Iris Halili – Dielli

Lidershipi dhe forca e pamat e ndjekësve!

April 26, 2024 by s p

Dr. Iris Halili/

“Liderët mendojnë dhe flasin rreth zgjidhjeve. Ndjekësit mendojnë dhe flasin rreth problemeve.” Brian Tracery

Lidershipi është marrëdhënie njerëzore në shkallë të gjerë. Më shumë se profesion, lidershipi duhet të jetë mision. Lidershipi i mirë është forma më e lartë të cilën mund të realizojë një individ në marrëdhëniet njerëzore. Gjithkush është një lider nëse është në gjendje të frymëzojë njerëzit që ka rreth e qark, nëse është në gjendje të jetë gjithmonë udhërrëfyes për ta, nëse u imponohet atyre dhe nëse është në gjendje t’i motivojë ndjekësit deri në atë pike sa t’i bëjë bashkudhëtarë të denjë në rrugën e tij, duke e kthyer atë në të njëjtën kohë edhe në rrugën e tyre. Kur ky grup nuk është më vetëm rrethi i ngushtë shoqëror por zgjerohet në komunitet, organizatë, krahinë, komb apo në shkallë botërore, atëherë ky lider e ka shtrirë marrëdhënien njerëzore përtej krahëve normalë dhe ai cilësohet me shumë influencë dhe automatikisht ndikimi i tij te ndjekësit është vendimtar po aq sa ka qenë edhe frymëzimi që ai ka krijuar tek ata. Në përgjithësi forca e ndikimit të një lideri është e barabartë me masën e frymëzimit që ai krijon te ndjekësit. Kjo është edhe arsyeja pse liderët e mirë sjellin përparim kudo ku shkelin, ndërsa liderët negativë sjellin regres. Çështja e lidershipit nuk përfundon në çka është lideri në vetvete, por sa është në gjendje që kjo ‘vetvete’ të influencojë te ndjekësit. Ndjekësit imitojnë liderin në më të shumtën e rasteve kur gjejnë tek ai atë çka do të donin ta gjenin te vetja. Ata falin pushtetin e tyre, dhe mes procesit të adhurimit apo frymëzimit e ndjekin liderin të sigurt dhe shumë herë në verbëri. Jo rastësisht formula baze e çdo lidershipi është: “Lideri formëson mjedisin ku drejton”. Ndaj sa më i arrirë në vlera, sa më etik dhe sa më efektiv lideri, aq më të arrirë ndjekësit dhe si rezultat aq më i përsosur mjedisi ku ato veprojnë së bashku. Procesi më kyç për një lider është ai i fillimit, pasi nëse ai është në gjendje të rrisë numrin e frymëzuesve, ai është njëkohësisht në gjendje të rrisë me të njëjtën masë numrin e mbështetësve. Procesi më i vështirë i ndjekësve fillon pasi i ka dhënë besimin liderit; pas këtij momenti ata nuk duhet të ndjekin verbërisht liderin por duhet të jenë vigjilent, skeptik dhe të akull në çdo analizë që i bëjnë veprimeve të tij dhe në çdo mbështetje të mëtejshme që i bëjnë atij. Menaxhimi i fitores ka qenë dhe mbetet në fakt pika vendimtare e marrëdhënieve lider-ndjekës. Ka qenë pika vendimtare që ka bërë historinë dhe ka nënshkruar përcaktimin e liderëve si të mirë apo negativ. Asnjë lider nuk vjen dot në pushtet pa ndihmën e ndjekësve, dhe asnjë lider nuk rri dot në pushtet pa mbështetjen e tyre. Ndaj ka shumë rëndësi që, tek flasim për liderët, të mos harrojmë kurrë forcën e pashterueshme të ndjekësve “Nuk ka lider të mirë me ndjekës të këqij dhe anasjelltas”! Para do ditësh vizitova muzeun e Holokaustit në Washington DC. Mes të tjerave, ciceroni përmendi një fakt të njohur nga historia por që ndoshta nuk është veçuar aq dhe sa duhet: “Hitleri e pati shumë të thjeshtë të persekutojë hebrenjtë e Gjermanisë pasi te populli gjerman ndër vite ishte kultivuar vetvetiu antisemitizmi”. Liderët, në më të shumtën e herëve përdorin ndjenjat sociale kolektive duke i kthyer ato më pas në kauza personale. Efekti pasqyrë është shumë aktiv në marrëdhënien lider-ndjekës. Te kjo marrëdhënie reciproke mbështetur në ndjenja dhe mendime reciproke fillon ngritja e liderit, por edhe pushteti i vërtetë i ndjekësve. Pas këtij momenti lideri përdor të gjitha mjetet të fuqizojë vetveten. Edhe për ndjekësit është pikërisht momenti kur duhet të fillojnë fuqizimin e tyre. Fatkeqësisht shumë herë ndjekësit e nënvleftësojnë këtë moment kyç që në fakt kurorëzon apo ndërton gjithë marrëdhënien midis tyre dhe liderit dhe që në fund nënshkruan ecurinë apo fatet e të dyja palëve dhe jo vetëm. Fatkeqësisht të verbuar nga forca sugjestionuese e liderit dhe pushteti natyral që i japin atij, ndjekësit në përgjithësi nuk e njohin forcën e vërtetë që kanë apo që mund të fitojnë. Që nga çasti që lideri fillon fuqizimin e tij duhet të fillojë paralelisht fuqizimi që ndjekësit duhet t’i bëjnë vetes. Për ndjekësit ky proces nuk është i lehtë sikur është për liderin, pasi kjo ka të bëjë me natyrat e tyre të ndryshme. Në teori kush zgjedh të jetë ndjekës nuk është ambicioz për pushtet dhe pikërisht kjo është arsyeja që ata e dhurojnë pushtetin e tyre natyrshëm te lideri që kanë zgjedhur t’i përfaqësojë. Lideri nga ana tjetër, ka lindur me ambicien për pushtet dhe në çdo moment, edhe lideri më i mirë, mendon si ta shtojë pushtetin personal. Ndaj dhe ndërgjegjësimi i ndjekësve për t’u fuqizuar është një proces më i vështirë. Megjithatë, e vërteta është që në shoqëritë e civilizuara dhe të emancipuara fort, shkalla e ndërgjegjësimit të ndjekësve vjen natyrshëm nga vetë formimi i tyre. Fakti është që çdo ndjekës ka mundësi të fuqizojë vetveten dhe mund të bëjë këtë në shumë forma. Së pari, më i rëndësishmi dhe më i vështiri si proces, është çlirimi i vetvetes nga marrëdhënia emocionale me liderin dhe nga ideja fikse e konsiderimit të liderit si pushtet suprem. Kjo arrihet duke qenë gjithmonë në kontakt me mendimet e kundërta dhe opozitare për të mësuar të vërtetën e thënë nga shumë burime. Ndjekësit duhet të mbajnë shënime, që do të thotë të shënojnë çfarë është premtuar dhe çfarë është arritur. Sa i vërtetë dhe i ndershëm është lideri në veprimet e tij, si i argumenton ai humbjet, si dhe sa punon ai për të arritur objektivat dhe cilat janë mjetet që përdor në arritje të tyre. Mbi të gjitha, ndjekësit duhet të mbajnë shënime nëse lideri është njeri i akteve apo fjalëve. Çdo ndjekës duhet të arrijë në pikën e vetedukimit dhe vlerësimin e çdo lideri duhet ta mbështesë në arritjet dhe jo në fjalimet apo propagandën. Në kohën që jetojmë, apo siç quhet ndryshe edhe koha e informimit, asnjë lider nuk mund të ushtrojë propagandën deri në atë shkallë sa të verbërojë ndjekësit, pasi gjithkush sot merr informim nga shumë burime profesionale apo jo profesionale dhe gjithkush vetedukohet në formë të pandërprerë. Të manipulosh ndjekësit në ditët e sotme është gati e pamundur dhe kjo është një ndër arritjet më të mëdha të shekullit të 21. Kjo shumëllojshmëri informacioni e ardhur në çdo minutë nga burime të specializuara për lajm apo jo dhe të shoqëruara me komente gjithfarëllojshme kanë krijuar informimin alternativ të ndjekësve.

