Ese për dyzimin dhe Jehuda Amakain/
NGA ILIR LEVONJA-Florida/
Në vitin 1994 kryeministri i Izraelit, Itzhak Rabin (Yitzhak Rabin) u laurua me çmimin Nobel për paqen. Në fjalën përshëndetëse ai ftoi një poet të recitonte diçka në lidhje me këtë eveniment. Ky ishte Jehuda Amikai. (Yehuda Amichai). Njëriu që tashmë kishte konfirmuar një poezi bashkëkohore me tendenca të thekshme për rrugën e dialogut, bashkëjetesën, në tokën e ndezur arabe. Atë që njihet si toka e premtuar. Në të njëjtën kohë, edhe me nota ironike ndaj arrogancës së asaj pjese radikale të hebrejve të cilët nuk denjojnë të njohin realitetin. Vjersha që recitoi poeti, titullohej ”Zot ki mëshirë për fëmijët e kopshtit”. Megjithatë ashtu sikur edhe në shumë popuj, apo vende, Amikai është sot një nga zërat që, në mos me poetin kombëtar, idetentifikon letërsinë dhe kulturën e Izraelit në botë. Ka rrugë në Tel-Aviv, ku nëpër mure, gjëndet jo vetëm emri por edhe pjesë nga krijimtaria e tij. Në fakt është një ironi e bukur për shkak të një dy vargshi të tij, kur thotë se, ”Nëse nuk e ndiej brizën e mbrëmjes, nuk kam për t’i falur asnjëherë këto mure.
Me Rabinin e lidhnin dështimet dhe sukseset. Të dy ishin pjesëmarrës në luftën e Sinait 1956. Të ashtuquajturën katastrofa e Suezit. Aleanca me Anglinë, të cilës hebrejt i detyroheshin shumë, kundër Egjiptit fqinj. Ku edhe dështuan. Por do të fitonin më pas më 1973, kësaj here për të mbrojtur vetveten nga aleanca arabe me në krye po Egjiptin, në lartësitë Golan. Suksesi, i tyre, (Amikai, Rabin) kuptuan menjëherë se paqja mund dhe duhej të afrohej ndryshe midis popujve arabë dhe Izraelit. Mirëpo kryeministrin që e nderoi Amikain, apo korpusin e tij me tendenca bashkëjetese, midis arabave dhe hebrejve, do ta vrisnin një vit më pas, saktësisht më 4 nëntor 1995. Pikërisht të vetët. Krahu radikal hebre. Kjo si dëshmi për Amikain se lufta nuk ishte vetëm frontale, por edhe nga brenda. Brenda llojit.
Një tjetër detaj për tu theksuar nga jeta e Amikait, janë kthimet. Urzburg (Wurzburg) qytetin gjerman të cilin e la, kur ishte njëmbëdhjetë vjeç. Prindërit e tij u bënë vala e hebrejve që iu bashkuan thirrjes për tokën e premtuar. Ai u kthye aty vite e vite më vonë. I habitur pasi në koshiencën e tij ishte një tjetër Gjermani. Jo ajo që bëri Holokaustin. Donte të kuptonte se nga buroi ajo mizori, nga cilët njerëz, nga cila kulturë. Por kjo e gjitha, iu kthye në një vuajtje, pasi çfarë ndjesish kishte ai për atë popull, fqinjët apo lagjen kur u rrit, i përkisnin Gjermanisë së vlerave. Sot qyteti i Urzburgut e ka shpallur shtëpinë e tij, shtëpi muze.
Përpara se të lexojmë diçka nga krijimtaria e tij, është e nevojshme të shpjegojmë edhe disa, le ti quajmë shprehi të hebrejve, që domosdoshmërisht duhet të paraqiten si janë për shkak të natyrës së poezisë së Amikait. (a) Had Gadaja (Had Gadaya), ose çad gadaja në hebraisht që është përkthyer si këngë e djalit të vogël, kënga e dhisë, apo blegërima e dhisë etj …, është versioni i një këngë me kumt tragjik. Një lloj riti që mbaron gjithmonë keq. Dhe që duket se do të jetë i tillë. Një lloj sinonimi që çifutën e personifikojnë me jetën e tyre. pra një këngë e vjetër. Me pak fjalë, babai blen një një kec për dy pare, por atë vjen dhe e ha macja. Macen e kafshon qeni, qenin e rreh një shkop, shkopin e djeg zjarri. Zjarrin e shuan përmbytja, përmbytjen e ujit e thanë kau duke e pirë tërë ujin. Kaun e theri kasapi. Pastaj fillon nga e prapta avazin; kaun që thau ujin, ujin që shuajti zjarrin, zjarrin që dogji shkopin, shkopin që rrahu qenin, qenin që kafshoi macen, macen që hëngri keci, kecin që babai e bleu për dy pare. Pra është një version rrethrrotullim, i telashit. Pra i mungesës së qetësisë, paqes etj. Një lloj pune e padobishme e natyrës së Sizifit. Ndaj autori e thekson, shpesh në vargjet e tia si diçka të pa dëshiruar për fatin e fëmijës së tij. Këtë fat folklor çifut, ai e quan një makineri të telashit të përjetshëm.
Le të ndjekim disa vjersha nga krijimzaria e këtij emri të madh.

Njoh një burrë

Njoh një burrë
I cili fotografoi pamjen e qytetit
Nga dritarja e dhomës ku bëri dashuri
Dhe jo fytyrën e gruas të cilën dashuroi aty.

