Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Debati mbi rolin e Shqipërisë në Luftën e II Botërore

by

Nga Isuf BAJRAMI/
Gazetarë grekë në Uashington kanë tentuar dy ditë më parë të imponojnë qëndrimin e vendit të tyre lidhur me pozicionin e Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Përbri ndodhet Memorandumi Kundrafashist Çam i vitit 1947; është në anglisht që të përdoret.
Një gazetar nga Athina, i quajtur Lambros, gjatë një konference shtypi të zëdhënësit të Departamentit të Shtetit të SHBA jo vetëm ka pyetur por edhe ka komentuar rreth Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri dhe Ballkan, duke interpretuar me tendencë fragmente të asaj periudhe, që nuk kanë prishur imazhin antifashist të Shqipërisë në atë periudhë. Debati mes gazetarit grek dhe zëdhënësit Casez ka pasur si pikënisje një letër, që shoqëria “Vatra” në SHBA i ka nisur Departamentit të Shtetit të SHBA, lidhur me problemet etnike në Ballkan dhe për problemin shqiptar në rajon, me kontekst zgjidhjen e problemit të Kosovës dhe pozicionimin e kahershëm të Shqipërisë përkrah Perëndimit edhe në Luftën e Dytë Botërore.
Gjithë qëllimi i gazetarit grek Lambros ishte identifikimi i përcaktimit grek se ccamët e Greqisë ishin koloboracionistë me pushtuesit gjermanë dhe të justifikojë pastrimin etnik të kësaj treve shqiptare përgjatë viteve 1945-1946.
Departamenti Amerikan i Shtetit, ka vlerësuar në konferencën e fundit të tij se mbi çështjen e qëndrimit të Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore duhet ta përcaktojnë vetëm historianët dhe jo emocionet. Në këtë konferencë të dhënë nga Casey, SHBA shprehet se me Shqipërinë ka marrëdhënie mjaft të mira. Një qëndrim i tillë i gazetarëve grekë më ndikim në SHBA vjen në momentin kur mes vendeve të Ballkanit ka nisur një studim për një histori të përbashkët, ku do të eliminohen faktet emocionale dhe që tentojnë të sjellin një urrejtje mes popujve. Profesori i Pedagogjisë së Universitetit të Athinës, Panajoti Ksohelli, është duke përfunduar një projekt mbi studimin e figurës së “tjetrit” në librat shkollorë, që përdoren për mësimin e gjuhës dhe historisë, të detyrueshme në Greqi dhe në katër vende të tjera Shqipëri, Turqi, Bullgari dhe Maqedoni. “Qëllimi kryesor i këtij studimi është gjetja dhe zhdukja e ideve, përshtypjeve armiqësore midis shtetesh, të cilat formohen dhe përcillen nëpërmjet librave shkollorë”, shpjegon profesor Ksohelli. Studimi përfshin librat e vendeve të sipërpërmendura në dhjetëvjeçarin e 1980-ës dhe 1990, ndërkohë që ka filluar studimi për vitin 2000.
Më poshtë po japim të plotë debatin mes gazetarit Lambros dhe zëdhënësit Casez.
Zt. CASEY: Po për Shqipërinë. Presidenti i VATRA, një organizatë shqiptare e themeluar nga kryepeshkopi i kishës autoqefale, Fan Noli, që sipas “Pravda” së 11 nëntorit të 1927 parashikoi fitoren e plotë të Ushtrisë së Kuqe, shkroi dhe publikoi në gazetën e organizatës së tij, Dielli, dy letrat për ambasadorin tuaj në Greqi, Charles Ries, si dhe respektivisht Sekretarit të Shtetit, Condoleezza Rice, në të cilën ai përsëriste pozicionin shqiptar në lidhje me çështje etnike si dhe të tjera.
PYETJE: A i janë përgjigjur dy marrësit këtyre letrave?

CASEY: Ato janë dërguar, kujt i janë dërguar letrat, Charlie Ries dhe kujt tjetër?
Pyetje: Po, dhe Condoleezza Rice
CASEY: Unë nuk jam i informuar për këto letra, z.Lambros, kështu që nuk mendoj se ata na janë përgjigjur. Ju mund të kontaktoni me ambasadorin në Greqi dhe të shihni nëse ju përgjigjet.
Pyetje: Do të flasim për këtë sërish.
Zt. CASEY: Nuk kam ndërmend të flasë për përgjigjen e një letre, të cilën nuk jam i sigurtë në është marrë.
PYETJE: Thoni po ose jo. Kam ardhur të mësojë mbi konteksin e letrës, përgjigjen. Por do të doja të dija nëse i është përgigjur.
Zt. CASEY: Me sa di unë letra nuk ka mbërritur, kështu që nuk mund t´ju them nëse është kthyer përgjigje.
PYETJE: Dakord. Për disa kohë (i padëgjueshëm) ka shërbyer për të ngatërruar historinë. Sipas letrës së tij, ata ende përpiqen ta konsiderojnë Shqipërinë si viktimë të Nazi-Fashizmit më tepër sesa kanë qenë realisht, një aleat entuziast dhe i vullnetshëm i të dyve. Për shembull divizioni shqiptar “Tomori” ishte njësia e parë që pushtoi Greqinë në 28 tetor 1940 me bekimin e Musolinit dhe si çështje nderi (i padëgjueshëm). E dyta, shqiptarët e Kosovës, vendosën dy divizione në …
Zt. CASEY: Zt. Lambros, më lejoni t´ju ndërpres, ju lutem, sepse …
PYETJE: Pse?
Zt. CASEY: Sepse besoj se? Sepse (Qesh)
PYETJE: Pse?
Zt. CASEY: Sepse do t´ua lë historinë historianëve. Qëndrimi ynë ndaj Shqipërisë nuk ka ndryshuar. Ne kemi marrëdhënie të mira me Shqipërinë. Ne do të bëjmë këtë gjë edhe në të ardhmen. Po e përsëris, ua lë historianëve dhe studiuesve të diskutojnë mbi këto pika.
PYETJE: Z.Boucher, z. Casey, do ta pranoni ju faktin që Shqipëria ishte një aleat i Hitlerit dhe Musolinit? Kjo është çështje e fakteve historike?
Zt. CASEY: Unë pranoj këtë fakt, që të dhënat historike të lidhura me Luftën e Dytë Botërore të jenë shumë të qarta dhe unë do t´ua lë gjithçka hisotrianëve të shohin në të me rast të 60-vjetorit të përfundimit të konfliktit, të shkruajnë dhe të diskutojnë.

* * * * * * * *

M E M O R A N D U M

OF THE ANTI-FASCIST COMMITTEE OF THE CHAMI IMMIGRANTS IN ALBANIA TO THE UNITED NATIONS SECURITY COUNCIL INVESTIGATION COMMISSION ON THE TREATMENT OF THE CHAM ALBANIAN MINORITY IN GREECE AND THE MASSACRE AGAINST IT
We, the Anti-fascist Committee of the Chams immigrants in Albania, believing in the democratic and humanitarian principles of the United Nations Organization, on behalf of the Chams immigrants in Albania, submit to the Investigation Commission our lost rights, our suppression, persecution and massacres at the hands of the Greek fascists to exterminate the Albanian minority in Greece. In continuation of our protests and demands addressed to the Great Allies and the United Nations, we demand justice in connection with the following:

For 32 years on and while brutally trampling upon every human principle and neglecting international treaties, the Greek chauvinistic and reactionary cliques have resorted to a policy of extermination against the Albanian minority in Greece. As early as the Greek occupation of the Chameria on the 23rd of February 1913, the Deli Janaqi’s band, aided and abetted by the state authorities, massacred 72 men of the Paramithia province at Selani’s Creek without any reason at all. The massacre marked the beginning of the process of extermination of the Albanian minority and helped uncover the orientation of the Greek policy towards our population.

Persecution, imprisonment, deportation, tortures, plunder and looting on the pretext of search for arms during the years 1914-1921, the terrorist activities of the komitadjis, the Gen. Bairas provocation in 1921, all of these go to testify to the reality of misery that befell our population in the time of Greek occupation. Koska, Lopsi, Varfanji, Karbunari, Kardhiqi, Paramithia, Margëllëç, Arpica, Grykohor, etc., are just some of the villages that paid dearly because of terror. In the years 1922-1923, the rulers of Greece decided to impose the displacement of the Muslim element of Chameria in exchange for the Greeks of Asia Minor considering them to be Turks. This ignominious act of the Athens rulers met our resistance and the intervention of the League of Nations which, having observed the Albanian ethnicity of our population, rejected the decision of the Greek government.

Despite the interference of the League of Nations and the solemn pledges taken by the Greek government at Lausanne on the 16th of January,1923,the Athens rulers continued their policy of extermination. They had recourse to any means available to render as difficult as possible the stay of the Albanian element in Chameria, expropriated hundreds of families in Dushk, Gumenica, Kardhiqi, Karbunar etc., robbing them of 6000 hectares of land without remunerating them in the least. The Athens government settled immigrants from Asia Minor in Chameria in order to populate it with Greeks and create the conditions for the Albanian native population to emigrate. Entire families were compelled to tear themselves away from their native land and leave for Turkey, Albania, America and elsewhere; such villages as Petrovica and Shendellinja were completely emptied of Albanian inhabitants.
In the circumstances, we did not enjoy a single national right and were denied even the use for our mother tongue. In stead of developing our national culture and making progress, fanaticism and ignorance were supported; instead of schools, religious, Arabic language clubs were opened and subsidized. Ninety five percent of our population is still illiterate. The Chameria province, a rich and fertile place, remained backward, deprived of economic development and communications; it was in the hands of such usurers and speculators as the Kochonis, Pituls, Kufallas,Zhullas, Ringas, etc., who impoverished and enslaved the entire province.
During the struggle against fascism, when the war was ending, the reactionary monarch-fascist forces of Suli’s Llaka, which were created by reaction and served the occupiers, under the command of general Napoleon Zerva, perfidiously cracked down on and massacred the Albanian Muslim inhabitants of Chameria. At a time when the ELAS troops and our forces were engaged in the fight against the Germans, the EOEA command, hand in glove with the Germans, was trying to gain ground in the fratricidal war. When our forces true to the spirit and decisions of the Sarafis-Zervas Caserta agreement in August 1944 were carrying out the orders of the Joint Command in pursuit of the Germans, general Napoleon Zervas, commander of the resistance forces in Epirus (ELAS-EOEA), ordered that operations and massacre carried out against the innocent population of Chameria.

The massacres in Chameria are a flagrant violation of human principles and an ignominious neglect of the principles and character of the anti-fascist war. The massacres in Chameria were perpetrated owing to cooperation and agreement with the Germans, who left the province to the Zervas forces at the time of their retreat. Here is a concrete fact of the cooperation that existed between the Zervas forces and the German forces: “The Zervist commander of the forces of the Filat region, Theodhori Vito, the day before the entry of the Zerva forces into Filat, on Septembar 22,1944, at the village of Fanaromen, 3 kilometers from Filat, had a meeting with the commander of retreating German forces”. After the meeting, no sooner had the German forces left than Theodhoros Vito’s forces entered Filat. Such collaboration made the Zerva forces feel safe on the flanks enabling them to unleash terror and massacres on a large scale all over the Chameria province.

The forces of the EOEA Division X under the command of colonel Vasil Kamaras, precisely the forces of the 16th regiment of the Division commanded by Kranjaj who was assisted by Lefter Strugar, lawyer Stavropullos, Ballumi, Zoto, the diehard criminals, the Pantazeits, entered the town of Paramithia on a 27th of June, 1944. Contrary to the promises given and the agreement reached between the mufti Hasan Abdulla on the one hand and Shapera with Paramithia’s bishop as Zervas’agents on the other, the most atrocious massacres started. Defenseless old men and women and children were the target of the Greek monarch-fascists. The number of those massacred in the town of Paramithia and suburbs rose to 600. On July 28, 1944, the forces of regiment 44 under Agore’s command marched into Parga where they massacred 52 men, women and children.

The EOEA forces under the command of Theodhor Vitos, Ilia Kacho, Hristo Mavrudhi, Hristo Kacho, Hari Dhiamanti and others entered the town of Filat in the early hours of Saturday ,the 23rd of September 1944 after they had besieged it. They had entered Spatar too on the same day. They looted all the families and took with them whatever they could find. On the evening of September 23, dawning of September 24, 1944, the forces commanded by Kranjaj, Strugari and others joined in. The arrival of these forces was the signal for the commencement of the massacre. Forty seven men, women and children were massacred in Filat, while in Spatar, part of whose population had found shelter in other villages, the number of the massacred people was 157. All the young women and girls were ill-treated and raped by Zervas’ criminals. A few days later, the monarch-fascists rounded up all the men who were still alive and by decision of a trial presided over by Koqinja, chairman, Stavropulolos, prosecutor and four members, 47 innocent Albanians were massacred. In Granica, Filat people killed by fire arms or stabbed to death were buried, whereas another 45 others were buried in Xhelo Meto’s field in the Filat plain.
Entire families, parents, children and babies, were wiped out. Women and girls were raped. Hundreds of statements made by those who escaped, describe the massacre and the sufferings which shed light on the crimes and designs of the monarch-fascists in Chameria. Here are a few examples: Sanije Bollati in Paramithia was burned with petrol after her breasts were cut off and her eyes put out. Ymer Murati was killed and then mutilated in Paramithia. Chili Popova from Popova wearing army uniform together with a squad of soldiers broke into Sulo Tari’s home where more than 40 women had taken refuge, carried off the prettiest women and girls by force into another room where they forced sexual intercourse on them. The house resounded with the cries of pain and horror of the women in torment during all the night. Seri Fejzo, Fizret Sulo Tare and others were the target of the crime.

