Ilia S Karanxha – Dielli

ENIGMAT SHEKULLORE

February 9, 2014 by dgreca

Nga Ilia S. KARANXHA*/Firenze/

Vepra më e njohur dhe më e nderuar në gjithë botën shqiptare mbetet edhe sot e kësaj dite pas gati pesë shekujsh një rebus enigmash të ndërthurura me art nga autori i saj Marin Beçikemi. Kur doli për herë të parë vepra e tij nuk dihej kur e kush e botoi? Cili ishte autori dhe ku ndodhej ky autor? Ku dhe kur vdiq ky autor? Kush ishte portreti i tij? Pse vepra u botua në Romë dhe jo në Venedik? Kush ishin prezantuesit e saj Petro Regulus Vicentini dhe Domenic Alzanjano Padovani? Përse u maskua kjo vepër ? … Për të zgjidhur disa nga këto pyetje u deshën shekuj e shekuj dhe akoma shumë prej tyre kanë mbetur pezull në shkencën albanollogjike./

ENIGMAT SHEKULLORE NË “HISORIA E SKËNDERBEUT” E MARIN BEÇIKEMIT (BARLETI)/

Elementi i parë që bie në sy në vepra Historia de Vita et gestis Scanderbegi.dhe e bën atë një publikim jo normal ka të bëjë me aspektet tipografike e ikonografike të lidhura me ambientin venecian (Essling: “les bois et les initiales dont il est orné étant de facture toute vénitienne..)kur ndërkohë na është paraqitur si një produkt roman. Në mbyllje të veprës(colophon) editori shënon vetëm gërmat fillestare të emrit të tij dhe shmanget përcaktimi i datës së botimit (Impressum Rome per B.V.), haresa të cilat nuk duhen konsideruar kurrësesi të paqëllimshme. Bile edhe letrën e Marko Marulit që e botoi në të njëjtën kohë po në Romë ai e paraqatet gati në të njëjtën mënyre Impressa Romae per B.V., vetëm se në këtu shton edhe datën e botimit: Anno .D(omini) M.D.XXII. pridie kalendas maii feliciter explicit.((Në)Vitin e Zotit 1522 përfunduar me sukses ditën e parë të muajit maj.)

Një paraqitje të tillë nuk e gjejmë p. sh., më 1507 dhe më 1508 kur De Vitali boti dhe riboti veprën e Ptolomeut në Romë. Në të dyja këto raste në colophon gjemë: Romae : nouiter impressum per Bernardinum Venetum de Vitalibus, expensis Euangelista Tosino Brixiano bibliopola, die VIII Septembris M.D.VII(Romë. Shtypur rishtmas prej Bernardino Venecianit të Vitalve, me shpenzimet e Evangjelista Tosino-s librar më 7 shtator 1507). Pra dy vizita nga Bernardino de Vitali në Romë dhe dy mënyra të ndryshme paraqitje të veprave. Me gjithë këtë edhe në mënyrë instiktive nga intelektualë të shquar venecianë Historia e Skëndërbeut nuk është vlerësuar si një vepër që i përket ambientit roman por atij venecian. Më 1847 E.A. Cicogna në veprën e tij bibliografike mbi editorinë veneciane fut mes tyre si një përjashtim edhe veprën e Skënderbeut me komentin e veçantë se: Jeta e veprat e Skëndërbeut janë të lidhura me mjra fije me venecianët.

Përsa i përket editorit sot ngjan një fakt i thjeshtë dhe i ditur prej të gjithëve se B.V. do të thotë Bernardino De Vitali. Mirëpo për të aritur në këtë pikë u deshën të kalonin gati dy shekuj e gjysëm nga botimi i veprës që studiuesi arbëresh Pietro Pompilio Rodotà (1707-1770) të vendoste një paralele mes editorit të Rrethimit të Shkodrës në Venedik dhe B.V.–së të Historisë të Skënderbeut në Romë.

Maskimi i kësaj veprës duket tek tendenca për të paraqitur atë si një vepër të kompletuar me portretin e autorit në faqen e parë ku është dedikimi i veprës. Kjo formë paraqitje krijonte për lexuesin e thjeshtë por edhe tek ndonjë ndonjë studiues përshtypjen se ka përpara imazhin e vërtëtë të një autori që duhej të ndodhej diku në Romë si famulltar. Me vdekjen e Marin Beçikemit(1468-1526) autorit të vërtetë të veprës Historia de Vita et gestis Scanderbegi.. editori i saj Bernardino de Vitali që e dinte më së miri se ai portret nuk kishte pasur të bënte fare me imazhin e ndonjë personi por ishte thjesht një ksilografi simbolike e kalon atë më 30 shtator 1526 edhe në veprën e Aloyse Cynthio degli Fabritii mbi proverbat popullore. E pra edhe në këtë rast Bernardino de Vitali deshte t’i bënë një farë maskimi autorit mirëpo Alvise Cincio ishte një person i njohur publikisht dhe u bë objekt ndjekjesh nga ana e klerit. Ishte pikërish kjo vepër që shtyvi Signorinë të vendosë më 29 janar 1527 censurën mbi edirotinë në Venedik si mbi librat e shtypuara aty si mbi ato të importuara. Ky vendim prekte edhe veprën tonë që po qarkullonte aty si një vepër importi.