Kohët tona i kanë fuqizuar ndjekësit në atë shkallë sa ata edhe kur nuk veprojnë, nuk veprojnë me dashje dhe jo se i mungon analiza apo informacioni i mjaftueshëm. Fatkeqësisht, në ditët e sotme edhe në shoqëritë botërore vihet re një apati në veprim dhe duket sikur edhe shoqëria shqiptare nuk bën përjashtim. Përpos shumë vlerave që ka bota e informimit, internetit dhe e lajmit të lirë që merret menjëherë nga rrjetet sociale dhe jo vetëm, kjo ka shpënë edhe në një fenomen tjetër që unë do ta quaja jo pozitiv. Individi i kohëve të informimit, pra njeriu i kohës sonë, shpenzon më shumë kohë në mjedise të mbyllura përpara kompjuterit apo nën ndikimin e telefonit. Atje në mjedisin e mbyllur pasi gjen informimin fillon e shkruan mendimet, komenton, kritikon apo lavdëron si t’i vijë e pa drojë. Deri këtu mirë, pasi gjithkush është sot i hapur të bëjë gazetarin apo analistin dhe mes këtij procesi njerëzit zhvillohen dhe kultivohen, por kjo natyrshëm ka sjellë njëfarë apatie në veprim. Dr. Frojdi do na ndihmonte edhe më shumë ta sqaronim këtë fenomen duke sjellë teorinë e tij të sublimimit. Ndjekësit tek ulen e shkruajnë çfarë t’u vijë në mendje pas çdo lajmi që lexojnë apo revolte që ndiejnë dhe duke e bërë këtë në mënyrë publike, ata në fakt sublimojnë aktet e veprimit, d.m.th. kompensojnë në njëfarë mase veprimet që duhet të kryenin. Vetëm kështu mund të shpjegohet fakti që sot të gjithë e shohin të keqen, e argumentojnë atë deri në detaj, por shumë pak e luftojnë atë dhe shumë herë çdo revolte arrin deri te fjala e thënë. Askush nuk e parashikon sa e si do të shkojë kjo apati bashkëkohore e ndjekësve, dhe sa e deri ku do të ndikojë te lidershipi. Megjithatë një gjë është e sigurt: binomi lider-ndjekës do të mbetet përherë i pandarë. Liderët drejtojnë bashkë me ndjekësit dhe çdo impakt te një palë do të ndikojë natyrshëm te pala tjetër.

Si lindin emrat e personazheve nё letёrsi?

January 22, 2024 by s p

Dr.Iris Halili/

Problemi i lindjes së emrave në letërsi është po aq i ndërlikuar sa ai i lindjes së personazheve dhe kuptohet është i ndërthurur me këto të fundit. Sipas kësaj linje mendimi, pyesim nëse lindja e një emri është e motivuar plotёsisht ose jo, me mitin që e përcjell.

Historia e letërsisë botërore ka treguar se emrat e personazheve dhe roli që luajnë nё njё vepёr, nuk është i rastёsishёm. Kjo traditë vjen që me mitet antike, ku emrat mbajnë një simbolikë të veçantë dhe ku me shënjimin e tyre të parë, receptuesit i vjen mesazhi i asaj që do të përcjellë personazhi apo një pjesë e reagimeve apo dramës së tij. E gjitha kjo të çon tek ideja se emrat nё letërsi përbëjnё një simbolikë të veçantë, të argumentueshme dhe të nevojshme për zbërthimin e mesazheve të krejt veprës.

Ndalemi te mitet. Mjafton të kujtojmë atë të Psikës që dashurohet me Erosin dhe prej kësaj dashurie lind Hemona. Gjithçka qё tregon miti është një histori dashurie, deshifrimi i së cilës vjen që me emrat e protagonistëve, që përkthyer nga greqishtja e vjetёr janë përkatësisht: Shpirt, Dashuri dhe Kënaqësi.

Shpesh emrat në letërsi na ndihmojnë të vendosim përkatësinë kombёtare të personazheve, apo një rrethanë tjetër që ka zgjedhur në vendosjen e këtij emri. Kështu, një personazh si Natasha Bollkonski tek Lufta e paqja (1867) e Tolstoj-it, në çdo faqe tё njeh më shumë me temperamentin rus tё feminilitetit.

Sikurse edhe në simbolikën antike, emrat kthehen në simbole të personazheve që ato përcjellin. Përsëri nga Lufta dhe Paqja mund të kujtojmё Marien, atë personazh aq tё dёlirë dhe tё nënshtruar, që krijon një lidhje me vetë Shën Mërinë, dhe simbolika është e dukshme.

Por këtë traditë të simbolikës së emrave e shfrytëzon edhe letërsia absurde. Në dramën Duke pritur Godonë (1952), tё Beckett-it, emrat e personazheve kanë gjithashtu veshje simbolike. Duke kujtuar se vepra në origjinal i takon gjuhës angleze, shënojmë se Godo të kujton fjalën “god”, që në anglisht do të thotë Zot. Pikërisht, shfrytëzimi i këtij deshifrimi i jep dramës një interpretim filozofik dhe bën shënjuesin Godo t’i afrohet një të shënjuari që i përngjan shpresës tek Zoti apo pritjes së pafund për t’iu afruar atij. Gjatë gjithë zbёrthimeve që i bëjmë veprës, kemi parasysh këto dritёhije emrash, që shpesh u japin rrjedhёn përfundimeve filozofive dhe interpretimeve ndёrtekstuale.

Sërish nga letërsia moderne le të kujtojmë emrat e personazheve të Kafka-ës. Ata herë janë të thjeshtë dhe të zakonshëm, si Klajdi apo Gregori Samsa, herë vijnë me iniciale A-ja, B-ja (Rrëmujë e përditëshme) etj. Pikërisht, kjo formё e shkurtuar, ose gjymtimi i njё emri, rrit misterin e personazheve dhe shkon në funksion të idesë së autorit për një padepërtueshmëri filozofiko-psikologjike. Ka raste që Kafka i lё edhe pa emër personazhet, duke na bërë ne si receptues t’i cilësojmë me një Unë apo Ai dhe duke krijuar kështu një bashkёbisedim tё pёrkryer midis Atij – Autorit, Atij – Personazhit dhe Unë – Receptuesit hipotetik, që mund të jetё i çdo kohe dhe i çdo vendi. Kjo gjetje e zhveshjes së personazheve nga mendёsia i jep mundësi Kafka-ës të krijojё universalen në vepër.

Kёtё traditë do ta përcillte edhe letërsia postmoderne. Ёshtё tipike, në shfaqjen postmoderne të antiromanit, identifikimi i personazheve me iniciale. Gjithmonë, kjo ёshtё përdorur për të zhdukur mëvetësinë dhe problemet e rëndomta individuale dhe për të hyrë në një zonë më të ërrët, që quhet me një emër të përgjithshëm, “shpirt”.

Ka raste që brenda një teksti letrar, një pjesë e personazheve janë pagёzuar me emra, kurse pjesa tjetër jo. Sipas një gjykimi letrar ato janë shënuar si zëra. Po t’i kthehemi novelave të Zweig-ut, kujtojmë se personazhi i parë që shfaqet edhe si narratori i parë, pothuaj gjithmonë, mbetet pa emër. Kjo nuk duhet të nënkuptohet si rëndësi e dorёs sё dytё, por si gjetje e autorit për ta afruar me receptuesin dhe, ndoshta më tutje, për ta vendosur në tё njëjtёn linjё me të. Pra, si në përrallat popullore, ku rrëfyesi i parë mbetet i paidentifikuar, edhe në letërsinë e kultivuar, mund të kemi një shfaqje, ku një zë mё tepër ёshtё njё spektator apo një rrëfyes jashtë ngjarjes, domethёnё, nuk kemi tё bёjmё me një personazh mirёfilli qё i lipset njё emёr i pёrveçёm.