Hilmi Beqiri from Filat was wounded in front of his family. After those who wounded him, had left, his family took him to the dentist Mavrudhiu who kept him for a few hours, the he asked to take him away. Those who took him to Stavro Muhaxhiri, left for Shuaip Meta’s home where many families had gathered. The Greek andarts learned where he had been hidden, tore him away from the others, pulled out his gold teeth with pincers and shot him dead afterwards. Malo Muho, 80 years old, who had been sick for four years, was killed with a shovel in front of his wife. His wife collected his brains which had fallen on her lap and covered him with a quilt. At Spatar, Abdul Nurçe was taken away, brought to Filat barefooted, dragged on the streets of the town and then was shot in front of Nidh Tafeq’s home. Lile Rustem’s family consisting of 16 people, mainly children, was completely exterminated. Xhelal Mini from Paramithia was beheaded with bayonets on V:F7 the dead body of Myfti Hasan Abdulla. Sali Muhadini, Abedin Bako, Muharrem Pronja and Malo Sejdi had their fingres, noses, tongues and feet cut off. As they were suffering from extreme pain, Zerva’s andarts were singing their commander’s song and rejoicing at the sight. Finally, they hanged them on the butcher’s hooks.
Estref Himi, a resident of Paramithia, has to say about the massacre at Paramithia: “On Tuesday, June 27, 1944, at 07:00, Greek monarch-fascist marched into Paramithia under the command of colonel Kamara, major Kraja, captain Lefter Strugari (a lawyer), vice-lieutenant Nikolla Cheni and others. Once they entered the town, an order was issued that nobody should move because honour, freedom and property were in no way to be violated. On the afternoon, men, women and children began to be arrested, white houses began to be looted. All men were killed until the next morning. After I was detained in a jail for 4 days, I was set free to bury the dead. At the place called “Kisha e Aj Jorgjit”, I recognized five of the dead, the others could not be recognized because of the extreme tortures inflicted on the. The five victims I recognized were Met Qere, Sami Asim, Mahmut Kupi, Adem Beqiri and Haki Mile. Two days after, I was taken to “Galatajt” and then to the vicinity of Dhimiter Nikolla’s home where 8 people had been killed. I could not tell who they were for they had been mutilated beyond recognition. I saw dead bodies littering all the place.
Sanije Bollati, after being tortured, was burnt with kerosene. This tragedy took place on Wednesday. On Firday morning, she was carried away by her mother and two other people, who covered her with a blanked to a basement by order of the monarch-fascists who prevented people from seeing her. There in the basement, she died after five days. I saw everything with my own eyes. First, I went into hiding finding shelter on a ceiling staying there for five days, then the monarch-fascists found and arrested me and after being taken to major Kranja, the latter interrogated me and then ordered that I be jailed. In the jail, I found 380 people, including womenfolk and children; 120 of them died of hunger; four persons and I were kept in the prison for 15 days and then they took us to Preveza and afterwards to Ioannina where we were detained for another 40 days. There, we were subject to unheard of tortures. We were freed when the E.A.M. forces came to the town”.
“On the morning of the Saturday, September 1944, all the population was rounded up in front of the village mosque. The soldiers began looting the houses and raping women, girls including old women folk. Pale Çulani, 50 years old was raped, her personal belongings were taken, her hair and then her ears were cut off and finally she was shot in her garden in the vicinity of Muço’s corn field. The family of Sako Banushi from Skopjona, that is, women, men and children, had settled in our home. After raping the women whose breasts were cut off with knives, all the family was massacred. At the home of Damin Muhameti, 5 women and 3 children were shot. In the home of Fetin Muhameti, Hane Isufi and another woman were tortured and then raped. In the home of Dul Sheref, the 80 year old man Sulejman Dhrimica and his wife were beheaded.
At the home of Mete Braho 20 people, women, children and men were burned alive. Kije Nurcia, 76 years old, was killed with a knife. I saw 30 massacred people in the vineyard of Zula and in the garden of Avdul Nurça in the house of Haxhi Latif, Haxhi Culan’s daughter was raped, while in the house of Mejdi Mete, Hava Ajshe and Nazo Arapi were raped; the latter was massacred afterwards. ”The victims and losses in human lives, according to statistics so far, during the 1944-1945 massacre against the Albanian minority in Greece reached the number of 2877: in Filat and suburbs 1286, in Gumenica and suburbs 192, in Paramithia and suburbs 673 and Margallic and Parga 620.
That was the fate of those who failed to leave Chameria with the exception of some women who are living witnesses to the hair raising massacre in Paramithia, Parga, Spatar and Filat. What they say clearly exposes the criminal character of the barbaric acts organized by the Greek monarch-fascist reaction in Chameria. The slaughter inspired by the basest sentiments of chauvinistic and religious hatred resulted in the forcible displacement of nearly 28000 Chams people who came and found shelter in Albanian in most deplorable conditions.
Sixty eight villages with 5,800 houses were looted, razed to the ground and burnt down. Based on the assessment of the damage, it results that 17000 sheep, 1200 cattle, 21000 quintals of wheat and 80000 quintals of edible oil including the produce of the years 1944-1945 amounting to 11,000,000 kilograms of grain and 3,000,000 kilograms of edible oil were taken away by Zervas’ monarch-fascist forces. As people were fleeing, 110,000 sheep and 2400 cattle either died or lost. All this clear evidence of the profound economic catastrophe suffered by our population which was stranded with only their clothes on. Chameria made a material and moral contribution to the great anti-fascist war. Chameria’s population threw itself unreservedly into a total war against the invaders; it created the fourth battalion of the ELAS regiment XV. More than 500 fighters emerged from the tiny population of Chameria.They resolutely fought against the nazi-fascist occupiers and the Ballist and Zervist traitors.
The blood shed by martyrs Muhamet Murteza, Ibrahim Hallumi, Hysen Vejseli and others together with the blood shed by the Greek partisans at the Qaramica passes testify to this fact. At the end of the war for the liberation of the country from the occupier the troops commanded by general Napoleon Zervas operated in provinces and villages not as liberators, but as hangmen and sworn enemies of the Albanian element in Chameria.
Under the Sarafis-Zervas Caserta agreement, August 1944,the resistance troops had to join the same front against the Nazi army, under a joint command in specified operational zones. The agreement was violated in Chameria.The Zervist forces compromised with the Germans and by attacking our forces hindered the activity of the fourth battalion of Regiment XV in the Filat zone. The operations and massacres in the Filat province are direcly linked with this situation and openly ran counter to mutual confidence and the spirit of cooperation as agreed in Caserta. Even the last village of Koska in Chameria, one of the bases of organization of the resistance forces of the National Liberation Front in Chameria was destroyed and burnt down as a result of destructive acts in Chameria.
On October 30,1944, a commission of the Chams anti-fascist Council was sent to Athens to lodge a protest with the Papandreu Greek government against the massacres in Chameria, asking for an end to them. The Papandreu government refused to take any measures or commit itself to what was requested from it. After the December 1944 operations, with the liberation of Chameria from Zervist occupation, part of our population was repatriated and settled in the Filat province. On March 12,1945,the government forces of the Corfu garrison, violating the February 1945 Varkiza agreement, organized and perfidiously perpetrated the revolting massacres of Vanra (Filat), which once again laid bare the stand and policy of the Greek government authorities responsible for the annihilation of the Albanian population of Chameria. In view of the situation, the UNRRA mission (Albania) received approval from its centre in Washington to accord the Chams immigrants 1,450,000 dollars as immediate relief because of their difficult situation.
Despite their conditions, the Chams immigrants continued to make an ever greater contribution to the Front. At the Shales (Konispol) conference held in the latter part of September,1945,the voice of the Chams in exile for cooperation against the invader and the injustices of the Greek monarch-fascist was raised higher. At the Vlora Congress on September 23,1945, the Chams delegates who represented all the groups of the Chams immigrants in Albania expressed themselves against the massacres of the Greek monarch-fascists and through memoranda to the London Conference demanded an analysis of their problem and the condemnation of those who caused the bloodshed in Chameria and their endless sufferings. The Congress adopted a resolution which sums up all its proceedings.
During our life as immigrants, we have asked the world several times for our denied rights and repatriation. On October 30,1944, the Chams anti-fascist Council sent a note of process to the Greek National Union government, the Mediterranean General Headquarters, the allied governments, the EAM Central Committee, which referred to the atrocities of the Geek fascists in Chameria.
On May 9,1945, the Chams Anti-fascist Council sent the Allied Military Missions a copy of the telegram to the president of the San Francisco Conference on the rights of the Chams on the basis of the Atlantic Charter. On June 27,1945, telegrams of protest against the massacres in Chameria by the Chams Anti-fascist Council were forwarded to the democratic government of Albanian, the Soviet, British, American, French, Czechoslovak military mission, the Yugoslav Legation, the Albanians in the USA, Italy and Bulgaria. An aide-memoir was sent to Mr. Hutchinson, a Labour deputy in Great Britain on November 26, 1945. A telegram was sent by the Cham Anti-fascist Council on September 25,1945 to the UNRRA headquarters asking for assistance.
The delegates of the Chams Congress addressed a memorandum to the Allied Foreign Ministers’ Conference in London (3-4.09.1945). A memorandum was sent to the United Nations Assembly in London by the Cham Anti-fascist Committee on January 11,1945,which sheds light on the massacres and asks the recovery of the Chams’ rights. A memorandum to the United Nations Assembly in New York was sent by the Cham Anti-fascist Committee on October 25,1946, and so on.
We are the victims of the monarchic regime which is ruling in Greece today. Together with the fraternal Greek people, we are suffering from the consequences of the black terror unleashed by them all over Greece. It is two and a half years now that we have been roaming in Albanian leading a miserable life far from our native land, at a time when our rich land is unjustly exploited by the agents of the monarch-fascists in Chameria. Our sufferings in exile have been and are boundless. Thousands of people have died because of this situation. Despite protests we have made and the rights we are entitled to, we continue to be in exile, whereas the Greek government has gone all out to establish aliens in our Chameria in order to prevent us from going back home.
On behalf of our population, we once more ledge a protest and bring to the attention of the Investigation Commission of the United Nations Security Council the tragedy played out in Chameria and the act carried out to exterminate our population. We stress the need for a urgent settlement of the Cham problem, confident that our following demands will be met:
1.Adoption of immediate measures to halt the settlement of aliens in our native land.
2.Repatriation of all the Chams.
3.Restitution of our property and remuneration of damage in liquid and fixed capital.
4.Assistance to rebuild our home and resettlement.
5.Sefeguards and guarantees emanating from the international treaties and mandates, such as guaranteed civil, political, cultural rights and personal safety.
6.Trial and condemnation of all those who are responsible for the crimes they have perpetrated.
With our highest consideration
THE ANTI-FASCIST COMMITTEE OF THE CHAMS IMMIGRANTS