Çështja tjetër akoma më enigmatike ka të bëjë me dy autorët që na prezantojnë veprën e Historisë të Skënderbeut të paraqitur në ballinën e saj me nga një vjershë të shkurtër. Është fjala për Petro Regulus Viçentino dhe Domenik Alcinjano Padovani-n. Në këtë rast është normale të bëhet pyetja: Kush janë këta persona? Sa të njohur kanë qënë ata kur u botua vepra dhe sa mundësi kishte dikush që nëpërmjet tyre të arinte tek autori i vërtetë i saj ?

Dh. Shuteriqi i ndodhur para faktit mbi pamundësinë e mbledhjes të të dhënave biografike për Barletin nëpërmjet veprave të tij, mbasi ato paraqiteshin hermetike në këtë drejtim, sugjeronte që të ndiqeshin jetët e këtyre dy personave për të cilët mendonte se duhet ta njihnin Barletin. Po aty tërheq vëmëndjen se ata ishin injoruar gati krejt nga historiografia shqiptare(Shuteriqi-1979).

Të njëjtat probleme i parashtruma edhe në vepra Barleti apo Beçikemi?.., dhe tashmë duket se në këtë drejtim kanë filluar kërkimet e para të cilat nuk duket se e kanë qetësuar këtë çështje. Ata vazhdojnë të parqesin akoma vështirësi identifikimi apo njohje të veprimtarisë së tyre në mënyrë të tillë që të mund të gjejmë kontaktet me autorin e veprës sonë.

Mbiemri Alzignano (Alcinjano)i përdorur në shekullin e XV duket se ka filluar të lihet pasdore dhe ai evulon në fund të këtij shekulli dhe në fillim të shekullit të XVI në formën Olzigniano(Olcinjano). Kështu një student në Padova në aktet kuries e gjejmë: d.(om) mag.(ister) Iacobi Alzignani Patavii art. doct.(Divers. 44. f. 109) po të njëjtin person më 1488 fillojmë ta takojmë në aktet e këtij universiteti me emrin mag. Jacobi f.(ilius) ser Gasparis de Olzignano civis Pad.(ova) por edhe në formën: Iacobus de Olzignano de Padova f(ilius) ser Gasparis (Baldasris) doct., art. (doctoris in artibus)

Ndërsa një tjetër Iacob me mbiemrin Arzignano (Arzignana) do ta takojmë më 4 shkurt 1474 në variantin Iacopi de Supatis Jordanis de Arzignano f.(ilius) ser Nascimbeni doct. i. civ. por edhe në variantin d. Jordani de Arzignano Vicentini.

Për periudhën 1500-1550 nuk gjejmë në Universitetin e Padovës asnjë studentë me mbiemrin Arzignano apo Alzignano por ndërkohë kemi dy studentë që venë mbas emrit të tyre de Olzignano (nga Olcinjano) dhe që të dy janë nga Padova. Kështu kemi Heironimus de Olzignano de Padova e po kështu edhe Doymus (Doimus) de Olzignano (Olzignanus) de Patavius q.(unadam) Antoni

Ja pra është me se e qartë që mbiemrat Alzignano (= Olzignano) dhe Arzignano nuk mud të shkrihen tek njëri tjetri mbasi janë dy lokalitet te ndryshme larg nga njëra tjetra. Njëra është në afërsi të Padovës mos lagje e saj (kemi edhe Palazzo Olzignani ndërtuar qysh më 1466 nga Pietro Lombardo) dhe tjetra në Vincenza.

Kështu Dominicus de Alzegnano Patavius i Historisë të Skënderbeut nuk mund të jetë i njëjtë me mjekun Domenico Massari( Dominici Vincentini Arcignanei) aktiv në shek. XV-XVI lindur në Arzignano provinca e Viçencës.

Mbi jetën e këtij humanisti dihet shumë pak. Emri i tij del si autor në dy vepra. Në të parën ai është kujdestar i veprës të Aristotelit: Problemet(1505) e cila edhe pse konsiderohet një vepër e dyshimtë e Aristotelit pati një popullaritet në gjithë Evropën. Ajo është e ndërtuar nëpërmjet pyetjeve dhe përgjigjeve të 900 çështjeve (problemeve) të ndryshme.

Libri i dytë i Domenico Massari-t ka të bëjë me peshat dhe mastat mjekësore i cili u botua fillimisht më 1511 dhe më pas pati edhe dy ribotime të tjera në Itali një në Pavia(1516) e një në Bologna(1516). Në këto vepra ai prezantohet me emrin: Dominici Vicentini Arcignanei por edhe më thjesht: Dominici Arcignanei. Dy botimet e fundit janë të bashkuara me vepra të autorëve të tjerë.

Në këtë pikë duket më interesant të gjyrmohet Doymus (Doimus) de Olzignano (Olzignanus) de Patavius i të ndjerit Antonio për të cilin folëm më lart. Ky e nis karierën e tij univesitare disa muaj pas vdekjes të Marin Beçikemit dhe është pranuar në universitetin e Padovës mbasi ka dhënë prova për aftësitë e tij. Nuk është çudi që në mënyrë private ai të ketë pasur si profesor Beçikemin. Pas disa vjetësh të një kariere të shkëlqyer universitare Doimus që duhet të jetë Domenik ka aritur të bëhet primar i Kolegjit të Shënjtë të Juristëve në Padova.