Le tё kthehemi te metoda psikoanalitike, e cila nuk do ta quante asnjёherё rastёsi lindjen e një emri në letërsi. Përkundrazi, pёr tё, me siguri është i fshehur brenda skutave të padukshme të pavetёdijes, ndonjё emёr “çuditёrisht” i harruar, areketip. Mjafton të japim një rast nga shembujt e shumtë që na ofron psikoanaliza. Kështu, Freud-i përcakton se midis emrit të Hamletit dhe babait të Shakespear-it ka një ngjashmëri të madhe. Kjo i duhet atij të tregojë se edhe autori, sikurse Hamleti ka gjasa të ketë pasur kriza incesti, të cilat sublimohen tek vendosja e emrit të të atit tё personazhit që kalon tё njёjtёn gjendje. Nga ana tjetër, praktika e metodës psikoanalitike, nuk harron të theksojë se gjetja e një emri nga autori mund të duket edhe rastёsore për vetë autorin, por është, tërësisht, e motivueshme për analistin psikoanalitik që ka bindjen se gjithmonё kemi të bëjmë me instiktin dhe botёn e tij.

Tek T.S. Eliot dhe poema e tij Këngë Dashurie e Alfred Prufock-ut, pyetja që bëjmë kur lexojmë titullin, vjen si rezultat i lidhjes që do të na duhet të vendosim midis dashurisë si një ndjenjë e denjë për heronjtë dhe një emri që shfaqet më tepër si komik. Këtu vijmë tek një tjetër funksion simbolik i emrave në letërsi. Kështu, përveçse një efekti të drejtëpërdrejtë, emrat mund të krijojnë dhe një efekt të tërthortë. Sipas kësaj ideje, të duket sikur autori kërkon të lidhë pamje që duken të palidhshme. Ky është deshifrimi që bëjmë ne duke u nisur vetëm nga titulli i poemës. Si qëndron vërtet interpretimi përfundimtar, kjo vjen vetёm pas një shoshitjeje të njёpasnjёshme të kodeve në tekstin poetik, ku dy janë çështjet që na lindin me titullin: Elioti ka pasur vërtet ndër mend të lidhë të palidhshmet, duke sjellë te lexuesi deshifrimin efekt-tërthor, apo ky deshifrim shkon drejpërsëdrejti me atë që jo vetëm titulli, por edhe poema shënon? Në qoftë se do tё analizonim titullin e do të mbështeteshim vetëm tek ajo që thotë teksti, atëherё me siguri do t’i jepnim përparësi tezës, sipas të cilës, ai ka dashur të lidhë dy gjëra që nuk rrinë natyrshëm pranë tyre, duke krijuar, kështu, një shfaqje, apo figurё prej dadaisti. Por, kur hulumton në jetën e vetë Eliot-it, bindesh se teza e tij qё nuk përjashton biografinë e autorit në analiza kritike, gjen zbatim në faktin se Prufrock-u nuk qenkërkёsh një emër i sajuar, por paska qenë një furnizues në kohën kur djaloshi Eliot ndodhej në vendlindje, nё Saint Luis. Kjo ta përmbys disi tezën e parë dhe të kthen tek ideja se më tepër se trillim, Prufrock-u mbetet një emër i marrë me qëllim nga autori për të kryer një funksion të caktuar estetiko-filozofìk.

@Ky frangemrn është shkëputur nga Libri i autores “Letërsia në psikanalizën e Freud-it dhe dilemat eksistenciale”.

A stack of books with a picture of a person

Description automatically generated

Nënë Tereza apo lideri që duhet imituar

August 26, 2023 by s p

Dr. Iris Halili/

“Funksioni i lidershipit është të prodhojë më shumë liderë, jo më shumë ndjekës.” Ralf Nader

Autorja e këtyre radhëve ka pasur fatin të jetë më 19 tetor të vitit 2004 në Sheshin e Shën Pjetrit, në Romë, së bashku me delegacionin e shtetit shqiptar që merrte pjesë në Ceremoninë madhështore të organizuar nga Papa Gjon Pali II, për fillimin e lumturimit të Nënë Terezës. Për të qenë e sinqertë, asnjë moment i asaj ngjarjeje nuk më ka lënë më shumë mbresa sesa njohuritë që mora disa vite më vonë, e që e rreshtonin Nënë Terezën si një ndër katër liderët më të mëdhenj të njerëzimit, përkrah Gandit, Martin Luter Kingut dhe Mandelës, duke e konsideruar atë gjithashtu edhe gruan lider më të respektuar të të gjitha kohërave. Fakti që modeli i saj i drejtimit, frymëzimit dhe realizimit të misionit është kthyer në një model tipik në shkollat amerikane të lidershipit, më lumturoi shumë më tepër se procesi i përcaktimit të saj si Shenjt. Kjo pasi, për studiuesit amerikanë, roli fetar i Nënë Terezës bëhet shumë i papërfillshëm përballë misionit human dhe modelit shpirtëror që na përcjell ajo. Shumë njerëz mendojnë gabimisht se ajo ishte thjesht një murgeshë që kishte si mision të ndihmonte të varfrit dhe për këtë në vitin 1990 ndërtoi një organizatë me 4 000 misionare që operonin në qindra vende të botës, pikërisht Misionaret e Karitasit. Kjo organizatë filloi në Kalkuta dhe më pas u përhap në 450 qendra të botës. E vërteta është se përtej qëllimit kryesor praktik që ajo kishte për të ndihmuar më të varfrit, duke ju ofruar atyre shërbim total, misioni i saj kishte një qëllim akoma më vizionar dhe universal, edukimin e njerëzve me dashurinë për njëri-tjetrin, si e vetmja arsye që e bën jetën më të bukur.

Nënë Tereza është shënuar në literaturën e lidershipit perëndimor si lideri që ndërtoi modelin e dashurisë pa kushte dhe transformoi mendimin botëror të gjysmës së dytë të shekullit të 20, duke e cilësuar dashurinë njerëzore si të vetmen armë që sjell paqe dhe prosperitet. I gjithë misioni i saj ishte dhe mbeti i suksesshëm pasi ajo zgjodhi të drejtojë mes shembullit personal dhe u kthye në një shërbëtore të devotshme të më të varfërve. Modeli i saj i drejtimit më shumë se fetar mbeti human, më shumë se katolik mbeti universal, dhe më shumë se doktrinor mbeti ai i lirisë, ndihmës dhe dashurisë që falet sinqerisht pikërisht atje ku nuk pret asgjë si shpërblim. Në përcaktimin e Nënë Terezës si lider, të gjitha shkollat e lidershipit bien dakord se ideologjia që ka ndikuar më shumë në formimin dhe praktikën e saj ka qenë ajo e Jezu Krishtit. Nënë Tereza ishte një ndër dy bilion njerëzit që e identifikojnë veten si kristianë dhe e konsiderojnë Jezusin si liderin më të madh mes tyre. Jezusi mbahet jo vetëm si një model i liderit frymëzues, por edhe si lideri i parë i njerëzimit që tha dhe veproi sipas parimit: “Në fillim shërbe e pastaj lider”. Shkollarët e lidershipit mendojnë se modeli i liderit shërbëtor ka qenë kurora më e madhe dhe e merituar që i është vendosur Nënë Terezës.