Tirana,1947

SHPALLJA E PAVARËSISË SË SHQIPËRISË DHE BASHKIMI KOMBËTAR

by

SHPALLJA E PAVARËSISË SË SHQIPËRISË NUK MUND TË REALIZOHEJ PA BASHKIMIN KOMBËTAR DHE UNITETIN TERRITORIAL
TË POPULLIT SHQIPTAR/
Shkruan: Mr.Isuf B.Bajrami/
Rruga e popullit shqiptarë drejt bashkimit kombëtar dhe formimit të një shteti të pavarur pati pa dyshim veçoritë e veta,në krahasim me vendet e tjera të Ballkanit dhe të Evropës,të kushtëzuara nga rrethanat historike,ekonomiko-shoqëror dhe nga ato politike,të brendshme e të jashtme. Megjithatë,shoqëria shqiptare në fillimin e shek.XIX,krahas ndryshimeve,kishte mjaft gjëra të përbashkëta me shtetet ballkanike fqinje dhe arriti të krijonte,ndonëse me vështirësi e ritme të ngadalshme,që ishin karakteristike për vendet nën sundimin osman,të gjitha premisat,të cilat çuan në formimin e kombit shqiptar dhe në lindjen e lëvizjes për çlirimin dhe bashkimin kombëtar.
E trajtuar si një domosdoshmëri objektive, nga realizimi i së cilës do të varej suksesi i luftës për çlirimin nga sundimi osman e për ruajtjen e tërësisë territoriale të atdheut,ideja e unitetit politik dhe luftarak të popullit shqiptar u përpunua nga iluministët tanë të shquar gjatë gjithë Rilindjes,u vu në qendër të kësaj epoke dhe u bë pjesë e pandarë e platformës politike të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Mendimet e para për bashkimin e gjithë shqiptarëve pa dallim feje a krahine u dhanë nga pionierët e Rilindjes sonë, Naum Veqilharxhi, Konstantin Kristoforidhi, Zef Jubani, Jeronim De Rada, Thimi Mitko,etj. Ato u pasuruan më tej në zjarrin e kryengritjeve popullore që mbushën epokën e Rilindjes, e sidomos në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881),u pasqyruan në mënyrë më të plotë dhe konsekuente në një literaturë të tërë politike dhe artistike,në dhjetëra memorandume e protesta që iu dërguan Portës së Lartë e Fuqive të Mëdha gjatë gjithë Rilindjes deri në Shpalljen e Pavarësisë e në vitet e para të ekzistencës së shtetit shqiptar.
Çështjen e bashkimit kombëtar rilindësit e shtronin jo vetëm me pasionin e zjarrtë të atdhetarit,por edhe si dijetarë të shquar. Konceptet e tyre për kombin shqiptar dhe për rolin e unitetit kombëtar,të mbështetura në argumente historike, etnike,gjuhësore,gjeografike dhe ekonomike,ishin të drejta dhe i përgjigjeshin realitetit shqiptar,të cilin ata e njihnin aq mirë. Evokimi i epokës së Skënderbeut shërbente si shembull i shkëlqyer i forcave që u jepte shqiptarëve bashkimi përpara armiqve. Pashko Vasa shkruante më 1879 se suksesi i qëndresës,që shqiptarët u bënë pushtuesve osmanë në shek.XV,i kishte rrënjët në bashkimin e tyre rreth një ideje patriotike,”se pikërisht në atë kohë u lidh bashkimi shqiptar i kryesuar nga Skënderbeu”(P.W.:La veritesur l’Albanie et les Albanais.Paris,1879,fq.40-41.).Naim Frashri u përcillte shqiptarëve “amanetin”e Skënderbeut me vargjet “…po të ini të bashkuar, /është e bërë Shqipëria”. (N.H.Frashëri;Historia e Skënderbeut,Tiranë,1953, fq.341.).
Si dëshmi të unitetit të shqiptarëve rilindësit përdorën gjuhën e përbashkët shqipe,e cila përbën tiparin më thelbësor të kombit,pikën qendrore që bashkonte gjithë shqiptarët pa dallim krahine,feje e klase shoqërore. Thimi Mitko i konsideronte shqiptarët vëllezër e të bashkuar,sepse flisnin të njëjtën gjuhë,gjuhën e bukur shqipe,sepse kishin të njëjtin atdhe ,Shqipërinë. Po këtë ide mbronin Samiu dhe Rilindësit e të tjerë kur shkruanin se pa gjuhë shqipe nuk mund të ketë shqiptarë dhe Shqipëri,se nga ruajtja dhe lëvrimi i saj varet jo vetëm bashkimi i shqiptarëve,por edhe jeta shuarja e kombit shqiptar. Mbi gjuhën e përbashkët shqipe,të cilën e vlerësonte si “provën më të madhe e më të plotë të afrimit:,kërkonte të hidhte themelet e bashkimit të shqiptarëve edhe Jani Vreto (“Bashkimi”,Shkodër,nr.6 e 6 shkurtit 1910). Gjuhën shqipe, vendosjen e një alfabeti të njëjtë,që nisin me miratimin e alfabetit të Stambollit më 1879 e u krye me vendimet e Kongresit të Manastirit të 1908-ës,lëvrimin e gjuhës në literaturë dhe përhapjen e shkollave amtare,rilindësit nuk i shikonin thjeshtë si çështje kulturore,por edhe në rrafshin politik,si mjet të fuqishme propagandistike e veprime patriotike që do të ndihmonin për unitetin e kombit shqiptar.
Përvoja e luftës shekullore të popullit shqiptar dhe ajo e epokës së rilindjes tregoi se uniteti kombëtar nuk mund të arrihej pa një organizim të shëndoshë. Nevoja e organizimit u bë edhe më e ngutshme për shkak të gjendjes së rëndë dhe tepër të rrezikshme që u krijuan për Shqipërinë me shpërthimin e luftës Ruso-Turke të 1877-1878-ës dhe me nënshkrimin e Traktatit të Shën Stefanit dhe atij të Berlinit më 1878, të cilat parashikonin copëtimin e trojeve shqiptare midis monarkive ballkanike,synonin të zhduknin nga harta e Ballkanit kombin shqiptar. Në këto rrethana,kur ekzistonin edhe premisat e brendshme për vendosjen e një uniteti politik e luftarak të popullit shqiptar,me përpjekjet e atdhetarëve rilindës, të kryesuar nga Ymer Prizreni,Abdyl Frashëri,Sylejman Vokshi, Zija Prishtina, Pashko Vasa, etj.,u themelua,më 10 qershor të vitit 1878, Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Lindi kështu ajo Organizatë Politike -Ushtarake mbarëshqiptare, e cila kreu detyrën historike që shtronte koha,krijoi një bashkim të vërtetë të popullit shqiptar,të mbështetur në luftën e përbashkët të të gjitha forcave patriotike të vendit për çlirimin kombëtarë të shqiptarëve dhe ruajtjen e tërësisë së trojeve të tyre. Bashkimi në Lidhje i të gjithë shqiptarëve ,gegë e toskë,myslimanë e të krishterë,përforcohej edhe me një strukturë të qartë organizative. Komiteti Qendror me në krye Ymer Prizrenin,që e kishte selinë në Prizren,nëpërmjet një rrjeti të tërë degësh e komitetesh,të krijuara në qytetet e ndryshme të vendit,mbante lidhje me të gjitha viset e Shqipërisë,bashkërendonte veprimtarinë e popullit shqiptar drejt një qëllimi të vetëm.
Kombi shqiptar, ashtu si edhe bashkimi e kompaktësia me të cilën veproi në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881),nuk mund të lindnin papritur e as të krijoheshin artificialisht. Ato i kishin rrënjët në ndërgjegjen e përbashkët kombëtare të popullit, të formuar prej kohësh në valët e kryengritjeve kundërosmane, ndërgjegje që në vitet e Krizës Lindore të 1875-1881,” në çastet kur rrezikohej ekzistenca e Shqipërisë” (S.Pollo-S.Pulaha; Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912, Tiranë, 1978, dok. 40, 34.), shpërtheu si vullkan që vlonte prej shekujsh e nxori në sipërfaqe lavën e zjarrtë. Ky shpërthim i revoltës së një kombi unik,të cilit po i mohoheshin vetëqenia dhe të drejtat politike, i ishte nxjerrë në ankand pasuria më e çmuar, trualli amtar, ndihet i fuqishëm në protestat e shumta që,në emër të atdheut, tanimë të bashkuar nga ideja kombëtare,në emër të interesave të mbarë Shqipërisë (Po aty,d ok.63,65.), iu dërguan,në të njëjtën kohë,Kongresit të Berlinit e Portës së Lartë nga qendra të ndryshme të vendit. Kjo shihej gjithashtu në krismat e armëve të popullit kryengritës,i cili mbrohej me forca të përbashkëta kundër sunduesve osmanë dhe pushtuesve të rijnë ballkanas. Lufta e forcave të Lidhjes për mbrojtjen e Plavës,të Gucisë,Hoitit,Grudës dhe Ulqinit,si edhe gjithë veprimtaria e saj diplomatike për paprekshmërinë e kufijve të Veriut e të Jugut,që zgjati 3 vjet të tëra ( 1878-1881),u shndërrua në një çështje të përgjithshme kombëtare. Pikërisht pse ideja e unitetit u përgjigjej interesave më të larta të atdheut dhe përfaqësonte aspiratat e masave më të gjera,sepse përfaqësonte armën më të fuqishme e më të sigurt që populli shqiptar mund t’u kundërvinte armiqve,shpërthyen ato akte të mëdha solidariteti dhe ai heroizëm masiv që deri atëherë nuk kishte njohur Shqipëria.
Atdhetarët rilindës,duke kundërshtuar vendimet e Kongresit të Berlinit (1878) për copëtimin e trojeve amtare midis monarkive ballkanike,luftuan njëherazi për afirmimin kombëtar të shqiptarëve në Evropë. Për këtë,ata vunë përballë opinionit Evropian provën më të fuqishme,unitetin e shqiptarëve, argumentuan me të dhëna bindëse se populli shqiptar përbën një komb krejt të veçantë e të bashkuar,”një komb të njësuar për nga raca (nënkupto:nga origjina),gjuha,traditat,historia dhe për nga gjithë elementët që përbëjnë identitetin kombëtar”, “komb që ka vullnetin e tij të përbashkët”(Akte të Rilindjes…, dok.12,42.). Këtë ide ua shprehu Abdyl Frashëri përfaqësuesve të qeverisë Franceze në Paris,në Pranverën e vitit 1879,kur theksoi se “para lakmive të egra të fqinjëve të tyre dhe rreziqeve që u kërcënohen,shqiptarët janë të gjithë me një betim solemn që me përpjekje të përbashkët të ruajnë …atdheun, kombësinë dhe gjuhën e tyre” (Po aty,dok.43.).
Fakti që shqiptarët ishin një komb i bashkuar,që kërkonte të respektohej edhe ndaj këtij parimi i kombësisë,e gjejmë edhe në mendimet e atyre personaliteteve evropiane që e njihnin mirë edhe nga afër gjendjen në Shqipëri. Po përmendi relacionin e kryekonsullit Austriak në Shkodër Lipih (Lippich), dërguar Vjenës më 3 prill 1881 në të cilin e quante “krejt të gabuar e në kundërshtim të vërtetën”pretendimin e italianit Sonino,që kishte shpallur se shqiptarët “janë një grumbull fisesh të palidhura me njëri-tjetrin”.Në ç’radhë e vë Soninoja popullsinë e Shkodrës, të Lezhës, Tiranës, Ulqinit, Gjakovës, Pejës, Tetovës, Dibrës, Elbasanit, Kavajës e qyteteve të tjera? Edhe këta kanë të njëjtën kombësi. Jo vetëm Sininoja,por askush tjetër s’do të mund të mohojë kombësinë e shqiptarëve”(Xh.Belegu;Lidhja e Prizrenit e veprimet e saj 1878-1881, Tiranë,1939, fq.88.) ,shkruante Lipih në relacionin e tij.
Mendimi për unitetin kombëtar të popullit shqiptar u përpunua më tej në veprimtarinë krijuese të rilindësve,që vepruan në fundin të shek,XIX,e në fillimin e shek XX,e sidomos të ideologut të shquar Sami Frashëri, i cili i dha atij një kuptim më të gjerë e më të plotë. Përgjithësimi i përvojës së veprimtarisë trevjeçare të Lidhjes së Prizrenit për bashkimin e vendit e çoi atë në përfundimin se “Shqipëria duhet të jetë një dhe i pandarë”,se “të gjithë shqiptarët duan të quhen vëllezër dhe djemtë e një mëmëdheut të dashur” (Arkivi Qendror i RPS të Shqipërisë(tani AQSH), Fondi 51,dos.4.S. Frashëri i shkruan De Radës, më 20 shkurt 1881.).
Në karakterin politik “Shqipëria ç’ka qenë,ç’është dhe ç’do të bëhet?”(1899) Samiu e trajton bashkimin kombëtar të shqiptarëve si mendimtar revolucionar, me bindjen se ai mund të arrihej vetëm me anë të organizimit dhe të luftës politike dhe të armatosur. Shqiptarët, theksonte ai,s’kanë nevojë të bëjnë gjë tjetër veçse “të bashkohen të gjithë sa janë dhe të kërkojnë të drejtat e tyre nga Turqia dhe Europa. Turqia…do t’u japë ato që kërkojnë me hir a me pahir”. Në qoftë se shqiptarët do të arrinin të vendosnin një lidhje të fortë e do të bashkoheshin të gjithë si një njeri i vetëm,arsyetonte Samiu,atëherë nuk do të gjendej forcë që të guxonte t’u kundërvihej Shqipërisë dhe shqiptarëve” (S.Frashëri;Shqipëria ç’ka qenë,ç’është e ç’do të bëhet?Bukuresht,1899, Tiranë,1962,fq.66.).
Ideja e bashkimit të të gjithë shqiptarëve myslimanë e të krishterë,gegë e toskë,zotëron në vendimet dhe veprimtarinë e lidhjes së Pejës (1899-1900)e sidomos në thirrjen “Rruga e shpëtimit është në besa-besë!” që përbën aktin e saj kryesor programatik. Duke ecur ne rrugën e çelur nga Lidhja e Prizrenit ,atdhetarët rilindës luftuan që “bashkimi i krijuar nga Lidhja e Pejës të përfshinte gjithë shqiptarët,gegë e toskë,myslimanë e të krishterë”,të ngrihej mbi ndasitë fetare e krahinore, për tu provuar armiqve se shqiptarët janë një komb unik,zotë të atdheut të vet dhe të aftë për të qeverisur atë.”Ajo që do ta shpëtojë kombin e atdheut tonë,-theksohej në këtë thirrje,-është bashkimi,një Besëlidhje e përgjithshme,një Besa-Besë” (AQSH.Fondi 12,dos.1. Rruga e shpëtimit është në Besa-Besën.).
Të bashkuar e në një front unik në shkallë kombëtare dolën shqiptarët përball sunduesve osman gjatë kryengritjes së përgjithshme të vitit 1912. Dëshmi e unitetit dhe e bashkërendimit të veprimit të tyre ishte si angazhim pothuajse i të gjitha viseve të Shqipërisë në luftën e armatosur popullore që u zhvillua në një kohë,në prill-gusht 1912,në mbar vendin,ashtu edhe kërkesat e njëjta programatike,që u shprehën në vendimet e Kuvendit të Përgjithshëm Shqiptar të Junikut të maj të vitit 1912 dhe në ato të memorandumit të Sinjës, (Berat) të 23 korrikut 1912 që doli nga mbledhja e përfaqësuesve të Shqipërisë së Jugut. Atdhetarët rilindës,me të drejtë,shihnin në to “bashkimin e vullnetin e tërë shqiptarëve”,pa dallim feja e krahina,për ta futur vendin në rrugën e qytetërimit.” Ne,-thuhej në një nga thirrjet që kryengritësit u drejtonin shteteve evropiane, shkojmë drejt luftës dhe vdekjes për këtë ideal të shenjtë,pa dallim feje;një fe shumë e lartë,që i kaloi të gjitha,na vëllazëron,na frymëzon,na nxit,na udhëheq:ringjallja e atdheut tonë,bashkimi dhe liria(Akte të Rilindjes…,dok.154.).