Çështja duket sikur është zgjidhur me Petrus Regulus Vicentinus me që emri i një Petro Regola del së fundi në aktet arkivale të kuries së Padovës dhe ngjan që të ketë qënë sekretar qysh në kohën e peshkopit Jacopo Zeno(1460-1481) mirëpo nuk duket të ketë mbajtur të njëtin ofiq gjatë peshkopatës të Pietro Barozzi-t (1487-1507) dhe riaktivizohet me ardhjen e peshkopit të ri Pietro Dandolo(1507-1509). Në këtë periudhë ai duhet të ketë qënë mbi 60 vjet

Duke ndjekur gjithmonë studentët që kanë studjuar në Padova takojmë disa prej tyre që mbajnë mbiemrin Regulus apo Regulinus me prejardhje udineze, veneciane apo toskane. Pra mbiemri nuk ka qënë dhe aq i rallë siç menduam kur botuam veprën Barleti apo Beçikemi?…

Sidoqoftë në lidhje me Petron që del në dokumentat e kuries të Padovës del pyetja a ishte gjallë ai kur u botua Historia e Skëndërbeut më 1522? Pastaj sa i gatshëm ishte ai të na informonte për këtë Marin Barleti që në duket si një person nga Roma e që në realitet ishte Marin Beçikemi nga Padova?

Me gjithëatë ka rëndësi fakti se diçka ka filluar të lëvizë edhe në shkencën shqiptare për të gjetur të vërtetën. Fillimisht u provua për ruajtjen e anakronizmave. Emri i Barletit e vepra e tij bënin pjesë në ADN-ne e kombit e të shkencës albanollogjike. Ndryshimet e tyre prishnin shumë ekulibra e rëzonin shumë mite. Jo më kot në shtypin e kohës u përdorën fjalët: rikthim tek Barleti, rishikim, rivlerësim i figurës të Barleti apo rigjetja e Shqipërisë të humbur. Të gjitha kishinn qëllim të theshin të ruajmë me çdo kusht Barletin. Shpresojmë e urojmë të bëhen tentativa të tjera. Hulumtime apo diskutime e pse jo edhe konfernca mjaft që të mos anullohen pasi janë deklaruar. Të gjitha këto do të kenë edhe anën pozitive mbasi sa më shumë variante të hamendësohen për ekzistëncën historike të Barletit aq më shumë do të bindemi se prapa këtij emri qëndron profesori dhe oratori zyrtar i Rpublikës të Venedikut Marin Beçikemi. Njeriu që njihte nga afër dhe larg segretet, skenat dhe prapaskenat që luheshin në pallatet e dozhëve.

*(Ne Foto:Stema e familjes Beçikemi.)

Firenze 31.I.2014

ALBANOLLOGJIA NË BIBLIOTEKAT E FIRENCES

January 11, 2014 by dgreca

SHKRUAN: Ilia S. KARANXHA/ Firenze/

Se çfarë përfaqëson Firencia për kulturën dhe artin italian në veçanti dhe atë evropian në përgjithësi është sot një fakt i mirënjohur në mbarë botën e civilizuar. Provë e gjallë në këtë drejtim nuk janë vetëm bibliotekat e panumurta të ngritura e të mirëmbajtura prej shekjush nga vetë fiorentinit, por edhe ngritja dhe funksionimi krahas tyre të një sërë bibliotekash e institucionesh kërkimore shkencore të huaja me karakter umanistik nga shtete apo universitete që mbahen sot ndër më të zhvilluarat në botë. Si të thuash në djepin e kulturës evropiane këto shtete apo institucione ballafaqojnë dhe zhvillojnë kulturrën e tyre shkencore umanistike.

Mes këtyre institucioneve e bibliotekave jo-fiorentine mund të kujtojmë këtu Institutin Universitar Evropian të ngritur qysh nga viti 1976; Instititutin gjerman mbi historinë e artit (Kunsthistorisches Institut) të themeluar më 1897; bibliotekën Berenson në Villa Tati-Firence të bashkuar qysh më 1961 si pjesë e Universitetit të Harvardit(ShBA); bibliotekën Bill Kent pranë Monash University Prato Centre që ruan një fond të pasur librash mbi historinë e artit që vijnë nga Warburg Institute i Londrës; British Institute i Firences i themeluar më 1917 nga një grup studiuesish që jep një kontribut të shquar në promovimin e kulturës angleze për italianët dhe asaj italiane për anglezët; bibliotekën e Instituti Universitar Ollandez mbi kulturën e artin e Vëndeve të Ulta; shoqatat Itali-Rusi e Itali-Hungari me bibliotekat e tyre përkatëse e kështu me radhë edhe shumë bibliotka të tjera të huja më të vogla.

Ja pra në këtë arqipelag të panumurt bibliotekash fiorentine e jo-fiorentine Shqipëria, shqiptarët apo gjuha shqipe a kanë ndonjë vend në atdheun e Dantes, Petrarkës, Bokaçios apo Koluçio Salutatit?