Pavarësisht se lidershipi në shërbim, si teori, fillimisht u zhvillua në SHBA rreth viteve ’70 nga Greenleaf, të gjithë studiuesit bien dakord që i pari që ka folur për modelin e liderit shërbëtor ka qenë Jezu Krishti. Në librin e Mathew, Testamenti i Ri, Jezusi bën në fakt për herë të parë edhe përcaktimin e liderit: “kushdo që dëshiron të bëhet një lider duhet pikë së pari të bëhet një shërbëtor”. Në Bibël gjejmë gjithashtu shprehjen “kush dëshiron të bëhet më i shquari mes jush, së pari duhet të jetë një shërbëtor” (NIV Bibël, Mark 10:43). Nën këtë shembull, Jezusi përdor termin ‘shërbëtor’ si një sinonim të të qenit i shkëlqyer. Vetë Jezusi për të demonstruar fjalët e tij lau këmbët e dishepujve, në një ritual të vështirë për kohën, po të kihet parasysh ndotja e rrugëve dhe që njerëzit ecnin përgjithësisht zbathur. Duke aplikuar këtë shërbim, Jezusi pati shtuar: “Unë jam njeri mes jush që po shërbej’ (NIV Bible, Ungjilli sipas Lukës 22:27). Kur flasim për lider në shërbim apo shërbëtor, do të thotë pikë së pari për liderë që kanë qenë apo janë në gjendje të ndërtojnë apo drejtojnë institucione në shërbim, ku shpirti human, raportet njerëzore, dhe pozicionimi në shërbim të ndjekësve vihen në plan të parë. Greenleaf që në fillim të teorive të tij theksonte se tipari kryesor i liderit shërbëtor është morali i tij. Ai shprehet se autoriteti moral është një ndër tiparet kryesore që përcakton liderin shërbëtor, pasi ky autoritet prezanton edhe raportin reciprok mes liderit dhe ndjekësit. Në bërthamë të liderit shërbëtor, të dyja palët, si liderët dhe ndjekësit janë ndjekës, pasi ato së bashku ndjekin të vërtetën, ndjekin vlerat dhe vullnetarisht i besojnë njëri- tjetrit.

Në rastin e Nënë Terezës kjo është njëlloj sikur e kemi parë te Gandi, Martin Luter Kingu apo Mandela. Ata të katërt drejtuan dhe u imponuan mes autoritetit moral, pasi ata, në fakt, nuk patën kurrë pushtet. Sipas Pollard (1997), lideri i vërtetë nuk është ai që ka postin më të lartë, shpërblimet monetare më të larta apo ka qëndruar më gjatë në pushtet, por ai që ka shërbyer gjithmonë si model, ai që ka qenë gjithmonë gati të sakrifikojë apo të shërbejë, dhe që të gjithë aktivitetin e tij nuk e ka ushtruar që të promovojë veten, por të tjerët. Sot imazhi i Nënë Terezës është për të gjithë imazhi i një gruaje të përkulur mbi lebrosin, si dhe ai i një shenjtoreje që ka lënë kaq e kaq urtësi të shkruara. Ky imazh nuk përbën çudi për shkollat e lidershipit perëndimor që njohin afrinë e lidershipit shërbëtor me lidershipin moral, ndonëse sipas tyre, lideri shërbëtor është diçka më tej, pasi ai jo vetëm që shpreh moral të lartë, por gjithashtu imponon me shembullin personal. Sipas Greenleaf, baza e suksesit të liderit shërbëtor është aftësia për të demonstruar afërsi për këdo përreth. Liderin shërbëtor nuk e refuzon askush, por gjithkush e pranon dhe e ndjek. Nënë Tereza ka pasur dhe ka edhe sot një ndikim empatik shumë të rrënjosur. Njerëz të të gjitha besimeve e citojnë apo e sjellin atë si një model të përkryer, ndërsa skeptikët kanë mbetur historikisht pakicë dhe pa forcë argumenti. Ajo ka arritur të vendosë një portret krejt të sajin dhe të padiskutueshëm në vlera. Sa herë flitet për bamirësi, përkushtim apo dedikim ndaj nevojtarëve, portreti i saj është i pari që të vjen ndër mend dhe kjo falë aftësisë që ajo mbartte për të përcjellë mesazhin filozofik që dëshironte të shpërndante dhe që kishte të bënte me edukimin e vlerave të larta humane në çdo qenie njerëzore.

Si çdo lider shërbëtor, ajo besonte se e keqja më e madhe nuk ishte te sistemi, pasi për të çdo sistem ndërtohet nga qeniet njerëzore, por e keqja qëndron te mungesa e edukimit të njerëzve me ndjenjat humane. Sipas Greenleaf dhe gjithë studiuesve të tjerë të lidershipit shërbëtor, i gjithë suksesi i këtij tipi lidershipi mbështetet te kënaqësia e tyre për t’u shërbyer të tjerëve. Nënë Tereza ishte e lumtur kur dhuronte ndihmë. Më shumë se çdo profet apo udhëheqës në kohët moderne ajo rrëfeu thjeshtësisht çdo të thotë dashuri për të tjerët. Pikërisht, i gjithë pushteti i djeshëm dhe i sotëm i Nënë Terezës ishte mbështetur te fuqia që ajo u dha fjalëve dhembshuri, dashuri dhe përkushtim pa kushte. Ajo që të bën përshtypje edhe sot është fakti që Nënë Tereza vazhdon të përcjellë mesazhe që mbeten jo vetëm frymëzuese, por edhe universale. Kjo ka të bëjë me aftësinë e saj të shkëlqyer komunikuese. Ajo dinte të shprehte mendimet e saj, të bindte ndjekësit e saj apo dhe më tej. Ajo jetonte në Indi, punonte në gjithë botën, posedonte një pasaportë indiane, një amerikane, por edhe një shqiptare dhe ndërkohë ishte në gjendje t’u drejtohej të gjithë kulturave dhe të kuptohej e kuptohet nga të gjitha kulturat, pavarësisht bindjeve fetare apo politike. James Humes shprehej se arti i komunikimit është gjuha e vërtetë e drejtimit, Nënë Tereza nga ana e saj artin e komunikimit e mbështeste te një thjeshtësi spikatëse dhe një mesazh ngulitës, te vullneti për të dashur pa kushte. E në fakt, nëse sot ajo citohet, kujtohet apo është model, kjo nuk vjen vetëm se ajo ka kryer veprime apo sjellje të shenjta, të fiksuara në regjistrat kishtarë, por më shumë, se ka kryer akte njerëzore, tokësore, të thjeshta por me një dashuri të madhe, kaq të rralla për njeriun e botës postmoderne. Ndoshta për këtë ajo shpesh të duket sikur është më e shenjtë se njerëzore, kur në fakt ajo që edhe mbetet më tokësore se çdo krijesë tjetër e shekullit kur jetoi, apo dhe më tej.