Bashkimi kombëtar i popullit shqiptar nuk mund të kuptohej pa unitetin territorial, një nga komponentët më të domosdoshëm për ekzistencën e kombit, pa themelin mbi të cilën shqiptarët do të ngrinin shtetin e pavarur dhe do ti siguronin kombit të tyre një zhvillim të plotë dhe unik. Ky bashkim do të arrihej duke kapërcyer ndarjen e trojeve shqiptare në katër vilajetet,të vendosura nga Porta e Lartë,si dhe dallimet krahinore midis Gegërisë e Toskërisë e trevave të tjera më të vogla,të trashëguara nga thellësitë e shekujve e që mbaheshin gjallë nga pushtuesit dhe nga pashallarët e bajraktarët vendas për të penguar unitetin politik të shqiptarëve,për t’i copëtuar e për t’i nënshtruar ata. Në këtë ndarje administrative rilindësit shikonin vazhdimin e parimit të lashtë të pushtuesve “përçaj e sundo!”,të cilit, sikurse shprehej Pashko Vasa,”tanimë i ka kaluar koha,sepse rryma e shek.XIX i shtyn popujt drejt bashkim it”(P.Wasa,vep e përmendur,fq.96.).
Lufta për njësimin e tokave shqiptare u ndërthur në mendimin politik të rilindësve me përpunimin e një koncepti të drejtë mbi këto territore. Në argumentimin e përkatësisë kombëtare të trojeve shqiptare ata mbështeteshin në radhë të parë në të dhënat etnike,në faktin që shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë në këto toka dhe banonin atje në mënyrë kompakte. Abdyl Frashëri, ndonëse mbronte me argumente të gjithanshme historike, etnike, gjuhësore, ekonomike dhe ushtarako-strategjike tërësinë e Shqipërisë, e vinte theksin në gjuhën shqipe ,që ishte tipari i përbashkët dhe një nga më kryesorët e kombit. “Gjuha e banorëve të Shqipërisë, shkruante Abdyli, është shqipja,dhe banorët e saj janë shqiptarë qysh prej kohëve të lashta” (“Basiret”,Istambull,nr.2416,7/19 prill 1878.). Ky koncept i rilindësve për Shqipërinë, si atdheu i përbashkët i shqiptarëve,i një popullsie që fliste të njëjtën g juhë, pavarësisht nga dallimet fetare e ndarja administrative në katër vilajete, ishte një koncept i drejtë,shkencor, i cili qe vënë në themel të formimit të shteteve kombëtare në Ballkan e në tërë Evropën. Këtë parim mbronte edhe F.Engelsi, kur shkruante se “kufijtë e vërtetë natyrorë janë ata që përcaktohen nga gjuha dhe simpatia e përbashkët” (K.Marks-F.Engels veprat,vëll.13,1959, fq.281).
Për Rilindjen Kombëtare Shqiptare, si dhe për historiografinë tonë të sotme, janë krejtësisht të huaja synimet që u atribuohen nga disa studiues të sotëm të tipit të Dimitrije Bogdanoviçit,i cili,duke i dhënë tezës mbi origjinën ilire të shqiptarëve një interpretim krejt të falsifikuar e subjektiv,përpiqet të bindë opinionin publik se, sipas kësaj teze,konsiderohen si shqiptare të gjitha territoret e banuara dikur nga ilirët,ku në shek.XIX jetonin popuj të tjerë. Ai shikon në pikëpamjen për origjinën ilire të shqiptarëve përpjekjen, e imagjinuar prej tij, për ta kthyer Ballkanin,madje edhe Evropën,shumë shekuj prapa,në periudhën e dyndjeve të fiseve sllave, në shek VI.(D.Bogdanovic’,Knjiga o Kosovu, Beograd, 1985,fq.16).
Si dijetarë, rilindësit i referoheshin edhe historisë,sillnin të dhënat për të drejtat historike të shqiptarëve mbi trojet amtare, për të mbrojtur paprekshmërinë e tyre, por duke u shtrirë këto të drejta vetëm në ato territore, në të cilat banonin në shek,XIX,si pasardhës të ilirëve,si një popull autokton e jo i vendosur si rrjedhojë e “dyndjeve të mëvonshme të fiseve shqiptare dhe e shpërnguljes së popullsive sllave”,sikurse pohohet në historiografinë e vjetër dhe të sotme jugosllave. Jo për shkak të ndonjë ekskluziviteti kombëtar,por për hir të kushteve,në të cilat i vendosi historia ,shqiptarët, sikurse shprehej edhe Abdyl Frashëri,nuk kishin ushqyer asnjëherë aspiratat pushtuese ndaj popujve të tjerë. (“Basiret”, Istambull, nr. 2416,7/19 prill 1878).
Ndonëse ishin të ndërgjegjshëm që e ardhmja e Shqipërisë garantohej me formimin e një shteti të pavarur, përballë rrezikut të copëtimit,”të zhdukjes së ekzistencës kombëtare dhe politike të vendit” (A.Frashëri,Letër nga Janina, “Basiret”, Istambull, nr.2416,7/19 prill 1878), i cili u qëndronte mbi krye shqiptarëve si “shpata e Damokleut”, atdhetarët rilindë veçuan si një detyrë tepër të ngutshme dhe imperativë bashkimin e viseve shqiptare,kërkuan nga Porta e Lartë “që vendi i quajtur Shqipëri të bashkohej në një tërësi dhe të formonte një vilajet të vetëm” (Akte të Rilindjes…,dok.52).
Ata e shikonin këtë si një kërkesë minimale,të përkohshme,si një qëndrim taktik të imponuar nga politika e Portës së Lartë dhe e Fuqive të Mëdha që kundërshtonin autonominë e Shqipërisë. Në këtë çështje ushtroi ndikimin e vet edhe bindja e udhëheqësve të lëvizjes sonë kombëtare për ta përdorur bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet, si një shkallëz,si një fazë transitore, për të kaluar më pas në shpalljen e tij si një njësi shtetërore autonome shqiptare. Pikërisht pse çonte në rrjedhime të tilla, bashkimin e viseve shqiptare në një vilajet të vetëm e gjejmë edhe në mendimin politik e në veprimtarinë praktike të mendimtarëve të tillë me pikëpamje radikale,si Pashko Vasa,Abdyl Frashëri, Sami Frashëri,si edhe në vetë aktet e Rilindjes. Abdyl Frashëri, që njihet si luftëtar më i vendosur për autonominë, madje edhe për shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane,në memorandumin që i dërgoi sulltanit,më 13 tetor 1880, kur siç,shprehej si, “Flotat e Gjashtë Fuqive të Mëdha, si zhgaba shqyese, sulmuan një qytet të vogël si Ulqini”, u detyruan të kufizohej me një masë të tillë shumë të ngutshme,të domosdoshme dhe nga më të rëndësishmet, siç, ishte “bashkimi i Shqipërisë; në një vilajet të vetëm,me emrin “vilajeti i Shqipërisë;”.Udhëheqësi i lëvizjes kombëtare e vlerësonte këtë si një nga mjetet që do t’u priste rrugën lakmive të shteteve fqinje”,lakmi që nxiteshin edhe nga “ndarja e Shqipërisë në katër vilajetet”, ku,krahas shqiptarëve, që përbënin shumicën e popullsisë së tyre,kishte edhe pakica sllave e greke, si “një masë që do të mbronte e do të siguronte tërësinë e Shqipërisë në kuadrin e Perandorisë Osmane”.
Në kushtet e atëhershme tepër të ndërlikuara ndërkombëtare,Abdyli e quante aq kritike gjendjen e Shqipërisë dhe aq real rrezikun që kërcënonte tërësinë e trojeve të saj e vetëqenien e shqiptarëve si komb,sa që u detyrua në këtë memorandum t’u bënte lëshime koncepteve të veta radikale për zgjidhjen e çështjes shqiptare. “Le të mos i jepet Shqipërisë asnjë privilegj ose formë administrative e veçantë,-i shkruante Abdyli sulltanit, – Le të administrohet ajo sipas ligjeve,me të cilat administrohen vilajetet e tjera perandorake. Mjafton që të katër vilajetet të bashkohen në një vilajet të vetëm “(Promemoria e A.Frashërit, parashtruar Sulltanit me 13 tetor 1880. Bashbakanllik Arshivi, Istanbull,Yildiz Esas Evraki, Kisim 14,Evrak nr.2239.). Këtë kërkesë Abdyli ia paraqiti sulltanit si një aspiratë të mbarë popullit shqiptar.
Ideja e bashkimit të viseve shqiptare në një vilajet të vetëm përshkon memorandumet dhe peticionet që iu dërguan Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë në fund të shek.XIX dhe në fillim të shek.XX.deri në shpalljen e Pavarësisë . Ajo paraqitet në dy forma :së pari ,si kërkesë e veçantë,që u shtrua sidomos në periudhat e ndërhyrjeve më të ashpra të Fuqive të Mëdha dhe të monarkive ballkanike, dhe së dyti,si pjesë e platformës autonomiste të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në memorandumet e peticionet e shumta,e sidomos në ato të kryengritjeve të mëdha të viteve 1910-1912. Në të dyja rastet bashkimi i viseve shqiptare do t’i nënshtrohej, sikurse Sami Frashëri, “qëllimit kryesor të shqiptarëve: ruajtjes së tërësisë territoriale të Shqipërisë,të gjuhës dhe të kombësisë shqiptare dhe formimit të një shteti autonom kombëtar” (S.Frashëri, Shqipëria ç’ka qenë,…,fq.59.).
Ekzistencën e shqiptarëve si një komb i vetëm dhe të drejtën e tyre për të pasur shtetin e vet të pavarur nuk mund t’i vinte në pikëpyetje ndarja e tyre në tri besime fetare në atë mysliman, të cilit i përkiste shumica e popullsisë,në atë katolikë e në ortodoks. Megjithatë, në kushtet e atëhershme,kur Porta e Lartë dhe Patrikana greke e Stambollit u mohonin shqiptarëve kombësinë,vinin shenjën e barazimit midis fesë dhe kombësisë,duke i quajtur shqiptarët myslimanë – turq, katolikët-latinë dhe ortodoksët-grekë,besimet e ndryshme ushtronin ndikim negativ në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Në rrethana të tilla,bashkimi kombëtar i popullit shqiptar dhe organizimi i tij në një shtet të pavarur nuk mund të arriheshin pa atë luftë të vendosur që atdhetarët rilindës zhvilluan kundër reaksionit klerikal kundër të të tri besimeve, e cila i dha Rilindjes Shqiptare një tipar të veçantë,e bëri të dallohet nga lëvizjet kombëtare të shteteve fqinje. Ndryshe nga vendet e tjera të Ballkanit, ku borgjezia,për shkak se popullsia i përkiste të njëjtit besim fetar,e përdori kishën si armë ideologjike në luftën për çlirimin kombëtar dhe më pas për të përmbushur lakmitë e saj pushtuese, në Shqipëri kleri ishte një faktor negativ, siç shprehej F.Noli, “një vegël politike”në duart e të huajve, që punonte për t’i përçarë e për t’i asimiluar shqiptarët,dhe frenonte kështu bashkimin e tyre kombëtar. Ishte meritë e veçantë e rilindësve,që e vlerësuan drejt këtë rol reaksionar të klerit,që kuptuan se për të arritur bashkimin e shqiptarëve aq të nevojshëm për çlirimin e tyre kombëtar,duhet të kapërceheshin ndasitë fetare dhe të shkëputeshin masat nga ndikimi përçarës i klerikëve të të tri besimeve. Te bashkimi pa dallim feje dhe krahine,ata shihnin bazën e vetme të luftës për çlirimin e Shqipërisë.
Një luftë e tillë nuk mund të zhvillohej nga pozitat e ateizmit,sepse pjesa më e madhe e rilindësve ishin vetë besimtarë dhe në kushtet e prapambetjes ekonomike e kulturore të vendit,kur feja kishte lëshuar rrënjë në ndërgjegjen e njerëzve, populli ynë,sikurse theksonin me të drejtë atdhetarët më të përparuar, nuk kishte arritur deri në atë shkallë sa të mërzitej feja dhe t’i shporrte priftërinjtë e hoxhallarët jashtë vendit(“Shqipëria”,Magaga(Egjipt),nr4-5 maj 1907, për ortodoksët).Megjithatë,me qëndresën kundër reaksionit klerikal,iluministët e vendosën Rilindjen Kombëtare Shqiptare në një platformë më të përparuar,në parimin e kombësisë,të shqiptarisë si feja e shqiptarit”, që përshkon një literaturë të tërë politike dhe artistike të Rilindje sonë,ishte afetare, një nocion politik që synonte bashkimin e shqiptarëve pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare. (St.Pollo;Mbi disa tipare dalluese themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,në Studime Historike,Tiranë,1970,nr.3,fq.121.).
Ideologjisë reaksionare të pan-islamizmit,panortodosizmit,etj,.që kishte gjetur mbështetje edhe në disa qarqe çifligare e borgjeze turkomane e grekomanë dhe që identifikonte fenë me kombësinë,rilindësit u kundërvunë racionalizmit të tyre,konceptin mbi kombin shqiptar si një kategori e veçantë, që ishte një dhe i pandarë, megjithëse u takonte tri besimeve fetare. “Shqiptari është shqiptar para se të jetë mysliman e i krishterë” (S.Frashëri; Shqipëria.. fq.39.) – shkruante Sami Frashëri. Mendimtarët rilindës i mbaheshin pikëpamjes se kombësia dhe feja nuk janë e njëjta gjë,se ato përfaqësojnë dy kategori të ndryshme shoqërore dhe nuk mund të zëvendësojnë njëra-tjetrën. Ata luftuan kundër propagandës halifatiste të sulltanëve osmanë dhe asaj panheleniste të Patrikanës greke,që ngrinin “besimin fetar në parim kombësie dhe zëvendësonin racën ( kupto kombësinë) me dogmë,ritin me atdhe,që ishte krejt e papranueshme”.Nuk janë as myslimanizmi,as krishterimi,-arsyetonin rilindësit, – ata që formojnë popujt,kombet,por gjuha,doket,zakonet e karakteristikat e tjera që i dallojnë kombësitë nga njëra-tjetra. (P.Wasa,vep.e përmendur, fq.56.Shih edhe ; “I foni tes Alvanias”, 13 tetor 1879 dhe 19 janar 1880). Pas propagandës panheleniste që identifikonte krishterimin me helenizmin dhe i quante grekë shqiptarët ortodoksë,sepse kishin besim të përbashkët me ta, rilindësit shihnin rivendikimet e qarqeve të caktuara politike ndaj popullsisë shqiptare dhe trojeve të tyre. Këto ishin pikëpamje përparimtare dhe mbeten gjithnjë të freskëta,shërbejnë si dëshmi për të kundërshtuar si koncepte antishqiptare të atyre “studiuesve” të huaj,të cilët ndarjen e shqiptarëve në tri fe e interpretonin si ndarje “në tri grupe”,për çdo njërën nga të cilat feja na paska qenë “një flamur kombëtar”,ashtu edhe shtrembërimet që propaganda,duke ringjallur konceptet mesjetare halifatiste dhe patriarkiste, i bënë në ditët tona gjendjes së sotme të kombit shqiptar.
Përpjekjeve të jashtëzakonshme të rilindësve u kushtohet ai bashkim politik i popullit shqiptar,pa dallim feja e krahine,që u realizua në vitet e Lidhjes së Prizrenit ( 1878-1881) dhe u ruajt gjatë gjithë Rilindjes. Vendimet e Lidhjes dhe gjithë veprimtaria e saj,vinte në dukje Sami Frashëri më 1878,”ishin frymëzuar nga patriotizmi, atdhedashuria…dhe mbështeteshin në parimin e kombësisë dhe jo në fanatizmin fetar”. (“Terxhumani Shark”,17/19 qershor 1878,nr.81, fq.3). Ky bashkim i shqiptarëve i të tri besimeve ishte rrënjosur thellë në ndërgjegjen e kombit shqiptar,ishte një e vërtetë e pohuar edhe në dokumentacionin e huaj bashkëkohës. Në relacionet që funksionarët e administratës osmane në Shqipëri i dërgonin Portës së Lartë prandaj se midis myslimanëve shqiptarë,që përbënin shumicën e popullsisë, dhe të krishterëve ekzistonte një bashkim me tradita të lashta e që i ka qëndruar kohës,se ky unitet do të vazhdojë edhe në të ardhmen. Këtë bashkim të shqiptarëve të të tri besimeve funksionarët osmanë ua atribuonin devotshmërisë kombëtare dhe patriotizmit të shqiptarëve,të cilët,siç theksonin ata,ishin aq të fortë, sa që ndryshimet në fe nuk mund t’i dobësonin aspak. (K.Prifti;Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet osmane 1878-1881,Tiranë, 1978,dok.40.).