Në një vizitë turistike që bëra shumë vite më parë në shtëpinë muze të Dantes gjeta të ekspozuar në vitrinat e tij edhe variantin shqip të “Komedisë hyjnore” të shqipëruar nga Pashko Gjeçi. Ajo ishte vendosur aty mes përkthimeve më të mira që i ishin bërë në harkun e shumë shekujve kësaj vepre me famë botërore. Ky fakt do të më sillte ndërmënd portretet më të hershëm të Pirros së Epirit, Mikele Tarkanjotës apo Skëndebeut që ruheshin prej shekujsh në Uffizi për të cilat jemi mësuar t’i konsiderojmë si origjinale. Do më bënte të kujtoja simfoninë “Skënderbeu” të Vivaldit(1678-1741 që u lojt në pranverën e vitit 1718 me një sukses aq të madh, me rastin e inagurimin të teatrit në rrugën Pergola të Firence, sa vuri në zili edhe sienezët që të organizonin edha ata çfaqen e kësaj sinfonie me qëllim që të mos ndjeheshin më poshtë se fiorentinët. Do më kujtonte afreskon e madhe të Bernardo Poccetit(1548-1612) në Salla Bona -Palazzo Pitti ku pasqyrohet pushtimi i Prevezës në Shqipëri nga fiorentinët më 3 maj 1605. Do më kujtonte skluptorin e shquar fiorentin Romano Romanelli(1882-1968) jo vetëm për monumentin e tij të bukur të Skënderbeut të ngritur në Romë me gjykimin e miratimin e njëzëshëm të intelektualve të shquar fiorentinë por edhe për të gjitha monedhat shqiptare me një cilësi të lartë që ai derdhi gjatë periudhës së Zogut. Do të më kujtonte vitet shumë intensive që rilindësja jonë më e shquar Dora D’Istria kaloi këtu në Firence deri në momentet e fundit të jetës së saj. Do më kujtonte arqitektin e shquar po ashtu fiorentin Gherardo Bosio (1903-1941) prej të cilit trashëgojmë edhe sot e kësaj dite planimetrinë e të gjitha godinave të ngritura në qëndrën e Tiranës nga ministritë deri tek univesiteti. Apo krijimin e të parës hartë me kufijtë politikë të Shqipësisë në Institutin Gjeografik Ushtarak të Firences fill mbas konferencës së Londrës(1913). Pa folur këtu për arkivin e këtij institucioni që ruan me mijara harta topografike, rilevime gjeodezike apo foto aerostatike të kryera mbi teritorin Shqiptar apo atë ballkanik të cilat vazhdojnë të ruajnë një rëndësi të veçantë për Shqipërinë.

Nuk do të ishte pa interes të kujtonim po këtu se si fiorentinët, për të nderuar e përjetësuar në një fiksion kinematografik politikanin, shkrimtarn, mecenatin e umanistin më të famshëm të rilindjs italiane e fiorentine Lorenzo de Medici(1449-1492) të ashtuqojturin “il Magnifico”, zgjodhën aty nga vitet 1930 më të madhin e shqiptarve aktorin me famë botërore Aleksandër Moisiun.

Ja pra mjaft pikënisje ugurmirë krenarie. Thjesht një arsye më shumë që të nxit për të gjyrmuar se çfarë lidhje të tjera mund të ketë pasur mes Shqipërisë dhe Firences? Çfarë pasurish albanollogjike fshihen në biblotekat e muzeumet e këtij qyteti ? Dy pyetje që integrohen tek njëra tjetra ndërthuren me njëra tjetrën e kompletojnë njra tjetrën tek shikojmë të projektohet qysh nga kohët më të lashta të etruskëve e deri në ditët tona një histori fiornetine e Shqipërisë e paralel me të një pasuri e pamasë albanollogjike e shpërndarë dhe ruajtuar me kujdes në qindra biblioteka e muzeume të Firences që prej shekujsh nderojnë këtë qytet në të gjithë botën.

Kështu edhe pse Shqipëria në kryeqëndrën e Toskanës (“e toskëve” do të bërtiste dikush i dalldisur pas trasformimeve etimollogjike) nuk ka një institut apo bibliotekë albanollogjike që në portën e saj të mbante një pllakatë me një mbishkrim të tillë, aq të dëshëruar për të gjithë shqiptarët, ajo prapë se prapë ekziston. Eksizton në përmasa e temtika të larmishme të tilla sa që mund të ballafaqohet denjësisht me institucionet e bibliotekat albanollogjike më të mira të Shqipërisë e të botës në pikpamje numerike e cilësore të fondit librar e arkivistik.

Një histori fiorentine të Shqipërisë mund ta nisim me antikitein. Me debatin se kush janë etruskët dhe gjuha etruske. Pra dikush pretendon se e ka zgjidhur misterin etrusk, dikush deshifron gjuhën etruske dhe e quan atë një gjuhë të gjallë (lingua viva) duke gjetur paralelizma me gjuhën moderne shqipe e të tjerët që i mohojnë këto cfilitje.

