekst ndikoi mjaft për të konsoliduar shumë pikëpamje” * Fjalori enciklopedik shqiptar 1985
* Fatmir Agalliu-Xhevet Lloshi. “Në këtë vepër paraqitet gjendja e gjuhës shqipe me tërë variantet, pa theksuar një qëndrim normativ. Vepra dëshmon për ndjenjën e hollë gjuhësore të autorit, ka vëzhgime të imta dhe mjaft ndihmesa vetiake dhe zgjidhje origjinale. Kjo gramatikë është ndër më të mirat që është hartuar para çlirimit.
* Enver Hysi Instituti i gjuhësisë dhe letërsisë I. DiloSheperi atdhetari dhe gramatikani (Marrë nga “Zagoria, histori dhe tradita”, Ilia Laska). Dëshmia më e mirë e dashurisë së tij për gjuhën shqipe është vepra “Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe,sidomos toskërishtes ( për shkollat e mesme ) botuar në Vlorë më 1927… Një punë të tillë të admirueshme mund ta kryente vetëm një njeri që e donte me shpirt vendin e gjuhës së tij dhe që në të njëjtën kohë, kishte njohuri të thella për gjuhën shqipe, që kishte përgatitjen e një gjuhëtari të mirëfilltë.
*Dy djemtë e Ilia Dilo Sheperit, Jani dhe Oresti, që shikuan përtej politikës: ”Së bashku me babanë kanë formuar një treshe; të tre me librin e mësimit të gjuhës shqipe, që aq shumë e deshi babai dhe po aq shumë e dashurojnë dy djemtë.
Shefki Miraku
New York, N.Y
Dielli-Vol Nr.64-Nr.11
Wor çester, Mass. Monday, Dec .31-1973
Gramatika rregullon të folurën dhe të shkruarin e gjuhës nëpërmjet ligjeve të saj. Autori i mëshon fort idesë që gjithkush të përpiqet të studiojë të gjitha hollësitë e dy dialekteve me të cilët kombi ynë e flet gjuhën e tij. Thekson idenë e vlefshme ‘’gegërishtja e toskërizuar ose toskërishtja e gegërizuar”. Argumentohet në bazë të dy dialekteve me metodën krahasuese duke theksuar unë gjykoj me toskërishten të tjerëve u takon të flasin për gegërishten.
Në faqen 19, I.D.Sheperi citon se ndryshimet midis gegërishtes dhe toskërishtes janë shumë më të vogla nga ndryshimet që kanë dialektet e gjuhëve të tjera të botës. Dialektet kanë dhe nëndialektet e tyre, kështu fjala vjen toskërishtja ka nëndialektet: e Çamërisë, të Labërisë, të shqiptarëve të Greqisë , të shqiptarëve të Italisë.
*Zagoriti mëndjendritur e shpirtgjerë Ilia Dilo Sheperi
“Eh, o Ilia Dilo-sheperioti,
Ja, kështu ndodhka në jetë, jo rrallë;
Të përhumbet rubini kot së koti…
E prap të shkelqejë si më parë
Ilia Dilo është projektuesi dhe mësuesi ynë i parë i gjuhës së njëhsuar letrare shqipe. U ndal në ligjet historike të zhvillimit të shqipes: njëri dialekt do të derdhet te tjetri”, atë që nuk e ka njëri ta marrë prej tejtrit që e ka”. Studiues i palodhur, i fortë në karakter. Në jetën e tij gjejmë stoicizëm sokratik. Luftoi e punoi për atdhe, pa kërkuar gjë prej tij. Qe mbështëtje e fortë për bijtë dhe bijat e tij ; admirim e moral i lartë për Janin, që luftoi për shqiptarët e lirë në një Shqipëri të lirë. Në themel të të gjithë veprës qëndron ideali i lirisë dhe i së vërtetës.
Ndërron jetë në vendlindje më 14 tetor 1945 dhe u përcoll me shumë respekt e nderime