Është i njohur kontributi që dha në luftën kundër reaksionit klerikal për bashkimin kombëtar të popullit shqiptar një brez i tërë atdhetarësh, në fundin e shek.XIX dhe në fillimin e shek XX,i përbërë nga Jani Vreto,Shahin Kolonja, Fan Noli, Aleksandër Drenova, Çajupi, Aleksandër Xhuvani, Hilë Mosi, Nikollë Ivanaj, Petro Nini Luarasi,Bajram e Çerçiz Topulli,Dervish Hima,Mihal Grameno, etj. të cilët,duke ecur në hullinë e hapur nga Lidhja e Prizrenit dhe themeluesit e saj, demaskuan në shumë artikuj, botuar në shtypin patriotik të kohës, veprimtarinë përçarëse të klerit të të tri besimeve. Në pikëpamjet dhe veprimtarinë e tyre, lufta kundër ndasive fetare,të mbjella nga kleri,zinte një vend po aq të rëndësishëm sa edhe qëndresa kundër sunduesve osmane dhe armiqve të tjerë të jashtëm. Klerin ata e shihnin si një armik po aq të rrezikshëm sa edhe Perandorinë Osmane. (“Kombi”,Boston,nr.58,25 tetor 1907).
Lufta e gjithanshme e rilindësve për demaskimin e reaksionit klerikal ishte një faktor i rëndësishëm politik në lëvizjen kombëtare,që dha frytet e tij për forcimin e unitetin të popullit shqiptar. Ndonëse i shkaktuan pengesa Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, sunduesit osmanë dhe fuqitë e tjera të huaja, përballë forcës së bashkimit të shqiptarëve, nuk arritën t’i përçajnë e t’i hedhin ata në luftë me njëri-tjetrin. Sikurse vinte në dukje me kënaqësi Pashko Vasa, ndërmjet shqiptarëve mysliman dhe atyre të krishterë nuk ka pasur kurrë “hasmëri të rrënjosur as edhe armiqësi shekullore”, se “ndryshimet fetare s’kanë qenë shkak për t’i shtypur në përçarje” (P.Wasa, vep e cituar, fq.91.). Është një e vërtetë e provuar historikisht, që nuk i ka shpëtuar vështrimit të Sami Frashërit,se shqiptarët “nuk kanë njohur ato grindje,luftëra fetare, masakra të mëdha e të tmerrshme që kanë ndodhur”jo vetëm në v endet e Lindjes,por edhe “në vendet e qytetëruara të Evropës” (S.Frashëri; Shqipëria ..,fq.45-46.).
Mungesa e një fanatizmi të tillë fetar,që Jani Vreto në Apologjinë e vet ua atribuonte shqiptarëve të të gjitha besimeve e sidomos atyre myslimanë (J.Vreto, Vepra të zgjedhura,Tiranë, 1973,fq.225),zotërimi tek ata i ndjenjës kombëtare mbi atë fetare,përbënin për rilindësit, dhe jo vetëm për ta,por edhe për gjithë lëvizjen që u zhvillua edhe më pas,për bashkimin e të gjitha forcave të kombit shqiptar në luftën për çlirimin kombëtar dhe mbrojtjen e pavarësisë së vendit.
Shpallja e Pavarësisë dhe formimi i shtetit kombëtar me 28 nëntor 1912 përbën një ngjarje të shënuar që do të mbetet e paharruar në historinë e kombit tonë, jo vetëm për nga rrjedhimi që pati për të ardhmen,por edhe për forcën e bashkimit politik të shqiptarëve përballë pushtuesve të rijnë e tepër të rrezikshëm ballkanas. Ajo ishte vepër e mbar popullit shqiptar dhe e qindra atdhetarëve që vepronin në gjirin e tij. “Në emër të të gjithë popullit,mysliman e të krishterë,në emër të të gjithë Shqipërisë dhe kombit shqiptar,shpalli Pavarësinë, më 25-28 nëntor 1912,nën grykën e pushkëve dhe të topave të ushtrive pushtuese” (Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj. Tiranë, 1963.dok.3,6-9,11,13).
Vetë Kuvendi i Vlorës,që shpalli pavarësinë dhe formoi Qeverinë e Përkohshme si nga përbërja e tij ashtu edhe nga vendimet që mori,kishte një karakter mbarëshqiptar,shprehu aspiratat shekullore të të gjithë kombit për t’u bashkuar në shtetin e vet kombëtar. Pjesëmarrja në të e delegatëve nga të gjitha qytetet e Shqipërisë,duke përfshirë edhe ato që ishin pushtuar nga ushtritë serbe,malazeze e greke,i dha këtij Kuvendi karakterin e një Asambleje Kombëtare mbarëshqiptare. Kjo ishte njëherazi dëshmi e vendosmërisë së të gjithë shqiptarëve për të formuar një shtet unik,në të cilin të përfshiheshin të gjitha viset e banuara prej tyre. Këtë vendosmëri shqiptarët e Kosovës,të Shkupit e Dibrës dhe të viseve të tjera,të udhëhequr nga një bërthamë unike ushtarako-politike të përbërë nga Hasan Prishtina,Isa Boletini,Bajram Curri, Idriz Seferi, Sali Gjuka, Ramadan Zaskoci, Isuf Xhelili, etj.,e shprehën jo vetëm me delegatët që dërguan në Kuvendin e Vlorës, por edhe me qëndresën e pashembullt që u bënë kudo,ushtrive serbomalazeze, të cilat u dyndën në trojet shqiptare. Këto nuk ishin beteja thjesht lokale, për mbrojtjen e qyteteve të Kosovës, por një qëndresë që bëhej për ruajtjen e tërësisë së gjithë truallit shqiptar ose, siç shpreheshin atdhetarët në deklaratën dërguar Fuqive të Mëdha në tetor 1912, për t’i dalë zot tërësisë tokësore të Shqipërisë”,”për t’i parë trojet shqiptare të bashkuara,me një formë të qeverisuri e sundimi politik”(Akte të Rilindjes…,dok.169).
E parë nga pikëpamja e kontributit që dha në bashkimin kombëtar të popullit shqiptar, qeveria e Ismail Qemajlit zë një vend të rëndësishëm në historinë e popullit tonë. Me krijimin e saj dhe të vetë shtetit kombëtar,shqiptarët siguruan atë qendër udhëheqëse që u kishte munguar prej rreth pesë shekujsh,e cila,siç shprehej shtypi patriotik, “do të bashkonte nën flamurin e Shqipërisë gjithë popullin shqiptar” (A.Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914,Tiranë,1978,fq.126 – 127, “Liri e Shqipërisë”, Sofje, 22.07. 1913). Ndonëse nuk pati jetë të gjatë,Qeveria e Vlorës dhe forcat patriotike që u grumbulluan rreth saj,zhvilluan një veprimtari të dendur,dolën të bashkuara si brenda vendit,ashtu edhe në rrafshin ndërkombëtar,kundrejt lakmive pushtuese të monarkive fqinje dhe vendimeve të padrejta të Konferencës së Ambasadorëve që u mbajt në Londër më 1912-1913. Qeveria e Përkohshme i kundërshtoi vendimet e Konferencës së Londrës,sepse ato binin ndesh me aspiratat e ligjshme të shqiptarëve,të cilët,siç theksohej në deklaratat e kësaj Qeverie, si”grupimi etnik më kompakt dhe më homogjen në Gadishullin Ballkanik”, kishte të drejtë të formonin shtetin e tyre të bashkuar,sepse ato vendime nuk merrnin parasysh parimin e kombësisë,por e zëvendësonin atë me” të drejtën e luftës e të pushtuesit”.
Në viset e pushtuara nga ushtritë serbe protesta kundër vendimeve të padrejta të Konferencës së Londrës u shoqërua me kryengritjen kundër zgjedhës serbo-malazeze që shpërtheu në Dibër në shtator të vitit 1913,u shtri gjatë muajit tetor në Ohër, Srugë, Tetovë, në Malësinë e Gjakovës, në Prizren e në vise të tjera të Kosovës. Në thirrjet drejtuar Fuqive të Mëdha,më 15 tetor 1913, kryengritësit dibranë e kosovarë ngritën zërin kundër krimeve të ushtrisë serbo-malazeze,që mbyti në gjak fshatrat shqiptare,i ktheu ato në krematoriume, ku u dogjën për së gjalli qindra gra e fëmijë,dhe kërkoi nga Evropa si mjet shpëtimi “t’u jepte të drejtën të rronin të lirë në atdheun e tyre të njëshëm” (Qeveria e Përkohshme e Vlorës…,dok.322,shih edhe D.Tucoviç, Serbia dhe Shqipëria, Prishtinë,1968,fq.82-84).Kryengritja e shtatorit të vitit 1913 ishte shkëndija e parë e asaj lëvizjeje masive që do të zhvillohej,në vitet 1 918-1925, në Kosovë e në viset e tjera të aneksuara nga Jugosllavia,nën drejtimin e Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”.
Lufta e popullit tonë për mbrojtjen e tërësisë territoriale të vendit dhe për bashkimin kombëtar nuk ka cenuar kurrë ndonjëherë të drejtat e popujve të tjerë të Ballkanit. I.Qemali dhe atdhetarët shqiptarë i quanin bashkatdhetarët e tyre nga sundimi i Perandorisë Osmane dhe për të siguruar bashkimin e plotë kombëtar. Por ata nuk mund të pranonin që kjo luftë të bëhej në dëm të shqiptarëve, duke penguar bashkimin e tyre kombëtar dhe duke gjymtuar rëndë trojet e popullsinë e tyre,duke masakruar e shpërngulur nga vatrat amtare qindra mijëra shqiptarë.”Zgjidhje” të tilla të çështjes kombëtare në Ballkan, të cilat mbrohen e përligjen edhe nga historiografia e sotme e vendeve fqinje, u imponuan, nga “interesat e borgjezisë” dhe interesat”dinastike”të monarkive ballkanase,si edhe nga borgjezia reaksionare,imperialiste e Evropës që “nxit shovinizmin dhe armiqësinë kombëtare”,midis popujve.
Ishte Serbia dhe monarkitë e tjera ballkanike fqinje që pa u kënaqur me cungimin e rëndë që u bënë trojeve shqiptare në Konferencën e Londrës,më 1913, u orvatën me forca ushtarake e mjete diplomatike të likuidonin qysh në embrion shtetin e pavarur shqiptar. Në sintezë të politikës së Serbisë dhe të Jugosllavisë që u krijuan më pas,e cila i përshtatet edhe qëndrimit të monarkive të tjera ballkanike,ka dhënë funksionari i Ministrisë së Jashtme të Jugosllavisë , Ivan Vukotiçi,në raportin,dërguar qeverisë së tij në vitin 1939. “Ne,-shkruante ky, – asnjëherë nuk kemi pasur simpati për ta (kupto: për shqiptarët )… Në kombinacionet tona politike dhe diplomatike,si edhe në politikën tonë diplomatike,si edhe në politikën tonë Ballkanike,ne vazhdimisht kemi synuar të luftojmë të gjitha kërkesat shqiptare për krijimin e shtetit të pavarur,thjeshtë për arsye se ky shtet mund të themelohej vetëm kundër nesh dhe kundër synimeve tona kombëtare”(B.Krizman,Studim i Dr.Ivo Andriçit mbi Shqipërinë në vitin 1939 në”Qasopis za Sovremenu Povijest”, Zagreb,Godina IX,1977,nr.2(24)).
Rreziku i copëtimit përfundimtar i kombit tonë,i zhdukjes së shtetit të pavarur shqiptar,që u shfaq me gjithë forcën gjatë Luftës së Parë Botërore,e sidomos në punimet e Konferencës së Paqes të Parisit ,të viteve 1919-1920,mund të kërcënohej vetëm në qoftë se shqiptarët do të dalin para saj si një popull i bashkuar e kompakt me qeverinë e tyre,e cila do ta përfaqësonte zyrtarisht shtetin shqiptar .Marrëveshja që arritën në këtë Konferencë, më 13-14 janar 1920, përfaqësuesit e Anglisë, të Francës e të Italisë për copëtimin e Shqipërisë, midis Italisë, Greqisë dhe të Jugosllavisë,sipas klauzolave të Traktit të Londrës të 26 prillit të vitit 1915, shkaktoi një shqetësim të madh e të ligjshëm në mbar popullin shqiptar, i dha një shtysë të re e të fuqishme forcave të ndryshme shoqërore të vendit e të afroheshin me njëra-tjetrën,të forconim unitetin politik dhe të thërrisnin në janar të vitit 1920 Kongresin e Lushjës. Ky ishte një kuvend mbarëshqiptar,siç thuhet në dokumentet e tij, fryt i “përfundimit të një marrëveshje të përgjithshme e të gjitha viseve të Shqipërisë”, që mori përsipër detyrën e “forcimit të bashkimit e vëllazërimit ndërmjet shqiptarëve,për tu siguruar vetëqeverimin e plotë të Shqipërisë dhe unitetin e gjithë shqiptarëve” (M.Çami;”Lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar (përmbledhje dokumentesh) ,Tiranë,1976,vëllimi II-të dok.1). Ajo që karakterizoi Kongresin e Lushnjës dhe Qeverinë Kombëtare e Sulejman Delvinës,ishte bashkimi rreth saj i të gjitha forcave patriotike të popullit dhe i trojeve shqiptare.”Asnjëherë në historinë e vet,-deklaronte në atë ditë Aqif Pashë Elbasani,-kimbi shqiptar nuk ka qenë i bashkuar si është sot,me një dëshirë të patundur që të ketë qeverinë e vet,pas formulës ” Shqipëria për shqiptarët “(Po aty,vëllimi II-të dok.89 ).
Në një kohë me përpjekjet që bëri në rrafsh ndërkombëtar,pranë Konferencë së Paqes së Parisit,kundër traktativave për copëtimin e Shqipërisë midis tri shteteve fqinje dhe për pavarësinë e plotë të vendit,qeveria e re,e vendosi në Tiranë në shkurt të vitit 1920,vazhdoi me konsekuencë veprën e nisur nga Ismail Qemali; bashkoi njëra pas tjetrës viset e ndryshme të atdheut .Por u desh të çlirohej edhe Vlora me krahinën përreth, që kishte mbetur ende nën pushtimin Italian,të derdhej gjaku i qindra luftëtarëve të tjerë që të kryhej vepra e bashkimit kombëtar. Lufta për çlirimin e Vlorës ka hyrë në historinë e Shqipërisë si një epope e lavdishme, në të cilën u shfaq me tërë madhështinë e saj forca e unitetit të popullit shqiptar për mbrojtjen e tërësisë dhe të pavarësisë së atdheut. Shtypi shqiptar shkruante në ato ditë” Lufta e Vlorës është një çështje e përbashkët e lidhur me jetën e Shqipërisë; (“Populli”,Shkodër,17.07.1919, “Drita”, Gjirokastër, 16.06.1920 dhe 31.07. 1920).
Në betejat e përgjakshme e të pabarabarta që u zhvilluan në qershor-korrik të vitit 1920 kundër një ushtrie të shumtë në numër e të armatosura deri në dhëmb, në Drashovicë, në Kotë, në Kaninë, në Gjormë, Llogara, Tepelenë e brenda në Vlorë, bashkë me fshatarët e qytetarët e këtyre viseve që përbënin bërthamën kryesore të forcave shqiptare,ishte përfshirë një komb i tërë,i gjithë Shqipëria, mijëra vullnetar nga të gjitha anët e vendit,jo vetëm nga krahinat e afërta të Beratit e Gjirokastrës,por edhe nga Tirana, Elbasani, Korça, Peqini, Kavaja, Shijaku, Kruja, Mati, Dibra, Gramshi,etj.(Lufta e popullit shqiptar…, vëllimi II-të,dok.323). Ishin kompaktësi, uniteti i veprimit, guximi, patriotizmi i zjarrtë, që populli shqiptar shfaqi në luftën e armatosur të Vlorës, ata faktorë që bënë të pavlefshëm Traktatin famëkeq të Londrës të 26 prillit 1915,si dhe projektet antishqiptare të Konferencës së Paqes,ata faktorë që ruajtën shtetin e pavarur shqiptar në kufijtë e vitit 1913.
Ndonëse i takojnë një periudhe disi të largët,këto projekte të atdhetarëve shqiptar për bashkimin kombëtar,mbajnë gjithnjë një theks aktual. Me jehonën që rrezatuan në periudhat pasardhëse,me gjurmët e pashlyeshme që lanë në mendimin politik dhe në veprimtarinë praktike të lëvizjes demokratike e asaj revolucionare të mëvonshme,ato përbëjnë një trashëgimi të vyer,e cila,kaloi brez pas brezi si një mësim e testament i madh,që historia e kaluar i la së tashmes e të së ardhmes të popullit tonë.