Por këtë histori fiorentine të shqiptarve e Shqipërisë mund ta shikojmë edhe kur Petrarka në vitet 1341-1343 përfundonte variantin e parë të veprës së tij mbi Burrat e Shquar (De viris illustribus) ku mes të tjerve do trajtoheshin edhe Pirroia i Epirit dhe Aleksandri i Maqedonisë. Dy kode dorëshkrim që ruhen sot në Bib. Laurenziana të Firences përmbledhin këtë vepër të Petrarkës e cila do t’i shërbente pak më vonë edhe princit Francesco nga Carrara (?-1388) të bënte zbuklurimin e pallatit të tij në Padova pikërisht me këta burra të shquar. Në vazhdën e Petrarkës dot të shkonte edhe autori i famshëm i Decamoroni-t fiorentini Giovanni Boccaccio kur shkrojti veprën tjetër të tij Fataliteti i burrave të shquar (De casibus virorum illustrium-1356-1360). Këtu zunë vënd mes të tjerve Alessandri I, (Mollosi) Mberti i Epirit, Olimbia dhe Pirroia i Epirtit vepër e cila pati një përhapje të gjërë në Evropë dhe shumë kode dorëshkrim të saj u zbukuruan me miniatura nga më të bukurat të kësaj gjinie.

Me Pirron dhe Aleksandrin e Madh do të merej edhe umanisti fiorentin Lino Coluccio Salutati (1331-1406) i cili në veprën e vet De origine civitatis Florentiae et eiusdem famosis civibus (Mbi origjinën e qytetit të Firences e qytetarët e saj të famshëm) do t’i shikonte ata si strategë të mëdhenj që u mundën apo që u tejkaluan nga fuqia e Romës. Në Firence, njëlloj si në Padova, një sallë (Aula Minore) në Palazzo Vecchio, qysh në atë kohë pallati komunal i Firences, do të zbukurohej me figurat e këtyre personave të shquar.

Në fillim të shekullit që sapo kaluam studiuesi me origjinë rumune Nicola Jorga lexovi në bibliotekën Medicea-Laurnziana në një kod dorëshkrim të kopjuar nga Ëngjëllorët e Drishtit një shprehje në gjuhën shqipe që sipas të gjitha ngjasave duhej t’i takonte kohës të Skënderbeut dhe për më saktë vitit 1462. Publikimi i kësaj gjetje më 1915 u cilësua prej të gjithëve me rëndësi të veçantë linguistike e historike. Fakti ngjalli një euforizëm të jashtëzakonshëm jo vetëm mes atdhetarve shqiptarë por në mbarë botën akademike bile për shumë vite me radhë. Një bibliografi e pamasë u prodhua rreth asaj që duhej të shënonte pikënisjen e gjuhës shqipe e që shumë shpejt hyri të bënte pjesë në të gjitha tekstet shkollore me emëtimin “formula e pagëzimit.” (Shih: I. Karanxha: Barleti apo Beçikemi? Një pështjllin në shkencën shqiptare. Tiranë 2010, ff. 236.241 )Shumë linguistë të shquar u ngatëruan për shkakun e vetëm se ajo u trajtua në mënyrë të veçantë, e shkëpur nga konteksti ku kishte zënë vend dhe pa asnjë vlerësimin kritik të dokumetave të ndryshme që ishin kopjuar aty. Nga ana tjetër në atë kohë nuk njihej sa duhej as veprimtaria falsifikuese e familjes Ëngjëlli që cfilitej të nxirte në pah para shqiptarve një lavdi të paqënë. Sidoqoftë sot entusiazmi mbi këtë tekst shqip, që i përket në realitet mezit të shekullit XVI, duket se është shteruar dhe fakti që kodi Ashb1167 i Laurencianës nuk u bashkua me veprën e Buzukt me rasrin e 100-vjtorit të pavarsisë në Bibliotkën Kombëtare të Tiranës tregon se studiuesit e sotëm shqiptarë janë më të kujdesshëm. Megjithëtë ka rëndësi të kujtojmë këtu se debati për primatin në kulturën shqiptare, edhe pse në një formë jo shumë ortodokse, kishte filluar qysh në hapet e para të saj në fillim të shek.XVI

Kështu paralel me zanafillat e një historie fiorentine të Shqipërisë e shqiptarve zhvillohet edhe ajo bibliografike që siç e pohuam më sipër ka përmasa të jashtëzakonëshme e të krahasueshme me një Institut albanollogjik.

Për të hedhur sa më shumë dritë mbi këtë pasuri albanollogjike fiorentine të çmuar për gati 8 vjet me rradhë gjyrmuam të gjitha bibliotekat e Firences e rezulatat e kësaj pune nismëtare kanë zënë vend në një vepër me karakter bibliografik dhe biografik nën titullin “Albanollogjia në bibliotekat e Firences” e cila përmbledh më shumë se 20.000 referenca bibliografike. Në një farë mënyre edhe një lloj biblioteke virtuale e shkencës albanollogjike në qytetin e Firences.