Sot kur flitet për Nënë Terezën gjithkush e di që të jesh ndjekës i saj apo të përkrahësh modelin e saj do të thotë para së gjithash të duash apo të ndihmosh gjithkënd e pa pritur shpërblim. Ky transformim që ajo i bëri mendimit materialist dhe egoist të kohës, është padyshim një shembull i shkëlqyer i modelit të liderit transformues, që ka misionin të ndryshojë një realitet, të përballet me sfidat e këtij ndryshimi dhe të arrijë të organizojë e frymëzojë ndjekësit përmes forcës së argumentit dhe modelit personal. Nënë Tereza, së bashku me tre liderët e tjerë, Gandi, Luter King dhe Mandela, që krijojnë edhe katërshen e famshme të liderëve më të shquar të epokës moderne, janë padyshim lider të transformimit, në thelb të së cilit është shpirti human dhe respekti maksimal për të. Nënë Tereza ka qenë gjithashtu edhe një lider shumë afër asaj që quhet shkolla shpirtërore e lidershipit, konceptuar si lidershipi shpirtëror. Shumë e keqkuptojnë këtë dhe mendojnë se kjo shkollë ka të bëjë me pjesën religjioze apo indoktrinuese në formimin e liderit. Në fakt, kjo ka të bëjë totalisht me pjesën njerëzore të liderit, sa ai apo ajo kujdeset për njerëzit që udhëheq; sa është në gjendje të depërtojë në zemrat dhe mendjet e tyre, emocionet e tyre apo të veprojë sipas interesave të tyre. Një ndër cilësitë thelbësore që bashkon Nënë Terezën, Gandin, Luter Kingun apo Mandelën ka qenë pikërisht inteligjenca e tyre shpirtërore. Kjo inteligjencë ka aftësinë të ndërtojë lider vizionar, me një jetë më të pasur dhe më krijuese, si dhe t’u dhurojë atyre aftësinë e pakrahasueshme për të frymëzuar ndjekësit, duke përdorur logjikën e fortë dhe bindëse se përse ja vlen të përpiqen apo sakrifikojnë. Momenti më vlerësues dhe impresionues kur studion figurën e Nënë Terezës është cilësimi i saj si modeli klasik i liderit që duhet imituar. Përveç gjithë vlerave të saj unikale, të qenit lider autentik e bëjnë imazhin e saj edhe më tërheqës. Edhe veshja e saj apo paraqitja në përgjithësi, ishin përcjellës më se të qartë të autenticitetit të saj. Jo shumë liderë, kanë pasur kurajën apo aftësinë të formësojnë modelin e tyre të lidershipit duke eksperimentuar edhe në veshje. Për shembull, pak afrikano- amerikanë qenë veshur në formë aq elegante deri atëherë kur i tillë ju shfaq shoqërisë amerikane Dr. Martin Luter Kingu. Veshja e Gandit qe përsëri autentike dhe ishte përcjellëse e vete mesazhit të tij sa modest aq edhe autokton. Veshja e Nënë Terezës dhe e të gjithë misionareve të saj, ishte një sari, veshje tipike e femrës hindu.

Nënë Tereza kishte vendosur qendrën e misionit të saj në Kalkutë, ndaj veshja duhet t’i përshtatej me atë të femrës indiane. Shumë vite më parë ajo kishte kuptuar thelbin e lidershipit global. Që të operoje me sukses në një kulturë tjetër, pikë së pari duhet të përshtateshe me këtë kulturë, duke e pranuar, dashur dhe bërë atë krejt tënden. Përtej kësaj, veshja e Nënë Terezës dhe të gjitha misionareve të Karitasit ishte tërësisht modeste, gjë që i përshtatej tërësisht qëllimit të punës së tyre. Të gjitha misionaret e Karitasit duhet të kishin vetëm tri sari, një për t’u veshur, një për t’u larë dhe një rezervë. Saria duhet të ishte pambuk i bardhë ku tri vijat blu simbolizonin Virgjëreshën Mari. Motrat e Karitasit, ashtu si dhe vetë Nënë Tereza kishin vetëm një palë sandale, një çantë bezeje, një libër lutjeje, një pjatë e një lugë. Në vendet e ftohta atyre iu lejohet të veshin një triko. E gjithë kjo thjeshtësi, përtej së imagjinueshmes, shërben për të drejtuar nëpërmjet shembullit. Të duash dhe ndihmosh të varfrit duhet pikë së pari të kuptosh ndjenjat e tyre dhe gjendjen e tyre dhe duhet t’u tregosh atyre që ti je në gjendje ta bësh këtë. Studiuesit mendojnë gjithashtu se në përgjithësi liderët autentikë kanë disa cilësi kryesore që i bashkojnë. Kështu sipas George (2004), liderët autentikë kanë aftësinë që të kuptojnë thellësisht qëllimin e misionit të tyre; kanë aftësinë të praktikojnë vlera të konsoliduara për moralin shoqëror; ata drejtojnë gjithmonë me zemër, por pa harruar të demonstrojnë vetëdisiplinë si dhe të krijojnë marrëdhënie të qëndrueshme. Autenticiteti i Nënë Terezës qëndronte mbi të gjitha te qëndrimi kritik që ajo mbajti jo vetëm ndaj varfërisë ekonomike, por më së shumti ndaj varfërisë shpirtërore me të cilën ajo kuptonte para së gjithash mungesën e dëshirës për të ndihmuar dhe për t’u kujdesur për njerëzit në nevojë. Ajo mbeti një kritike e vendosur e shpirtrave të pandjeshëm, të pangopur dhe egoistë. Në këtë mision e ka ndihmuar edhe shumë fakti që ajo kishte profilin e një lideri altruist. Altruizmi, si një shfaqje shumë e lartë e parimeve morale, është vullneti për të ushtruar sakrificën për njerëzit në nevojë. Jo më kot, Avolio, një ndër studiuesit dhe teoricienët më të shquar të lidershipit, e ka sjellë gjithmonë Nënë Terezën si një shembull ideal të liderit altruist. Sipas Avolios, kur ndjekësit shohin që lideri i tyre është altruist dhe ka një shpirt human që kujdeset deri për gjërat më të vogla, ata ndihen shumë më tepër të frymëzuar prej tij. Sipas ndjekësve, një lider i tillë mund të sakrifikojë edhe vetveten për të ndihmuar të tjerët dhe ky lider vetvetiu shndërrohet në një hero. Për të konkretizuar këtë te figura e Nënë Terezës mjafton të kujtojmë sa herë e kemi parë atë mbi kokën e një të droguari, të përkulur mbi trupin e një të dobësuari skeletik, apo të infektuari nga sida. Fjalët nga goja e saj kanë pasur gjithmonë peshën e veprimeve të saj dhe falë këtyre akteve, mesazhi që ajo ka përcjellë është pritur si më se i vërtetë. Nënë Tereza është njohur gjithashtu si një lider tribal. Sipas studiuesve të teorisë tribale të lidershipit, asnjë lider nuk mund të jetë i suksesshëm nëse ai vepron i vetëm (Hall, 2009). Miqësia e Nënë Terezës me njerëzit më të fuqishëm të botës demonstroi qartazi aftësinë e saj për të krijuar partnership dhe për ta vendosur këtë partnership në funksion të misionit të saj. Në fund duhet thënë se Nënë Tereza, ndryshe nga çka shënojnë skeptikët, nuk e përdori religjionin apo katolicizmin që të bashkojë njerëzit rreth misionit të saj, por nëpërmjet modelit të jetës së saj ia doli të bindë njerëzit se dashuria për Zotin shfaqet kur ne shfaqim dashuri për njëri-tjetrin. Dhe ajo arriti ta bëjë këtë duke u kthyer në një lider universal, që i deshi të gjitha kulturat, që u shërbeu të gjitha vendeve dhe ndaj meritoi emrin qytetare e botës. Cilësimi i Nënë Terezës si një ndër liderët më të mëdhenj të të gjitha kohëve sa herë flitet e kërkohet për shfaqjet më të suksesshme të lidershipit, është një vlerësim që i kalon kufijtë e një kulture, populli, feje, vendi apo gjuhe, është vlerësim universal sikundër ishte dhe vetë modeli që ajo përcolli dhe na la gjallë dhe për të cilin ne duhet të jemi krenarë.

Barbie, kukull apo realitet?

August 21, 2023 by s p

Dr. Iris Halili/

Të paktën për aq kohë sa ekzistojnë rrjetet sociale, unë nuk kam hasur ndonjë vepër apo shfaqje artistike të ketë marrë vëmendjen e shoqërisë si filmi Barbie, që është shfaqur në ekranin e madh së fundmi. Së pari, mendoj se ka pasur kërshëri të madhe, pasi propaganda që e parapriu apo e shoqëroi, ishte po aq e madhe. Një show i ditëve të fundit në Netflix, citonte: “Ka dy lloj njerëzish: ata që krijojnë dhe ata që shesin. Midis këtyre, ata që shesin janë më të rëndësishmit”, (Painkiller). Pikërisht, mediatimi i lartë i shitjes së filmit Barbie e bëri atë edhe më të bujshëm. Më pas, fotot tërë ngjyra të fekshme, ku dallohet roza e femrave të të gjitha moshave, si përpara, përgjatë dhe pas përfundimit të filmit, mbushën instagramin dhe facebookun, gjë kjo që e shtoi edhe më shumë interesin për filmin tek të gjitha moshat dhe sekset.