Vendi i Lekës 26 Nëntor 2014

Përpjekjet e Serbisë për rrugëdaljen e saj në Adriatik përmes Kosovës kanë qenë të kamotshme!

by

Nga Isuf Bajrami/
Pas takimit të Kryeministrit të Kosovës Hashim Thaçit dhe Kryeministrit të Serbisë dhe ministrit të punëve të brendshme Ivica Daçiçit në Bruksel me kryediplomaten evropiane Catherine Ashton,u tha se është arritur pajtimi,për krijimin e një grupi punues, që do të përgatiste studimin e fizibilitetit për autostradën Prishtinë-Nish.
Ministri i Transportit për Serbinë Milutin Mrkonjiq, planifikon ndërtimin e një autostrade nga Negotini përmes Zajçarit, Nishit, Prishtinës,Pejës e deri te kufiri me Shqipërinë!
Nga takimi i Edi Ramës dhe Vuçiçit,rezulton:” …..Serbia nëpërmjet Kinës së largët mori Shëngjinin. Gjithmonë, serbët kanë lakmuar ujërat e Adriatikut, ja po dalin në det, por pa luftë, ua dhanë vet”!!!(1).
Ky ka qenë synim i mëhershëm i Serbisë, për të dalë në Shqipëri dhe në Adriatik përmes Kosovës.
Nga kjo mu rikujtua materiali nga arkiva: “Projekti i Ivo Adriçit për ndarjen e Shqipërisë”!

***
I – Lufta ballkanike dhe Shqipëria
Dalja e ushtrisë serbe në Adriatik
Sipas pjesës së fshehtë suplementare të Traktatit të aleancës midis Bullgarisë e Serbisë të 29 shkurtit të vitit 1912, Serbisë iu njoh e drejta e marrjes së territorit turk të deriatëhershëm në veri dhe në perëndim të malit të Sharrit. Në lidhje me këtë dispozitë, e duke u përpjekur që shtetit të vet t’i sigurojnë daljen në det, trupat serbe, më 15 nëntor të vitit 1912, hynë ne Lezhë dhe, shkallë-shkallë, e pushtuan tërë Shqipërinë e veriut deri në Tiranë e Durrës. Në “Tajmsin” e Londrës, më 25 nëntor, u botua deklarata e Pashiçit se Serbia e kërkon Durrësin me hinterlandin më të madh.
Formimi i Shqipërisë autonome
Mirëpo, Konferenca e Ambasadorëve në Londër, më 20 dhjetor të vitit 1912, mori vendim për formimin e Shqipërisë autonome, duke i dhënë Serbisë vetëm të drejtën e daljes tregtare në detin Adriatik. Po kjo Konferencë, më 20 mars të vitit 1913, vendos që Shkodra t’i jepet Shqipërisë. Mali i Zi nuk e pranoi vendimin e fuqive të mëdha: Serbia e përkrahu qëndrimin e Malit të Zi dhe i dërgoi trupat e veta për ta forcuar rrethimin e Shkodrës. Fuqitë e mëdha (më 21 mars) vendosën të bëjnë demonstrimin detar, nga i cili u rezervua vetëm Rusia. Kryqëzorët austro-hungarezë, anglezë, francezë, gjermanë e italianë, të tubuar afër Barit, i detyruan trupat serbe që të tërhiqen nga pozitat rreth Shkodrës.
Bllokada e bregdetit të Malit të Zi
Më 10 prill fuqitë e mëdha shpallën bllokadën e bregdetit të Malit të Zi, por qeveria malazeze e vazhdoi rrethimin e Shkodrës, e cila kapitulloi më 20 prill. Mbreti Nikolla, megjithatë, u detyrua të lëshojë pe dhe, më 4 maj, me një telegram që ia dërgoi ser Eduard Greit, fatin e Shkodrës e la në duar të fuqive të mëdha. Okupimi ndërkombëtar i Shkodrës zgjati prej 5 majit 1913 deri në fillim të Luftës Botërore .

II – NDARJA E SFERAVE TË INTERESIT NË SHQIPËRI MIDIS SERBISË E GREQISË

Megjithëse nën presionin e fuqive të mëdha, në radhë të parë të Austrisë, u detyrua të tërhiqej nga Adriatiku dhe nga Shqipëria Veriore, Serbia nuk e humbte shpresën.
Në deklaratën që ishte shtojcë e fshehtë e Traktatit të aleancës midis Greqisë dhe Serbisë, më 19 maj të vitit 1913, u ndanë sferat e interesit midis Greqisë e Serbisë në Shqipërinë autonome sapo të formuar. Territori që gjendet në veri të grykës së lumit Seman në det, pastaj buzë këtij lumi deri në grykën e Devollit, mandej buzë Devollit deri në malin e Kamjes – hynte në sferën serbe të ndikimit. Pjesa jugore e Shqipërisë, prej kësaj vije, hynte në sferën greke të ndikimit. Në rast trazirash në Shqipëri, dy shtetet duhej të merreshin vesh për qëndrimin që do të merrnin.
Këto janë kërkesat maksimale që i kemi paraqitur në një dokument me shkrim ndaj Shqipërisë.

III – PAKTI I LONDRËS DHE SHQIPËRIA

Pakti i Londrës, i lidhur më 16 prill të vitit 1915 midis Francës, Britanisë së Madhe, Rusisë dhe Italisë, kishte këto dispozita lidhur me Shqipërinë:
1) Në vërejtjen e nenit 5 thuhej: “Katër fuqitë aleate do t’u ndajnë tokat e Adriatikut, të përmendura më poshtë, Kroacisë, Serbisë e Malit të Zi (…..). Në Adriatikun e poshtëm (në viset që e interesojnë Serbinë e Malin e Zi) tërë bregdetin prej kepit të Plakës deri në lumin Drin me portet e rëndësishme Splitin, Dubrovnikun, Kotorin, Tivarin, Ulqinin e Shën Gjinin… Porti i Durrësit do t’i dorëzohet shtetit të pavarur mysliman Shqipërisë”.
2) Në nenin 6 thuhej: “Italia do ta marrë në pronësi të plotë Vlorën, ishullin Sazan dhe, përveç këtyre, një territor mjaft të gjerë për mbrojtjen e tyre, do të thotë pjesën midis lumit Vjosa në veri e në lindje dhe në jug deri në Himarë.”
3) Në nenin 7 thuhet: “Në qoftë se formohet një shtet i vogël autonom dhe neutral i Shqipërisë, Italia nuk do ta kundërshtojë dëshirën e Francës, të Britanisë së Madhe e të Rusisë, që viset veriore dhe jugore të Shqipërisë të ndahen midis Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë”.
“Italia do ta fitojë të drejtën që t’i udhëheqë punët e jashtme të Shqipërisë”.
Që në vitin 1915, fuqitë e mëdha, pra, e pranuan parimin e ndarjes së Shqipërisë dhe pranuan se në Shqipëri i kanë interesat e veta Italia, Serbia dhe Greqia. Ndërsa dy shteteve ballkanike u jepej e drejta e korrigjimit të kufijve, Italisë i jepej Vlora dhe protektorati mbi Shqipërinë e cunguar.