Firenze 19.VIII.2013

VËLLEZËRIT TIPOGRAFË DE VITALI DHE PORTRETI NË VEPRAT E TYRE

September 19, 2013 by dgreca

Shkruan: Ilia S. KARANXHA/

Veprimtari editoriale dhe tipografike e vëllezërve de Vitali në kontekstin e zanafillave të editorisë veneciane nuk është më një argumet i pa njohur për publikun shqiptar edhe pse shkencës albanollogjike vazhdon t’i mungojë akoma një studim monografik serioz mbi këtë argumet. Një informacion të menjëhershëm, kuptohet jo të plotë, e gjejmë në rrjetin social që përfshin regjistrimet e gjithë veprave italiane të botuara gjatë shekullit të XVI të realizuara nga Instituti Qëndror për Katalogun Unik (EDIT 16 ICCU) në harkun e shumë viteve. Megjithëatë mbeten jashtë këtij katalogu incunabolat (botimet e shk.XV), një sërë botimesh të tjera të cilat shpesh edhe si ksombla të vetme kanë përfunduar në biblioteka të ndryshme jashtë Italisë apo vepra të cilat edhe pse nuk kanë të shënuar në kolofon (të dhënat përmbyllse të një vepre) emrin e editorit janë konsideruar nga biblioteka apo studiues seriozë si vepra të Bernardino de Vitalit.

Sidoqoftë duke ju referuar informacionit që trasmeton katalogu i mësipër gjejmë 196 vepra të cilat shënojnë si editor vetëm emrin e Bernardino de Vitalit, 9 vepra që përmbajnë emrat e të dy vëllezërve pra Bernardino e Matteo de Vitali; një vepër të cilën Bernardino de Vitali e ka botuar në shoqëri me një Francesco Consorti nga Lucca kanonik në katedralen e Shën Markut, ndërsa dy vepra kanë dalë vetëm me emrin e vëllajt të tij Matteo de Vitalit. Po në këtë katalog mund të shikojmë në një seksion të veçantë disa nga markat tipografike që ka përdorur De Vitali. Nga çfletimi i librave të ndryshme kmi konstatura se ata fillimisht kanë dashur të përdorin si simbol shqiponjën duke bërë edhe stilizime të ndryshme dhe njëri prej këtyre varianteve ka dalë në disa botime si marka zyrtre e tyre.

Në lidhje me botimet e vëllezërve De Vitali në enciklopedia Trecani na është dhënë një shifër e përafërt që i vlerëson ato në rreth 150 vepra; katalogu i mësipërm (EDIT 16 ICCU) ka mundur të regjistrojë në total 208 vepra, të njëjtën shifër (209) na ka dhënë edhe studiusia L. Nadin. Në një shkrim që kemi botuar më 2011 kemi referuar se vëllezërit De Vitali për periudhën prej 1493 deri më 1539 kishin botuar e ribotuar 265 vepra të ndryshme. Tani këtë shifër në bazë të studimeve më të thella mund ta korigjojmë në favor të këtyre editoreve me origjinë shqiptare duke regjistruar për ta mbi 300 botime dhe njëkohësisht duke përcaktuar si viti të fillimit të veprimtarisë së tyre muajt e parë të vitit 1491 kur botojnë veprën e Nicolaus de Boffeleo : “Indulgentia” (një libër mbi çfajësimet nga mëkatet për lebrozët e spitalit të Shën Lazarit në Jeruzalem) dhe jo më vitin 1494 siç referohet në katalogun e mësipërm dhe në mënyrë hipotetike edhe nga ndonjë studiues. Sidoqoftë krijimi i një repertori sa më të plotë të veprave të botuar nga vëllezërit De Vitali krijon mundësinë për studime me vlerë për shkencën albanollogjike.

Për vëllezërit De Vitali kemi bërë edhe disa publikime të tjera ku veç jetës dhe vprimtarisë së tyre editoriale- tipografike i kemi dhënë përparësi edhe aspekteve ikonografike në botimet e tyre. Në këtë kontekst krahas ballinave dekorative një vend të rëndësishëm në botimet e tyre fillon të zerë edhe portreti i gdhëndur në dru (ksilografia) apo në bakër i cili ndryshe nga kopertina është gjithmonë një pjesë organike dhe e pandarë e veprës.

Veç portretit të Skënderbeut(1405-1468) të mirënjohur prej të gjithëve gjejmë gjithashtu në veprat e botuara nga Vitali edhe portretet e Ludovigo Ariosto-s(1474-1533), të Virgjilit (Vergilius Maro, Publius 70-19 para K), dy portrete të muzikantit fiorentin Pietro Aron(rreth 1480- 1545), të shënjtorit Marko(dikush e cilëson Shën Luka) në aktin e shkrimit të ungjillit por edhe disa të tjera në përmasa të zvogëluara e të futura brenda gërmash të ksilografuara. Me përjashtim të veprës së Barletit, për të cilën siç dihet është pa datën e botimit, të gjitha portretet e mëdha dokumentohen pas viteve 20 të shek XVI. I vetmi portret, mes këtyre që përmëndëm, që riqarkullohet nga publikime të editorve të tjerë është ai i Ludovigo Ariosto-s ndërsa të tjerët u publikuan për herë të parë nga Bernardino de Vitali.