Por besoj një arsye tjetër e madhe është se filmi duket sikur përcjell nostalgji për fëmijërinë e vajzave të tre gjeneratave: gjeneratës X, millenium dhe asaj Z. Tek gjenerata X nuk futen vendet e botës së tretë, apo ato të botës ish- komuniste nga vij edhe unë, pasi në këto vende Barbie erdhi pas viteve 90-të, dmth gati tri dekada pasi qe krijuar. Por, gjithsesi, kulturat dhe vajzat që u rritën me Barbin dhe koleksionet e saj, kishindëshirë të ktheheshin pas në fëmijëri e të përjetonin apo të rikujtonin çastet kur vishnin e zhvishnin Barbin dhe ëndërronin ditën kur të bëheshin elegante, të hijshme dhe të bukura si ajo. Dhe filmi ishte një ilustrim shumë i mirë i këtij rasti.

Ai ka një nisje që paradoksalisht rrëfen sesi ndërroi vendi apo misioni i femrës në familje dhe në shoqëri. Vajzat e vogla flakin në një anë kukullën “Bebe” dhe në vend të saj zgjedhin kukullën “Barbie”. Ky detaj është në fakt simboli i shumë transformimeve që kanë ndodhur dhe po ndodhin në shoqërinë ku jetojmë.

Edhe unë i kam dashur shumë kukullat. Sigurisht në vogëlinë tonë ne nuk kishim kukulla me flokë apo “fancy”, por kishim ato kinezet plastike që i lidhnim dhe i zgjidhnim gjithë ditën me shallet e mamave. Edhe unë kisha një kukull të madhe kineze dhe kujdesesha shumë për të, duke imituar kujdesin që mamaja ime dhe gjyshja ime tregonin ndaj meje. Mbaj mend një natë dimri, gjyshja mi afroi këmbët tek reflektori që të më ngroheshin. Ju kujtohen ata reflektorët që kishin një rezistencë të kuqe që të përvëlonte po t’i afroheshe shumë afër ? Të nesërmen unë ia ngroha këmbët kukullës tek reflektori dhe sigurisht si plastikë që ishte asaj iu dogjën thembrat. Këtë detaj nuk do ta harroj asnjëherë. Ato kukulla plastike, pa flokë dhe pa tipare ishin bebet /fëmijët imagjinarë për të cilët vajzat e brezit tim u kujdesëm t’i ushqeheshim, madje edhe t’i kuronim me ilaçe sa herë që sëmureshin. Kështu u rritën sa e sa breza vajzash të vogla deri kur në horizont u shfaq Barbie, kukulla sexy me flokë të gjatë dhe këmbë të bukura. Kuptohet kukulla të bukura ka pasur edhe përpara, por ato ishin pak a shumë gjithmonë imazhi i vajzave të vogla dhe jo zonjushave të rritura.

Barbie dhe revolucioni i saj shkoi përtej asaj çka na përshkruan feministja e parë Simone De Beauvoir tek libri i saj monumental “Seksi i dytë”, ku ajo me të drejtë thotë se superioriteti i femrës gjendet në anatominë e saj pasi femra ka një organ më tepër se mashkulli, femra është në gjendje të bëjë fëmijë falë këtij organi, femra jep qumësht nga gjiri i saj, femra ka kështu epërsinë e mëmësisë.

Ndryshe nga De Beauvioir, filmi Barbie ka tjetër qasje dhe e sheh misionin e femrës të përcaktuar jo aq nga anatomia e saj, sesa nga bukuria dhe inteligjenca e saj. Barbie është femra vanitoze me të cilën vajza e vogël luan duke përftytyruar çdo ditë e me tepër veten të arrirë estetikisht dhe të pavarur në një botë ku ajo mbisundon. Jo rastësisht të gjitha Barbit, kukulla të filmit, janë më së shumti femrat e karrierës dhe në mes të gjitha atyre, vetëm njëra është shtatzanë. Ato janë të gjitha të famshme, jetojnë vetëm dhe janë mëse të realizuara në jetë!! Por prej ketu lindi dhe kritika ndaj Barbit dhe rolit të saj: A janë dhe a mund të jenë të gjitha femrat si shëmbëlltyrë e Barbit ? Sigurisht që jo, por tashmë të fiksuara që në vogëli pas atij imazhi, shumë prej tyre duan të jenë si ajo: të gjitha me të njëtën pamje, të gjitha të bukura, të gjitha të të mbushura me ndërhyrje të kirurgjisë plastike, paçka se në fund, ato duken jo reale, si vetë kukulla Barbie: “Life in Plastic, is fantastic!!”.

Por le të kthehemi tek filmi Barbie. Mendoj se realizuesit e kanë ndërtuar në disa plane, shumë prej të cilave u janë afruar deri në fund, por disa i kanë lënë qëllimisht të hapura pasi ka shumë ide për diskutim, sidomos në shoqërinë e sotme në përgjithësi dhe atë amerikane në veçanti. Barbie kukull (kupto vajza e vogël e rritur me kukullën Barbie), kur doli në realitet kuptoi se ajo nuk pati të njëjten forcë që kishte në botën e ëndrrave fëminore. Në jetën reale, në fuqi, ishin meshkujt që sikur thuhet nga një personazh mashkull në film: “ne bëjmë sikur i japim hapësirë femrës të drejtojë, por kjo është një botë sërish e dominuar nga ne“. Barbie, në realitet, shihet si provokuese dhe joshëse për meshkujt, por asnjëherë më shumë se kaq. Ndërkohë, që kur takon një grup adoleshentesh, Barbie ndeshet me vajzat e brezit Z, (brezi më i ri bashkëkohor). Ato jo vetëm që nuk e pëlqejnë, por edhe e dëbojnë pasi për to ajo reflekton bukurinë dhe elegancën superiore femërore. Ajo është më shumë fake – domethënë, jo natyrale! E dërmuar, Barbie kërkon të kthehet prapë në Barbiland (kupto botën feminore), “ku të gjitha problemet e feminizmit duket sikur janë realizuar”, citim ky nga filmi dhe që duket si profeci e modelit se deri ku mund të shkojë një shoqëri e dominuar vetëm nga femrat!! Por kur arrin në Barbiland, Barbie shikon se gjërat kishin ndryshuar, pasi Ken duke përfituar nga mungesa e Barbit dhe duke u njohur me forcën e patriarkalizmit (tek vizitoi botën reale së bashku me Barbin), i ishin hapur sytë dhe kishte krijuar në vend të Barbiland -Kenlandin. Në këtë imazh si në përrallë duket sikur Barbiland simbolizon mbretërinë e femrave dhe Kenland atë të meshkujve. Për të rimarrë pushtetin, Barbie dhe mikeshat e saj, lidhen fuqishëm me njëra-tjetrën, thurin intriga e bashkëpunojnë për të vënë në lojë xhelozinë e Kenit dhe Kenrave të tjerë në Kenland. Duket sikur Eva dhe Adami është sërish në simbolikë dhe femra Barbie ka marrë rolin e modelit të femrës që vepron me intrigë dhe provokime. Kjo nuk e nderon Barbin dhe Barbiet në film, por pikërisht për këtë filmi ruan vlera realiste në përcaktimin e natyrave të dy sekseve. Kështu, pasi e ka rimarre fuqinë e humbur në Barbiland, Barbie nuk do më të jetë kukulla e përkëdhelur e ëndrrave fëminore dhe vendos të kthehet në realitetin e vërtetë jetësor, siç thotë dhe vetë e të shkojë nga plastika e kukullave tek plastika reale e Los Angeles. Ajo ka hequr takat dhe ka veshur pantoflat e sheshta “Birkenstock” që ndonëse të pranuara si shumë të rehatshme janë varianti femëror më i afërt i sandaleve burrërore. Këtu përfundon dhe imazhi i historisë 60- vjeçare të Barbit dhe fillimi i një modeli të ri kukulle, ku në vend të ngjyrave të shumëllojta, i veshin ngjyrat neutrale, në vend të minifundit i veshin pantallonat, ndërkohë që në shpinë i varin një çantë të madhe që sikur fsheh ecjen tipike dhe delikate të Barbit, atë në majë të gishtave. Me këtë prezantim të ri të krijohet mendimi sikur Barbie tashmë kërkon falje për vanitetin që krijoi ndër sa e sa breza vajzash. Jo më kot momenti i parë i sëmundjes së Barbit në film është kur këmbëve të saj të brishta u ka humbur harku i shputës (kupto atë hark që krijon këmba e femrës tek vesh këpucë me taka, ose kupto që ajo ishte kaq larg nga të qënurit me këmbe në tokë, dmth kishte filluar të mos adaptohej me një frymë imazhi të ri femëror; janë këto dy nga edhe më shumë interpretime që mund t’i behen këtij momenti në film).