IV – SHQIPËRIA NË KONFERENCËN E PAQES

Pikëpamjet e fuqive të mëdha
Në Konferencën e paqes, fuqitë aleate (Franca, Britania e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës), për Shqipërinë propozuan më parë, në veri dhe në lindje, ata kufij që kanë qenë caktuar në Konferencën e Londrës në vitin 1913; ia njohën Italisë sovranitetin e plotë mbi Vlorën dhe prapavijën e nevojshme dhe ia dhanë Italisë mandatin për administrimin e shtetit të lirë shqiptar nën kontrollin e Lidhjes së Kombeve.
(Memorandumi i 9 dhjetorit të vitit 1919).
Pikëpamja jonë – (Kundër mandatit të Italisë. Për Shqipërinë e lirë. Argumentet për korrigjimin e kufirit dhe për marrjen e Shkodrës dhe të Shqipërisë Veriore).
Në përgjigjen tonë të 8 janarit të vitit 1920, ne e kundërshtuam propozimin që Italisë t’i jepej mandati mbi Shqipërinë, duke theksuar se kjo do të ishte përsëritje e rastit të Bosnjës e Hercegovinës. “Kjo zgjidhje, thuhej në përgjigjen tonë, do të krijonte në favor të Italisë kufirin ofensivë kundër shtetit tonë, i cili do të ishte i privuar nga mjetet për mbrojtje. Kjo do të ishte, njëfarë dore, përparësi ofensive, por edhe mbështetje tjetër e përsosur strategjike”.
Ne kemi kërkuar, për shkaqe ekonomike dhe strategjike, që të bëhet korrigjimi i kufijve ndaj nesh (në rrjedhën e mesme të Drinit, në Bunë dhe në lidhje me fiset e Kelmendëve dhe të Kastratëve), që i ka caktuar Konferenca e Londrës e vitit 1913. Përpos këtij korreksioni, Delegacioni ynë ka deklaruar se zgjidhja më e mirë është që Shqipëria të bëhet shtet i pavarur në kufijtë e vitit 1913 dhe me administratë autonome.
Në rast se nuk do të pranohej kjo zgjidhje, ose në qoftë se pjesa jugore e Shqipërisë do t’u takonte shteteve të tjera, Delegacioni ynë kërkoi për ne pjesën veriore të Shqipërisë deri në Dri. “Shteti ynë ka të drejta të vjetra karshi këtyre viseve, – thuhet në memorandumin tonë. – Shkodra ka qenë kryeqytet i mbretërve serbë. Populli ynë ka derdhur lumenj gjaku për Shkodrën, sidomos në luftën e vitit 1913, e cila i kushtoi Serbisë shumë mijëra ushtarë të saj e Malit të Zi një të tretën e ushtrisë së tij. Për t’i plotësuar dëshirat e Fuqive të Mëdha, trupat serbe e malazeze e zbrazën në vitin 1913 Shkodrën dhe Shqipërinë Veriore. Austria, duke e mobilizuar ushtrinë, u kërcënua me luftë. Shkodra mund t’i takonte Malit të Zi sikur të kishte pranuar që Llovqenin t’ia lëshonte Austrisë, ose që të neutralizohej. Por Mali i Zi nuk pranoi t’ia lëshonte Austrisë këtë pozitë të rëndësishme strategjike”.
“Lugina e Drinit dhe Shkodra përbëjnë një tërësi gjeografike dhe ekonomike me Malin e Zi dhe viset kufitare të Serbisë. Për Serbinë e Mesme dhe Malin e Zi lugina e Drinit është e vetmja rrugë e drejtpërdrejtë dhe më e shkurtër për në Adriatik. Hekurudha e rëndësishme Danub-Adriatik duhet të kalojë nëpër luginën e Drinit. Konferenca e Ambasadorëve e Londrës në vitin 1913 ia ka pranuar Serbisë të drejtën e daljes në det.”
“Shkodra është në lidhje edhe me lumin Buna, e cila ia hap tregtisë malazeze rrugën e natyrshme për në det. Qysh me Traktatin e Berlinit, Mali i Zi e gëzon të drejtën e lundrimit të lirë në Bunë. Liqeni i Shkodrës, në pjesën më të madhe, i takon Malit të Zi. Për shkak të pakujdesisë turke, tokat më të mira malazeze ende janë të përmbytura nga uji i liqenit të Shkodrës. Prandaj shtetin tonë, në masën më të madhe, e intereson rregullimi i Bunës dhe i Drinit, jo vetëm për shkak të lundrimit nëpër Bunë, por edhe për arsye se në këtë mënyrë do të thaheshin 12 deri 20.000 hektarë tokë shumë pjellore dhe po aq do të bonifikoheshin. Dy të tretat e kësaj toke i takojnë Malit të Zi.
Pikëpamja italiane (Sipas memorandumit të 10 janarit të vitit 1920)
1) Italia kërkon nga Lidhja Kombeve mandatin që ta administrojë shtetin e pavarur shqiptar.
2) Kufijtë shqiptarë në veri dhe në lindje do të jenë ata që kanë qenë caktuar në Konferencën e Londrës. Kufiri jugor do të jetë objekt shqyrtimi.
3) Qyteti i Vlorës do t’i jepet Italisë në sovranitet të plotë me prapavijën e nevojshme për mbrojtjen e saj dhe për zhvillimin ekonomik.
Aleatët pranojnë që Shkodra dhe Shqipëria Veriore t’i bashkohen Jugosllavisë.
Duke propozuar një zgjidhje të përgjithshme të çështjes së Adriatikut, e në lidhje me dorëzimin e Riekës Italisë, Klemanso, në cilësinë e kryetarit të Konferencës së Paqes, më 13 janar të vitit 1920, u tha Pashiçit e Trumbiqit: “Pra, Shteti i Serbëve, i Kroatëve dhe i Sllovenëve do të ngrihet në kulmin e fuqisë së vet, ani edhe kur ta ketë Shkodrën, Drinin dhe Shën-Gjinin e Medovanit”.
Niti e pat pranuar këtë, me kusht që Italia ta mbante Vlorën dhe ta merrte mandatin mbi Shqipërinë.

Përgjigja jonë e fundit Konferencës së Paqes

Në përgjigjen tonë të fundit Konferencës së Paqes, më 14 janar të vitit 1920, ne kemi parashtruar përsëri qëndrimin se zgjidhja më e mirë do të ishte që administrata e Shqipërisë, në kufijtë e caktuar në vitin 1913, t’i besohet qeverisë lokale autonome, pa ingerenca të asnjë fuqie të huaj. E në qoftë se kjo zgjidhje nuk pranohet, por vendoset që pjesë të territorit shqiptar t’u jepen shteteve të tjera, Delegacioni ynë e kërkoi pjesën e Shqipërisë Veriore (duke paraqitur një hartë me kufirin e shënuar), për të cilën premtoi regjim autonom.
Pikëpamja e të ndjerit Pashiç
Kur dukej si e sigurt se aleatët do ta lejonin Italinë që të përforcohej në Shqipërinë e Mesme, kryetari i Delegacionit tonë Pashiç, në mbarim të vitit 1919, e informoi qeverinë në Beograd se kishte ardhur çasti që, të shtrënguar nga rrethanat, ta ndryshonim politikën tonë ndaj Shqipërisë. Në atë letër thuhej: “Pasi, për shkak të depërtimit të Italisë dhe të përkrahjes së saj nga ana e fuqive të mëdha, nuk mund ta kthejmë në Shqipëri gjendjen që ishte para evakuimit të ushtrisë sonë dhe në kohën e pushtetit të Esad Pashës; pasi fuqitë e mëdha po duan ta zbatojnë Marrëveshjen e Londrës dhe Shqipëria nuk do të jetë ajo që ne e kemi kërkuar dhe aleatët do t’ia japin Italisë Vlorën me hinterland dhe protektoratin mbi një pjesë të Shqipërisë, në këto rrethana, duhet të kërkojmë kufij të tjerë më të mirë me territoret shqiptare që do të jenë nën protektoratin e Italisë.
“Minimumi që do të pranojmë nga aleatët është ky: kufiri buzë Drinit të Zi deri te bashkimi me Drinin e Bardhë e prej aty buzë Drinit deri në det.”
“Ne duhet të kërkojmë maksimumin, në mënyrë që Italia të marrë sa më pak. Ky maksimum i pretendimeve tona do të ishte: lumi i Matit deri në burimin e tij e prej andej drejt nga lindja deri te Drini i Zi. Pra, Mati dhe Drini do të ishin kufijtë tanë me protektoratin italian.”

V – PUSHTIMI ITALIAN I SHQIPËRISË PAS LUFTËS DHE TËRHEQJA DEFINITIVE PAS MOSSUKSESIT TE VLORA

Pas mbarimit të luftës, në bazë të një vendimi ushtarak të aleatëve, trupat italiane e pushtuan tërë territorin e Shqipërisë, madje edhe atë pjesën veriore, e cila na ishte dhënë me Paktin e Londrës. Vetëm Shkodra kishte mbetur nën pushtetin e përbashkët të trupave franceze dhe italiane.
Për shkak të qëndrimit armiqësor që kishte atëherë Italia ndaj shtetit të Serbëve, të Kroatëve e të Sllovenëve, ne e konsideronim këtë pushtim ushtarak italian të Shqipërisë rrezik më të madh për ekzistencën tonë. Në tokën shqiptare u zhvillua një luftë e rreptë midis nesh dhe Italisë. Italianët atëherë e inicuan çështjen malazeze dhe atë maqedone si dhe idenë e Shqipërisë së Madhe deri në Kaçanik. Ne zhvilluam kundër tyre aksione herë të fshehta herë të hapëta, duke blerë me para parinë shqiptare dhe duke proklamuar idenë e “Shqipërisë së pavarur” dhe “Ballkani popujve ballkanikë”.
Pakënaqësia e popullsisë shqiptare, të cilën e kemi përkrahur edhe ne, i detyroi italianët që, në fillim të vitit 1920, t’i tërhiqnin trupat e tyre nga viset e brendshme të Shqipërisë dhe të ndaleshin vetëm rreth Vlorës, prej nga, në qershor po të atij viti, u detyruan të tërhiqen dhe të lidhin me qeverinë e Tiranës një marrëveshje për evakuimin e tyre nga tërë territori shqiptar, përveç ishullit të Sazanit.
Evakuimi nga Shqipëria u bë, pra, në saje të rezistencës së organizuar të shqiptarëve, por nuk duhet harruar se Italia, në atë kohë, ishte politikisht dhe ushtarakisht shumë e dobët. Edhe sot ka shqiptarë që mendojnë se kur të donin do të mund t’i dëbonin italianët nga Shqipëria. Ky vetëbesim është fatal për ta, sepse nuk po e shohin se Italia fashiste e sotme nuk është ajo që ishte në vitin 1920 nën qeveritë parlamentare të Nitit, të Gjolitit dhe të Faktës.

VI – SHQIPËRIA PARA KONFERENCËS SË AMBASADORËVE

Meqenëse me evakuimin e trupave italiane nga Shqipëria situata në terren ishte spastruar, Konferenca e Ambasadorëve, në nëntor të vitit 1921, mund të merrte vendim për njohjen e Shqipërisë si shtet i pavarur dhe sovran. Në vend të premtimeve të mëparshme lidhur me Vlorën dhe mandatin mbi Shqipërinë, fuqitë e mëdha ia njohën Italisë vetëm interesin e saj special për ruajtjen e pavarësisë shqiptare. Shqipëria u pranua edhe në Lidhjen e Kombeve, me shpresë se kjo do ta siguronte edhe më tepër pavarësinë e saj.
Para Konferencës së Ambasadorëve provuam kot edhe një herë që ta fitonim të drejtën e korrigjimit të kufirit në drejtim të Shkodrës dhe në drejtim të Drinit, duke theksuar për Shkodrën shkaqet historike e për Drinin shkaqet ekonomike dhe ato të komunikacionit. Eksperti francez në Konferencë, Larosh, na ngushëlloi kështu: “Qeveria mbretërore ka gabuar që, në kohën e vet, nuk e ka pranuar propozimin për ndarjen e Shqipërisë. Pashiçi ka qenë pajtuar me këtë, por qeveria e Beogradit e pat refuzuar”. Që të mos i lejonim italianët në Vlorë, ne u detyruam të heqim dorë nga Shkodra dhe kufijtë deri në Dri.
Meqenëse ne e përkrahnim gjithnjë idenë për pandashmërinë e territorit shqiptar, që ishte caktuar në vitin 1913, si dhe pavarësinë e Shqipërisë, do të mund të supozohej se kjo zgjidhje e Konferencës së Ambasadorëve ishte e kënaqshme për ne. Ndërkaq, kjo nuk është kështu. Vështirësitë në marrëdhëniet tona me Shqipërinë, si dhe në marrëdhëniet tona me Italinë për shkak të Shqipërisë, po rëndohen më tutje edhe pas shpalljes së Shqipërisë shtet i pavarur dhe anëtare e Lidhjes së Kombeve.

Republika e Mirditës

Ndërsa Konferenca e Ambasadorëve po vendoste për kufijtë e Shqipërisë dhe për organizimin e pavarësisë së saj, nga gjysma e vitit 1921, ne e nënshkruam me parinë e Mirditës marrëveshjen për bashkëpunim. Ishte paraparë formimi i shtetit të lirë të Mirditës, të cilin do ta mbronin forcat ushtarake të SKS dhe interesat e të cilës në botën e jashtme do t’i përfaqësonte qeveria e Beogradit. Qeveria e Tiranës e shtypi këtë lëvizje e ne u akuzuam dhe u dënuam para Lidhjes së Kombeve.

VII – PAKTI I ROMËS, PASHIQI, MUSOLINI DHE SHQIPËRIA

Pakti i Romës, i janarit të vitit 1924, për nga fryma e vet, ua imponoi Romës e Beogradit respektimin e pavarësisë dhe parimin e mos përzierjes në punët e brendshme të Shqipërisë, si dhe informimin e ndërsjellë mbi ngjarjet në Shqipëri. Ndërkaq, kjo nuk qe pengesë që qeveria italiane, në qershor të vitit 1924, ta ndihmonte kryengritjen e Fan Nolit kundër Ahmet Zogut e as që qeveria jonë, në dhjetor po të atij viti, t’ia bënte të mundshme Ahmet Zogut që, nga territori ynë, të futet në Shqipëri dhe ta marrë pushtetin. As Roma as Beogradi nuk mundën t’u bëjnë ballë intrigave dhe kërkesave të “miqve” të vet shqiptarë, që kërkonin ndihmë për ta mbajtur pushtetin ose për të ardhur në pushtet dhe që premtonin besnikëri e bashkëpunim, kurse me rastin e parë e ndërronin orientimin.