Portreti i Skënderbeut, që bën përshtypje edhe për madhësinë e tij(256x173mm), jo vetëm mes veprave të Vitalit por në gjithë botimet e kohës, duke thyer skajet e brëndëshme të kornizës së

sipërme, veçohet gjithashtu për forcën e madhështinë e imazhit që trasmetohet nga një profil disi i ngurosur. Ky është portreti i parë që ka publikuar De Vitali për të cilin në studime të tjera kemi përcaktuar datën 1522 dhe si një vepër arti ai ka zënë vend në një sërë botimesh që trajtojnë grafikën në fillim të shek XVI.

Më 1523 Bernardino dë Vitali boton veprën “Toscanello in musica…” ku gjejmë të skalitur në ballinë portretin e muzikantit fiorentin Pietro Aron që ishte njëkohësisht edhe autori i librit i cili më 1516 kishte çelur në Romë një shkollë kantoje dhe në Imola ishte maestro i korit. Ky autor portretizohet në figurë të plotë i ulur në katedër. Krahun e djathtë e mbështet mbi mbajtësen e poltronës ndërsa në dorën e majtë mban një libër. Nxënsit janë vendosur rreth tij në të dy anët. Përpara kemi një tavolinë me instrumenta muzikore e dy libra. Korniza që përmbledh këtë skenë të një ore mësimi në muzikë me ornamentet e elementët e saj kthehet pjesë e pandarë e ngjarjes. Kjo grafikë në bazë të monogrameve që ndodhen në pjesën e fundit majtas L.A. i është atribuar gdhëndësit fiorentin Lukantonio degli Uberti(Lucantonio degli Uberti aktiv në vitet 1503-1557) dhe e gjejmë të ribotohet nga de Vitali edhe dy herë të tjera më 1525 (“Trattato della natura…”) e më 1529.

Nuk është për të përjashtuar mundësia që Lucantonio degli Uberti të ketë kontribuar edhe në zbukurimin e veprës “Historia de Vita et gestis Scanderbegi…” kur ndërkohë jemi më të sigurtë që blloku i sipëm dhe i poshtëm i katërkëndëshit në ballinën e kësaj vepre janë realizuar për herë të parë nga Zuan Andrea qysh më 1520.

Editorë të tjerë Melkior Sessa e Domeniko Nikolini duke ribotuar veprën “Toscanello in musica…” (1539,1562) ribotojnë gjithashtu të njëjtën ksilografi me portretin e Pietro Aron që kishte botuar De Vitali. Mund të përmëndim këtu që vlerat e kësaj vepre nuk kanë humbur akoma. Kështu Shtëpia botuese ’Forni’ – Bolonja riboton së fundi të njëjtën vepër “Toscanello in musica…’(1969) së bashku me portretin e ksilografuar të muzikantit fiorentin që përmëndëm më sipër.

Është e rëndësishme të theksojmë këtu se raportet e bashkëpunimit mes Bernardino de Vitalit e familjes Sessa duhet të kenë nisur qysh para vitit 1500. Më 16 maj 1498 ne i gjejmë të botojnë së bashku veprën e poetit Palladius, Domicus Soranus: Epigrammata libellus… (Palldi, Domeniko (ndryshe Domeniko Farina): Librin e mbishkrimeve) vepër e cila në fillim e në fund përmban dy marka tipografike të ndryshme. Në krye atë të Sessës me macen që mban në gojë miun e rrethe rrotull gërmat IBS(Johannes Baptista Sessa) e në fund të librit atë që do të bëhej marka e De Vitalit, kuadratin me kryq e me rreth e me gërmat e para të dy editorve. Nga lart poshtë dallojmë I.S (Iohannes Sessa)dhe anash B.A. (Bernardino Albanesem). Është i njëjti vit kur De Vitali përdor për herë të dytë mbiemrin “Albanese”. Atribuimi i kësaj vepre de Vitalit bëhet nga British Library – e Londrës (Incunabula Short Title Catalogue) duke marë shkas kuptohet nga vepra e Sabellikos (Sabellico, Marco Antonio Coccio (1436-1506)) “Enneades…” ku në kolofon të librit na bëhet e ditur se vepra u shtyp nga Barnardino e Matteo de Vitali që “populli aty i quan shqiptarët” (qui vulgo dicuntur li Albanesoti). Sidoqoftë më 1522 kur u botua vepra .. de Vita et gestis Scanderbegi bashkëpunimi nuk ishte vetëm mes Luka Ulqinakut e Marin Beçikemit për shkëmbimin e ksilografive të ballinës por edhe mes Bernardino de Vitalit edhe Melchior Sessa-s të birit të Iohanni-t. Për këtë argument kemi folur gjetkë.