Barbie e lë Barbiland e vetme. Ajo as e ka dashur dhe as nuk do të jetë me Kenin. Në fakt, historia e Barbit nuk është si ajo e Biblës. Barbie ka lindur përpara Kenit. Kjo sa për të ritheksuar se që në gjenezë kjo kukull ka dashur t’i japë femrës një tjetër model nga ai që ne kemi të trashëguar. Shumë kritikë, duke dashur ta përcaktojnë filmin si feminist, mendojnë se me portretizimin e Kenit filmi e ka vendosur mashkullin në një pozicion inferior dhe gati grotesk. Unë mendoj ndryshe. Mendoj se filmi shënon sinqerisht pozicionin që po merr mashkulli në ditët e sotme. Ata po e humbin gjithmonë e më tepër komoditetin që kanë pasur ndër shekuj; Sa më shumë femrat bëhen të pavarura dhe sa më shumë ato nuk e shikojnë familjen dhe fëmijët si qëllimin kryesor në jetë, aq më shumë mashkullit i bie pushteti dhe privilegji

Momenti i fundit në film është kur Barbie, pasi ka lënë Barbiland, shkon e vetme tek gjinekologu. Pak e vështirë për të kuptuar nëse kemi tani Barbin që po i rikthehet mëmësisë apo është thjesht Barbie që nga kukull është bërë njeri i vërtetë dhe femër me organe riprodhuese. Këtë, filmi, e le të hapur për diskutim.

Si përfundim, do të thoja se përpos disa recitimeve feministe gati të tepruara në film, apo përpos mbylljes së filmit me Barbin nën imazhin e një femre liberale dhe feministe të ditëve tona, që jeton vetëm dhe e pavarur, përsëri unë nuk do ta konsideroja këte film si manifest feminist. Unë mendoj se filmi është sa histori e kaluar, aq edhe histori e ardhme. Ai përcjell mesazhe si për femrën, ashtu edhe për mashkullin e kohës sonë; është i gjithi i mbështetur në karaktere personazhesh që do të donin faqe të tëra të analizoheshin dhe të interpretoheshin me kujdes. Filmi është një vertikale e të gjitha brezave që prej atij kur lindi Barbie e deri në ditët e sotme. Filmi më duket se duhet të jetë i dashur si për femrat ashtu edhe për meshkujt pasi është dhe nuk është feminist, është dhe nuk është maskilist. Ai për mua është realist, ndaj dhe për këtë do përshëndetur. Femrave u pëlqen se në të shohin procesin në të cilin ka shkuar dhe po shkon vendi i saj në shoqëri, gabimet e bëra përgjatë këtij rrugëtimi por dhe fitoret e arritura. Meshkujt e pranojnë si realitet të asaj që po jetojnë çdo ditë në shoqërinë amerikane dhe jo vetëm. Janë pikerisht ata që po ndiejnë dalëngadalë pozicionimin e tyre ndryshe në një mjedis shoqëror ku femrat gjithmonë e më tepër po bëhen dominante dhe ku meshkujve do u duhet të rindërtojnë rolin e tyre në një mjedis shoqëror që ndryshon çdo ditë dhe që është larg realitetit të baballarëve të tyre.

Nuk di se ç’mund t’u kenë thënë nënat vajzave të tyre pasi kanë parë filmin Barbie, po unë djalit tim i thashë: “Barbie është simboli i çdo gjëjë që femra ka arritur apo edhe ka humbur në këto dekada”. Më shumë se një kukull, ajo u kthye në simbolin e një revolucioni social që ende nuk ka përfunduar.

Dikur thonin se fëmija e parë për femrën është vazhdimi i kukullës së saj të fundit. Që nga viti 1959-të kur lindi Barbie vajzat e vogla kanë patur një model të vetëm kukulle. Dhe më pas në jetën e tyre reale, ky model ka ardhur natyrshëm pasi jeta e njeriut nuk është gjë tjetër vetëm se përsëritje dhe ripërsëritje e gjurmëve të fëmijërisë. Ndaj dhe Barbiland në film duket sikur është sa simboli i asaj ku do të shkojë femra, aq është në të njëjtën kohë përfytyrimi që vajza e vogël ka patur përgjatë fëmijërisë për të ardhmen e saj.

“Kompleksi i Edipit” si një interpretim i novelës sё Stefan Zweig – “E fshehta përvëluese”

July 24, 2023 by s p

Dr. Iris Halili/

Nё historinё e letërsisë botërore ka vepra, vlera letrare e tё cilave ka qenë po aq e çmuar, sa edhe elementet e fshehta frojdiste qё mund tё gjenden në to. Tё tilla janё veprat e Stefan Zweig-ut, njё mik i ngushtë i Freud-in. Nëse do të na duhej t’u bënim një pёrcaktim novelave të tij, aq tё njohura edhe pёr lexuesin shqiptar, ndoshta, do të na vinte më për mbarë, që studimin ta titullonim: “Një novelë, një teori”. Kjo pёr tё thёnё se sa fuqishёm depërtojnё teoritё psikanalitike në novelat e Zweig.

“E fshehta përvëluese” është një ndër novealt e Zweig -ut ku pothuaj çdo frazё mund ta interpretosh nga kёndvёshtrimi psikanalitik, ku çdo titull apo nënkapitull është një simbol-arketip dhe ku e gjithë ngjarja ndërtohet mbi personazhe qё shfaqin hapur forma tё incestit, nën dritёn e kompleksit të Edipit. Freud e mbështeti teorinë e tij të Edipit tek miti grek. Sipas mitit grek, Edipi ishte i vetmi qё gjeti gjёegjёzёn me tё cilёn pёrbindshi Sfinks tmerroi Tebёn. Si shpёrblim, martohet me Jokastёn pa e ditur se ishte e ёma dhe më pas merr fronin e mbretit Lai, vrarё nga dora e tij, pa e ditur se ishte i ati. Sipas Freud-it kompleksi i Edipit është i pashmagshëm: “Nëse je një njeri , atëhere ti je një Edip”. Ky kompleks është një arketip që mban brënda nesh të pandërgjegjshmen kolektive, i tillë ka qënë brenda paraardhësve tanё e do mbijetojё edhe tek pasardhёsit tanë. Djali kerkon “te arrije të ëmën duke përjashtuar të atin, ndërsa vajza të arrijë të atin duke përjshtuar të ëmën”. Në mitin grek, Edipi e vrau të atin (ndonëse miti e justifikon se ai nuk dinte se kë po vriste ). Sipas Freud-it djali burrërohet dhe vajza maturohet vetëm nëse arrijnë të shmangin këtë akt!!

