Nga Albert Z. ZHOLI/
Në këtë ankth ndijimi e leximi, përtej këtij mëngjesi ku vetëm ëndrra zgjohet me dëshirën e pamundësisë që vlon brenda meje, po them me bindje se, botën askush nuk e ndal, koha ecën me ritmet e saj. Por…
Koha duket sikur ngec në vend në atdheun tonë të dashur. Koha duket sikur s’është një nocion real natyral, por një send lëvizës që mund ta drejtojë kushdo (në tokën e shqipeve), që mendon të krijojë idenë e një kohe apo një epoke që fillon sot, në kohën kur ai/ajo (politikani, aktori, shkrimtari, filozofi, shkencëtari, kritiku) krijon diçka të re ndryshe, realizon diçka ndryshe, përcjell një ide ndryshe. Koha nuk është send, nuk është nocion i shpikur apo novacion individual. Eshtë fenomen natyror, që ecën dhe nuk ndalet, as nga politikanët, as nga diktatorët, as nga aktorët, as nga shkrimtarët, as nga shkencëtarët. Koha krijon njeriun, historinë sipas epokave dhe nuk nis apo ndalet sipas dëshirave të individëve, apo grupimeve të ndryshme shoqërore, politikë apo ekonomikë. Koha krijon tërësinë e tyre, individaulaitetin e tyre, por kurrsesi ta drejtojnë apo ta rinisin ata historinë në kohë. Në Shqipërinë postkomuniste ka më shumë se 23 vjet që hidhen teoritë anakronike të fillimit, apo të datimit të një epoke të re, sipas krijimit të modelit të qeverisjes së një politikani, sipas nxjerrjes në skenë të një regjisori të një vepre të re, sipas shfaqjes në ekran të një filmi të ri modern, sipas subjektit të një vepre të re letrare të një romancieri të ri, apo ku di unë gjithfarëlloj dëshirash apo idesh, që lidhen me individin, me prirjet e tyre dhe jo me ecurinë e kohës si nocion. Koha nuk ndalet, Koha nuk njeh individë, apo grupime që e vënë interesin e tyre, apo kërkojnë sundimin e kohës për interesat e kohës. Nuk fillon historia shqiptare as me Nanon, as me Berishën, as me Hoxhën. Historia shqiptare ka zanafillën e saj, ecejaket e saj, ka devijimet apo ngatërresat e saj, por kurrsesi nuk është barazuar me individin. Kam marrë pjesë në qindra promovime librash, në të gjitha premierat e Teatrit Kombëtar, Teatrit të Komedisë, të TOB, apo në të gjitha ekspozitat e piktorëve shqiptarë, si deh premierat e filmave dhe kam vënë re me çudi se në disa syresh, autorët e kanë quajtur veprën e tyre, realizimin e tyre me termin “këtu fillon, arti..shqiptar. Jam çuditur. Epokat nuk i etiketojnë, nuk i paragjykojnë, nuk i vulosin individët, autorët e krijimit, por koha, populli, historia. Askush nuk e ka ndalur kohën vlerësuese përjetësisht, por shumë përkohësisht, vetëm në momentin që ka qenë ën pushtet, apo në kohën që ka vetdeklaruar. Të nesërmen çdo gjë ka rrjedhur në ecurinë e kohës natyrale pa lënë gjurmë, pro vetëm shijen e hidhur të vetdeklarimit. Dhe vërtet kanë kaluar shumë vite për deklarime të tilla, utopike, anakronike, individualiste, vetpërgjegjëse, që koha i ka hedhur tej, i ka flakur duke i lënë si lëvore të panevojshme, që nuk maten me kohën dhe me realitetin e ashpër jetësor. Koha, epoka e një arti, shkence, nuk nis as tek ti, as tek unë, as tek ai as tek ata. Ajo është në lëvizje dhe gjeneron idetë, mendimet, zbulimet, krijimet, duke u dhënë vlerësimin e duhur dhe duke mos absolutizuar asgjë. Jeta është lëvizje, zhvillim, ndërgjegjësim, përgjegjësi, legjenda por që konkretizohen me ngjarje të datuara. Ngjarje apo data shpikjesh, zbulimesh, racionalizimesh, arritjesh, krijimesh, vëniesh në skenë, që nuk absolutizon askënd. Çdo gjë ka një fillim por kurrsesi një fund, pasi nocioni kohë është i pafundmë. Ndaj pa një të kaluar, nuk ka të tashmë dhe nuk do të ketë të ardhme. Si mund të quhet një vepër skenike “Fillimi i artit skenik” në aksh datë të vënies në skenë të x drame, kur dramat e kanë zanafillën e tyre qysh në lashtësi?! Si mund të quhet një periudhë drejtimi shteti si maja e drejtimit të tij, kur koha ecën dhe të nxjerr të zbuluar edhe nga shumë drejtime të tjera të mëparshme? Deliri i madhështisë së individëve në shoqërinë shqiptare postkomuniste duket se ka marrë hapa galoponte. Këta njerëz ose s’e njohin realitetin, ose se njohin historinë, ose s e njohin vetveten, ose nuk dinë ta përkufizojnë nocionin kohë. Çdo vetdeklarim për nisje të një epoke të re, në artin, profesionin ku vepron, s’është gjë tjetër por vetdeklarim, i hermetizmit, mohimit të ligjeve të natyrës, mbivlerësimit irracional që ë çon individin në shkëputjen nga realiteti njerëzor. Mbivlerësimi i vetvetes është një nocion i panjohur në shoqëritë demokratike të përparuara, pasi kultet, idhujt i krijojnë shoqëritë e pa emancipuara ndërsa epokat demokratike krijojnë modele. Modelet janë përqasje dhe përcjellje e zhvillimeve më të mira në çdo fushë, por kurrsesi absolutizim dhe individualizim vlerash. Bota e qytetëruar ruan dhe përcjell historinë për vlerat në çdo epokë, ndërsa sot krijon modele dhe jo idhuj dhe epoka standarde të panjohura më parë.