Më 1527 në veprën e Amonio Alesandrinos : ’Quatuor Evangeliorum…’ (Katër ungjijtë ) në fletën e 8-të gjejmë portretin e shkrimtarit evangjelist Shën Matheo (apo Shën Markut) në tavolinën e tij të punës, një grafikë me nivel të lartë artistik, e cila nga ndonjë studiues është konsideruar e stilit ticianesk bile shkohet edhe më tej duke e konsideruar vepër nga vetë dora e artistit të madh. Në këtë pikë mund të hipotizojmë edhe një kontakt të drejtpërdrejtë bashkëpunimi mes Tiziano Vecellio (1480-1576) edhe de Vitalit me që Shën Markoia në këtë variant është publikuar për herë të parë prej tij e nuk duken ribotime të portretit në edicione të mëvonshme. Por nga kritika e artit e sudimet mbi grafikën e Tiziano-s kjo vepër duket akoma nuk ka gjetur miratimin e studiuesve prandaj mbetet të klasifikohet në stilin ticianesk e realizuar nga pasuesit e shumtë që ndoqën gjurmët e Ticianos. Megjithëkëtë mbetet një fakt i pakundërshtueshëm i një periudhe lulëzimi ekonomik për vëllezërit De Vitali që mund t’i lejonin vehtes të angazhonin për botimet e tyre artistë të shquar të kohës.

Një paralelizëm mes grafikave të Tiziano-s e portretit të publikuar nga de Vitali mund ta gjejmë në një nga figurat tek blloku i parë që paraqet ciklin e “Triumfit të J. Krishtit” ose “Triumfi i Besimit” të realizuar mga Tiziano qysh më 1516. Për Essling(1910) e Sander(1950) portreti i publikuar nga Vitali paraqet Shën Lukën por kjo nuk ndryshon thelbin e çështjes. Ndryshe qëndron puna me portretin e poetit Ludovigo Ariosto(1474-1533) e cila tashmë me unanimitet pranohet si një vepër e Ticianos dhe shfaqet për herë të parë më 1532 në Ferrara në veprën ’Orlando Furioso’ me editor Francesco Rossi. Portreti për bukurinë e forcën e madhe shprehëse të poetit të shquar u pëlqye me njëherë nga shumë edtitorë të cilët e vendosën si ballinë në veprat e tyre. Shëmbëlltyra mbetet e njejtë por dallohen 4 variante ksilografike të poetit të madh. Vitali ishte një ndër të parët që riboton këtë portret më 1535 në dy komeditë e Ariostos “La Lena” e “Il Negromante”. Për këtë rast pa pretenduar ndonjë përgjithësim mund të themi se janë të spikatura preferncat e menjëhershme të Vitalit për portretin autentik. Me publikacionet e shumta që pati ky portreti i Ariostos gjatë shekullit të XVI edhe nga shumë editorë të tjerë e bënë atë mjaft popullor.

Portreti i Virgjilit u botua nga B. de Vitali më 1532 në vepra “La Eneide…” dhe paraqet disa karakteristika që e afrojnë me portretin e Skënderbeut tek e shikojmë të futur brenda një kornize dyshe e të zbukuruar me gjethe rrushi. Si konkluzion në lidhje me gjithë portretet e mëdha të botuara nga de Vitali mund të themi se karakterizohen nga një nivel i lartë artistik, janë publikuar mbas viteve 20 të shek. XVI dhe se kanë qënë gjithmon objekt vlerësimesh pozitive nga kritika e artit.

Përsa i përket portreteve në dimesione te vogla ato paraqiten gjithmonë brënda gërmash ksilografike dhe shërbejnë si pikënisje për fillimin e një vepre apo të ndonjë kapitulli por nuk mund të themi se ato përfaqësojnë imazhin e vërtetë të autorit. Rasti më lëndues në Shqipëri është ai i të ashtuqojturit “porteti autentik i Marin Barletit” (K. Biçoku: “Portreti i Marin Barletit…” shih: St.His. 1999/2 ) të cilin e gjejmë të publikuar po nga Bernardino de Vitali edhe më 1927 në veprën e Alvise Cinzios degli Fabrizi mbi “Proverbat vulgare” (I.Karanxha: Barleti apo Beçikemi?…” 2010, f. 174) pra një klishe që paraqet si M. Barletin po ashtu edhe Alvise Cinzo degli Fabrizi. Dy autorë jo shumë të dëshëruruar në Venedik. Bile vepra e Alvise Cinzio-s pati shumë kundërshtime e dabete të bujshme dhe u bë shkak për vendosjen e censurës në Venedik. Me të njëjtat përmasa të vogla të futura brenda një gërme të ksilografuar është edhe një portret që e gjejmë në veprën e Pietro Aron mirëpo nuk ka asnjë ngjasim me portetin e ballinës që folëm më lart.

Jo vetëm portretet por edhe ksilografitë e tjera të përdoruara nga De Vitali në veprat e tij përbëjnë një instrument të rëndësishëm studimi mbi artin. Ato jo vetëm na ndihmojmë të ndjekim bashkëpunimin e lidhjet e tij me editorët e tjerë venecianë por edhe për të gjyrmuar e gjykuar raporetet e tij me botën e artit në ato raste kur ai është origjinal pra kur është i pari që publikon njërën apo tjetrën grafikë. Përsa i përket raporteve me humanizmin e kohës, autorët apo tematikat e veprave që ai publikoi mbetet një problem i hapur hulumtimesh të mirëfillta shkencore të cilat duhet të shmangin mbi këtë argument dilentatizmat apo konjuktura artificile mardhëniesh që herë me qëllim për autolëvdata e herë paqëllim dëmtojnë ecjen përpara të shkencës albanollogjike.

Firenze 20. IX.2013.