Një bari arab kërkon dhinë në Malin Sion

Një bari Arab kërkon dhinë në Malin Sion
Në kodrën përballë – unë kërkoj djalin tim të vogël.
Një bari Arab dhe një baba Çifut.
Bashkë në dështimin e tyre të përkorë.
Zërat tanë bashkohen përtej, diku poshtë;
Në luginën mes malit dhe kodrës si një oaz prej Sulltani.
Asnjëri nga ne nuk dëshiron që djali apo dhija
Të mbeten copash në ingranazhet e makinerisë ”Had Gadya”

Gjithsesi i gjetëm diku, mes lojës dhe haresë, ndër pllaja;
Zërat tanë u mrrolën brenda nesh
Si të qeshurat, si qarjet.

Kërkimi për dhinë apo për djalin, ka qënë gjithmonë
Fillesa e një besimi të ri, në këto male.

Nëse të harroj ty Jerusalem

Nëse të harroj ty Jerusalem
Atëhere lëre të djathtën time në harrim.
Lëre të djathtën time në harrim, mbaje mend të majtën,
Mbaj mend të majtën dhe mbylle të djathtën tënde.
Dhe gojën tënde hapur tek porta.

Duhet të mbaj mend Jerusalemin
E të harroj pyllin – e dashura ime do ta kujtojë.
Do lëshojë flokët e saj, do të mbyll dritaren.
Do të fal të djathtën
Do të fal të majtën.

Nëse nuk fryn erë e muzgut
Asnjëherë nuk do t’i fal këto mure,
Detin, as veten.
Duhet e djathta të harrojë
E majta të fali,
Unë do të harrojë ujin,
Unë do të harrojë nënën time.

Nëse të harrojë ty, Jerusalem,
Lërë gjakun tim të harrohet,
Do të prek ballin tënd
Të harrojë vetveten,
Zëri im ndërroi
Për të dytën dhe të fundit herë-
Ndër më të tmerrshmit zëra,
Ose bëhet heshtje.

Mos e prano

Mos e prano këtë shi të vonuar,
Më mirë që qëlloi ashtu. Ktheje dhimbjen
Në një imazh të shkretëtirës. Thuaj kështu është thënë.
Dhe mos shiko perëndimin. Refuso

Të dorëzohesh. Provoje prapë këtë vit
Të jetosh i vetëm në një verë të nxehtë.
Ha bukën tënde që e pate tharë, përmbaji
Lotët. Dhe mos mëso nga ajo që quhet

Përvojë. Merr si shembull rininë time.
Kthimet e mia të vona në shtëpi, ishin shkruar
Në shirat e vitit të kaluar. Prapë s’përbën ndonjë diferencë

Sot. Shiko arritjet e tua si arritjet e mia
Dhe gjithçka do të jetë si më parë: Abrahami do të jetë
Abraham. Sara do të jetë Sarai.

Siç e vutë re, poezia e Amikait është e thjeshtë, por me dyvargëshe tepër të konsoliduar për nga thellësia, nga ëndja me konstatime filozofike. Të tillë si, ”duhet të harroj Jerusalemin/ e të mbaj mend pyllin”. Unë shpesh pas tavolinave të ndonjë librarie, i referohem edhe webeve të ndryshëm. Siç është përshembull PoemHunter apo të tjerë. Këtë edhe për një fakt të thjesht pasi shoh drejtpërdrejtë komunikimin autor njerëzim. Vjershat janë edhe të interpretuara. Eshtë një lloj bote komunikimi si ajo e fb. Madje edhe me ”tmerrin” e ëmbëlth të butonit like…, një dorë që të ngre me gishtin e madh lart, por edhe aë të rrëzon poshtë duke u përmbysur. Në fakt është një mendësi e bukur pasi këtu arrin të kuptosh termin elektronik like. Që për mua ka kuptimin e vënies në dijeni, jo domosdoshmërisht duhet të jemi në një mëndje. Ndaj shpesh teksteve në kutinë postare, kur më pyesin për like-t e tepruara të mia, u përgjigjem se, klikoj për të vënë në dijeni tjetrin që e pashë, e lexova, e përjetova…., por që jo domosdoshmërisht mendoj, gjykoj apo jetoj ashtu. Gjithsesi, ata që e qortojnë më shumë Amakain, janë hebrejtë. Lexova një tekst të tillë ku i thuhej se, ”ti gjithçka mund të jesh, vetëm çifut jo”. Mu kujtuan një version poetik i viteve të hershme ”botë! përse kaq rreptë i ndëshkon ata/ q më shumë të deshën/ që të zbardhën faqet?”. Aty së fundi, Kadare duke iu referuar konfliktin ruso-çeçen thotë që popujt bëjnë mirë të dëgjojnë gjenitë e tyre, edhe Rusia. E kishte fjalën për Tolstoin, që i sugjeronte të drejtën universale të ekzistencës së një populli në liri. Mirëpo, pavarsisht natyrës së kontradiktave në përgjithësi popujt nuk e kanë bërë këtë. Ashtu sikur edhe Shqipëria me Fishtën. Greqia me Janis Ricosin, Gjermania me Brehtin, Kili me Nerudën, Franca me Eluarin etj. Këtij fati sigursht nuk i ka shpëtuar as çifuti Amakai. Edhe pse Izraeli ka pllakat nëpër mure me vargjet e tij. Diku më sipër Amakai thoshte se, ”nëse nuk e ndiej brizën e mbrëmjes/ asnjëherë nuk do t’i fal këto mure”. Të besojmë që krenaria e një populli, më saktë ajo që e përdorë populli, është e rreme? Asgjë nuk është për të mos u besuar.