Tani le te sjellim nё kujtesё subjektin e novelës. Një djalë, Edgari shkon me pushime me të ëmën. Nё dukje s’ndodh asgjё: vendi ёshtё i qetë, njerёzit tё largёt e nuk pёrcjellin gjёsend, situata mёse monotone. Ndodh njё ditё, qё ngjarjet ngatёrrohen dhe nё skenё hyn njё baron me sjellje galante, që bie në dashuri me nënën e Edgarit. Djali bёhet xheloz, reagon, bёn tё pamundurёn pёr tё penguar kёtё lidhje. Ai e do tё ёmёn dhe kёtё ndjenjë e shpreh nё formё xhelozie. Dhe kjo e bёn njё fёmijё tё vogёl. Ai e adhuron fillimisht baronin derisa pak nga pak ndjenjën e adhurimit e zё njё urrejtje qё rritet shkallë-shkallë. Dhe kjo e bёn njё burrё tё madh. Çuditёrisht, Edgari, po zëvendëson tё atin. Djali reagon ashpër dhe këtë (sipas teorisë psikanalitike) nuk e bën se do babanë, as sepse urren baronin, por sepse do të ëmën marrёzisht dhe nё mёnyrё instiktive. Freud-i, kёtё instikt e quan “vija e brishtësisë së nënës”, domethёnё, sipas tij, fëmija zgjedh njёrin prej prindёrve si objekt dëshirash ku djali dëshiron t’i zёrë vendin babait, ndёrsa vajza nënës. Fillimisht, Edgarit i pëlqen baroni, por kurba e inatit të tij shkon në përpjestim të drejtë me dashurinë qё ka ky i fundit për tё ёmёn, Margarita. Kur djali kupton se baroni po tenton t’i zëvendësojё të atin, atëherë, fillon ta urrejë dhe synon nё mёnyrё tё pavetёdijshme t’ë mos ja lejojë këtë vend . Novela ka një pikë kulminante që vjen me titullin “e fshehta përvëluese”. Zbërthimi i këtij simboli, sipas analizave që metodika psikanalitike do i bënte retorikës në vepër, do të thotë në fakt zbërthimi i të gjithë skemës frojdiste të novelës. Ç’është kjo e fshehtë për Edgarin? Dhe ajo që na intereson mё shumё, ç’është kjo e fshehtë sipas deshifrimit që i bëjmë ne? Psikanaliza na thotë se kurrë nuk mund të mbetemi peng vetёm i një teze, sado e fuqishme të jetë ajo. Kështu zbërthimi i simbolit-emër i perveçëm por edhe titull në të njëjtën kohë “e fshehta përvëluese”, ka një peshë universale që e krijon vetë arketipi i këtij simboli. Duket fillmisht sikur ky simbol shënon erotikën e marrëdhënies së tё ëmës me baronin, apo çfarë fshihet pas kësaj erotike apo dashurie të fshehur. Ky do të ishte interpretimi i parë dhe i shpejtë që do t’i bënim simbolit me anё tё psikanalizës. Në fakt e fshehta, si arketip, është më tepërt se kaq, dhe ka të bëjë më shumë me Edgarin sesa me të ëmën, pasi kjo e “fshehtë” është ajo ndjenjё që mbajmë brenda vetes, por që shpesh nuk dimë as ta kuptojmë e as ta nënshtrojmë e quhet “vija e nënës”, apo “vija e babait”. Ёshtё e fshehtë e thellё, edhe pse e hasim në reagimet tona apo të atyre qe kemi përreth; ështё përvëluese, sepse kur e kuptojmë, skuqemi prej saj.

Pas gjithë këtyre analizave, a mund të jetë Edgari një Edip i vërtetë? Në fakt, me Edgarin, nuk realizohet kompleksi i Edipit. Ai zgjedh tё mos i tregojë të atit për atë ç’ka parë dhe shpёton pёrfundimisht nga kompleksi i përjashtimit të të atit. Vetëm, në qoftë se Edgari do të rrëfente historinë e dashurisë së mamasë për baronin që u kthye edhe në histori të dhembjeve të tij, mund të flisnim për një Edip , pasi Edgari do të kishtë “eliminuar babanё”. Përjashtimi i Baronit nga jeta e nënës ishte edhe siguria që i ati do vazhdonte të rrinte me të ëmën , dhe në këtë formë Edgari e shmangu rrezikun e eliminimit të babait dhe në këtë mënyrë sikur na thotë teoria e Freud-it Edgari u “burrërrua.” Pra, Edgari është një Edip i paplotë, siç pothuajse jemi të gjithë ne, siç janё shumë personazhe nga letërsia botërore, tek tё cilat ky kompleks ёshtё shumë i fshehur dhe rrallëherё jepet i drejtpërdrejtё. Edgari nga ana e tij, e vuajti kompleksin e Edipit, por arriti ta shmangё atë, gjë që duket në çastet e fundit të novelës, ku autori krijon një situatë të ndjerë mes Edgarit dhe të ëmës. Pakti ishte kryer. Shija e fitores që Edgari provon në fund, na bind për postulatin frojdist, se udhёtimi si rritje, apo si pjekje intelektuale që bën Edipi pёr tё mundur Sfinksin, është i pashmangshёm dhe i domosdoshёm. Të gjitha këto analiza që bëmë, me lehtёsi na sollën nga novelat e Zweig-ut tek psikanaliza e Freud-it. Shkuam me lehtёsi tё madhe, nga njёri te tjetri e kjo tregon se edhe këtë herë, sesi letërsia na çoi tek psikanaliza.

Le të ndalemi pak edhe tek emrat e personazheve në novelë: djali, quhet Edgar, nëna Margarita dhe personi që flirton me nënën është baroni, ose të paktën me këtë emër e njeh Edgari. Kur vё nё punё metodёn psikanalitike, edhe zgjedhja e emrave tё personazheve nuk të duket mё rastësi. Ata marrin ngjyresa tё pavetёdijes qё ndёrthuren e nxjerrin krye nё rrethana tё caktuara. Jo rastёsisht ndërlidhet, pёr shembull, emri i Edgarit qё është pranë atij të Edipit, pasi i lidh ajo “ed”.

Një pasazh tjetër i novelёs është kur Edgari pasi e ka ndjekur nënën me baronin, trembet kur i shikon aq pranë fizikisht pasi kujton se baroni po vё dorё mbi nënën. Pikërisht tek kjo dhunë imagjinare, mund të gjejmë një tjetër teori të Freudit. Zweig-u, në fakt, sqaron se Edgarit i duket sikur mbi nënën po ushtrohet dhunë. Psikanaliza e Freudit do e shpjegonte këtë episod me faktin se fëmija kur bëhet rastësisht dëshmitar i aktit seksual tek tё rriturit , e pёrjeton këtë akt si përpjekje për dhunim, apo si luftë, duke e interpretuar vetë aktin në mënyrë sadiste.

Përfundimisht, duhet të shtojmë se psikanaliza na jep fushё tё lirё tё kuptojmё se çdo interpetim ështё vetëm një propozim e në rastin mё tё mirё, mund tё bёhet realisht një hipotezë interpretimi. Suksesin e kësaj metode, e tregojnë sot ato studime që përpiqen të interpretojnë letërsinё, duke shfrytëzuar psikanalizën. E tregojnë vizionet e reja që ka fituar letërsia falë kёsaj disipline. E tregon mbi të gjitha tradita qё ka krijuar raporti i marrёdhёnies sё tyre, që në vite, më shumë thellohet se sa zbehet, më shumë pёrtёrihet se sa vjetërohet, zhvillohet e nuk mohohet, mё shumё kujtohet se sa harrohet.

Ky fragment ёshtё shkёputur nga libri i fundit i autores:

“ Letёrsia nё psikanalizёn e Freud -it dhe dilemat eksistenciale” , prezantar nё Panairin e Librit Tirana 2022.