VIII – PAKTI I TIRANËS DHE GJENDJA QË KRIJOI AI

I ndjeri Pashiç, duke u dhënë udhëzime përfaqësuesve tanë për punë në Shqipëri, u thoshte: ne duam që Shqipëria të jetë e pavarur, por e dobët dhe e parregulluar. Koha ka treguar se kjo ishte e pamundshme të qëndronte. Shqipëria e dobët dhe e parregulluar patjetër do të kërkonte ndihmë e mbrojtje atje ku mund t’i gjente këto. Regjimi i rrezikuar nga Italia, na drejtohej ne, e regjimin të cilin donim ta përmbysnim ne, kërkonte mbrojtje nga Italia.
Shqipëria e dobët dhe e parregulluar, në vitin 1926, kërkoi mbrojtje e ndihmë nga Italia. Ahmet zogu së pari mori garanci për regjimin e vet, e pastaj, në vitin 1927, pranoi të lidhë Aleancën Ushtarake për 20 vjet, mori me qindra e qindra miliona lireta për punë botore, ia nënshtroi plotësisht Shqipërinë Italisë në pikëpamje ekonomike e financiare, pranoi shumë instruktorë italianë. U krijua, pra, një raport që i ngjante shumë atij protektorati, kundër të cilit ne luftonim në konferencën e Paqes.
Rreziku më i madh që viteve të fundit na vinte nga Shqipëria ishin organizimi ushtarak, fortifikimet ushtarake dhe aksioni irredentist. Gjithkund e shihnim rrezikun nga aksioni italian dhe atë “kufirin ofensiv” kundër të cilit kishim luftuar para aleatëve në Paris, kur ata propozonin që Italisë t’i jepej mandati në Shqipëri.
Është me interes të përmendim në këtë vend se vetëm ne kemi protestuar dhe kemi luftuar kundër ndërhyrjes së Italisë në Shqipëri dhe në Ballkan. Asnjë shtet tjetër ballkanik nuk na përkrahu në këtë pikëpamje. Dy fuqitë detare mesdhetare, Franca dhe Anglia, nuk kundërshtuan mbylljen e detit Adriatik. Për më tepër, Osten Çemberlen, në takimin me Musolinin në Livorno, në vitin 1926, e dha pëlqimin për Paktin e Tiranës. E gjithë përfaqësuesit francezë në Tiranë gjithnjë e këshillonin mbretin Zog që të mos hynte në konflikt me italianët.

IX – PAKTI ITALO-JUGOSLLAV I MIQËSISË I 25 MARSIT 1937

Italia e Jugosllavia, duke ndjekur politikë miqësore njëra me tjetrën, mund të merren vesh në lidhje me Shqipërinë, në këtë bazë: Italia ka interesin e vet jetësor në Vlorë; kjo pjesë e bregdetit shqiptar nuk bën të rrezikohet nga ne; ne duhet ta kuptojmë këtë interes dhe ta respektojmë. Interesi jetësor i Jugosllavisë është që të mos jetë e rrezikuar në kufirin e Shqipërisë me Serbinë Jugore as me Kosovën (e banuar me shqiptarë) e as me Shkodrën dhe Malin e Zi. Pa dyshim se kjo është marrë parasysh në protokollin e fshehtë të Paktit të Miqësisë kur është paraparë se do të ndalet fortifikimi i mëtejshëm në zonat e Librazhdit e të Milotit. Sa i përket aksionit ekonomiko-financiar në Shqipëri, ne nuk kemi as nuk dëshirojmë të investojmë farë mjetesh të posaçme. Italianët, pra, mbeten pa konkurrencë dhe pa vërejtje nga ana jonë, kuptohet me kusht që të mbeten në kufijtë e obligimit tjetër të fshehtë, që e kanë marrë ndaj nesh para dy vjetëve se në pikëpamje politike, ekonomike ose financiare nuk do të kërkojnë kurrfarë dobish speciale që do ta komprometonin në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë pavarësinë e shtetit shqiptar.
Në këtë mënyrë, Pakti i Miqësisë, i 25 marsit 1937, krijoi një “modus vivendi” të durueshëm midis nesh dhe Italisë në terrenin shqiptar, ku, viteve të mëparshme, kishim aq shumë konflikte dhe mosmarrëveshje.
Është çështje tjetër se sa ky qetësim në Shqipëri do të mund t’u bënte ballë sprovave të ndonjë situate më të rëndë e më të ndërlikuar në detin Mesdhe ose në Ballkan.
– RUAJTJA OSE NDRYSHIMI I STATUS KUOS
Pavarësia e Shqipërisë është zvogëluar, por nuk është shuar
Pavarësia e një shteti ndaj botës së jashtme gjithmonë është nocion relativ. Duke marrë parasysh edhe rrethanat, kjo pavarësi është më e plotë ose është e zvogëluar. Për Shqipërinë sot nuk mund të thuhet se politika e saj e brendshme dhe e jashtme është e pavarur nga Italia. E megjithatë, në bashkësinë ndërkombëtare, Shqipëria konsiderohet shtet i pavarur. Nga aspekti juridik ndërkombëtar, bregdeti shqiptar nuk është italian, por është nën sovranitetin e një shteti ballkanik. Italia ende nuk ka shkelur në Ballkan. Ajo ka sovranitetin e vet në një pjesë të territorit të Zarës, por kjo nuk i jep mundësi për zhvillim të mëtejshëm. Italia ushtron ndikimin e vet në Shqipëri, por nuk ka liri aksioni si në territorin e vet. Shqiptarët, megjithatë, e kundërshtojnë ndërhyrjen e saj, i shkaktojnë vështirësi, e ngadalësojnë.
“Ballkani popujve ballkanikë”
Politika tradicionale e Serbisë është “Ballkani popujve ballkanikë”. Ky parim, në kohën e vet, është përdorur në luftë kundër Perandorisë Otomane dhe Monarkisë Austro-Hungareze. Jugosllavia e përdori me sukses këtë kundër dispozitave të Paktit të Londrës, i cili e fuste Italinë në Dalmaci dhe në Shqipëri. Në aplikimin e këtij parimi ne kemi parë gjithmonë garancinë më të mirë për paqe në Ballkan, për bashkëpunim midis popujve ballkanikë, për zhvillimin normal të popujve ballkanikë. Prania e një fuqie të madhe në Ballkan është derë e hapur për intriga e pushtime.
Ekspansioni i Italisë
A është e mundur që Italia, duke u bërë zotëruese sovrane e Shqipërisë së Mesme dhe Jugore, të mbetet vetëm në atë brez të ngushtë bregdetar? Ne nuk kemi besuar para 20 vjetëve, kur fuqitë e mëdha ia ofruan Italisë Vlorën me hinterlandin. Aq më pak mund të besojmë sot kur Italia po tregon aq dinamizëm dhe guxim në politikën e vet të jashtme.
Një precedent i rrezikshëm
Marrja e një pjese të territorit ballkanik nga ana e një fuqie të madhe jashtë ballkanike, pa kurrfarë baze etnike, për të gjithë popujt ballkanikë, pra, edhe për ne, është një precedent i rrezikshëm. Fuqitë e tjera të mëdha, nga drejtimet e tjera, mund të paraqiten me pretendime të ngjashme. Rasti i Italisë në Shqipëri është posaçërisht i rrezikshëm për ne, sepse, me Paktin e Londrës, me të cilin Italisë iu njoh për herë të parë Shqipëria Jugore, iu njoh edhe Dalmacia Veriore. Precedenti për ngjalljen e dispozitave të Paktit të Londrës në një sektor të Ballkanit e hap derën edhe për ngjalljen e dispozitave të tjera.

Ndarja e Shqipërisë
Me rastin e vlerësimit të tërë kësaj çështjeje, duhet të kemi parasysh se në çdo mënyrë duhet të shikojmë që t’i shmangemi çdo konflikti qoftë të fshehtë qoftë të hapët me Italinë. Gjithashtu duhet ta evitojmë pushtimin e tërë Shqipërisë nga ana e Italisë se në këtë mënyrë do të na rrezikonte në vendet më të ndjeshme – në Bokë të Kotorrit dhe në Kosovë.
Duke marrë parasysh të gjitha këto që thamë më sipër, ndarja e Shqipërisë do të mund të vinte në konsiderim për ne vetëm si një e keqe e domosdoshme dhe e paevitueshme, të cilës nuk do të mund t’i bënim ballë, dhe si një dëm i madh nga i cili duhet të nxjerrim aq dobi sa është e mundshme, do të thotë nga dy të këqija duhet të zgjedhim atë që është më e vogël.

Kompensimet tona
Këto kompensime gjenden në materialin e përpunuar para 20 vjetësh, kur shtrohej çështja e ndarjes së Shqipërisë.
Maksimumi që kemi kërkuar në atë kohë ishte kufiri që do të shtrihej buzë Matit e Drinit të Zi dhe që do të na jepte sigurinë strategjike të Malit të Zi dhe të Kosovës.
Gjithashtu duhet t’i sigurojë luginat e liqenit të Ohrit dhe të Prespës, duke përfshirë Pogradecin dhe fshatrat sllave të Malit të Thatë, si dhe ato midis Prespës e Korçës.
Marrja e Shkodrës, në këtë rast, do të kishte rëndësi të madhe morale dhe ekonomike. Kjo do të na mundësonte zhvillimin e punimeve të mëdha hidroteknike dhe përfitimin e tokës pjellore për ushqimin e Malit të Zi. Shqipëria Veriore, në kuadrin e Jugosllavisë, do të mundësonte krijimin e lidhjeve të reja të komunikacionit të Serbisë Veriore e Jugore me Adriatikun.
Me ndarjen e Shqipërisë do të zhdukej qendra tërheqëse për minoritetin shqiptar në Kosovë, i cili, në një situatë të re, do të asimilohej më lehtë. Ne, eventualisht, do të kishim edhe 200.000 deri 300.000 shqiptarë më tepër, por këta janë, të shumtën, katolikë, marrëdhëniet e të cilëve me shqiptarët myslimanë nuk kanë qenë kurrë të mira.
Shpërngulja e shqiptarëve në Turqi gjithashtu do të bëhej në rrethana të reja, sepse nuk do të ekzistonte kurrfarë aksioni më i fortë për pengimin e saj.
Beograd, më 30 janar 1939.
* Ivo Adriç nacionalist serb i lindur në Bosnjë.
Antishqiptarë i tërbuar.
Pas Luftës së Parë Botërore u bë diplomat jugosllav.
Më 1940 ishte ambasadori i Jugosllavisë në Berlin.
Më 1961 fitoi çmimin Nobel në letërsi.
***
1.http://gazetatelegraf.com/serbia-nepermjet-kines-se-larget-mori-shengjinin/
2.http://prishtinapress.info/perpjekjet-e-serbise-per-ndarjen-e-shqiperise-dhe-rrugedaljen-e-saj-ne-adriatik-permes-kosoves/

Zotërinj, shkëputuni nga “Vatha” e Akademisë së mykur të Tiranës!

by

Opinion Nga Rasim Bebo, Çikago/
Para pak kohësh janë botuar dy artikuj në gazetën “DIELLI” online (www.gazetadielli.com), i pari nga Prof. Isuf Bajrami: “Epiri dhe përkatësia etnike e Epirotёve”, më 19-8-2014 dhe artikulli i dytë nga Agim Popovci: “Maqedonia, kjo furrë bërthamore historike dhe gjeografike”, më 21-7-2014. Këta zotërinj vazhdojnë të shkruajnë, duke u mbështetur në ato referenca të kohës së Enver Hoxhës, duke mos marrë parasysh, literaturën e përkthyer pas vitit 1990. Për Kujtesë: Janë botuar katër HISTORI TË SHQIPËRISË nga: Edwin Jacques: “SHQIPTARËT” Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, botuar më 1995, me 765 faqe;
Mathieu Aref “SHQIPËRIA” (Historia dhe Gjuha) Odisea e pabesueshme një populli para Helen”, botuar Plejad më 2007, me 607faqe;
Zhan Klod Faveirial “HISTORIA” (më e vjetër) e SHQIPËRISË, Plejad 2004, me 552 faqe;
Tajar Zavalani “HISTORI E SHQIPNISË”, botues PHOENIX shtëpia e librit, më 1998, me 388 faqe;
Dhimitër Pilika, “PELLAZGËT” origjina jonë e mohuar, botimet enciklopedike, Tiranë 2005, me 476 faqe; Aristidh P. Kola, “ARVANITASIT” dhe prejardhja e grekëve, vështrim historik – Folklorik – Politik – Gjuhësor. Shtëpia botuese 55, më 2002, me 558 faqe etj.
Robert d’Angeli me Shtatë volume, përmbajtja e përgjithshme e librit “ENIGMA”.
Ju zotërinj, zini në gojë PELLAZGËT, por nuk keni marrë pjesë në formimin e shoqatës “QENDRA STUDIMORE PELLAZGJIKE” në dy mbledhjet e saj më 15-4-2011 dhe më 21 – 22 tetor 2011. Më 2 janar 2012, Mathieu Aref mbrojti tezën e doktoraturës: “Studime e kërkime shkencore mbi Pellazgët me prejardhjen e qytetërimit grek”. Të cilit, iu dha titulli nga Universiteti i Sorbonës: “Doktor në shkencën e historisë së antikitetit”. Kjo merret pikë referimi në bibliografi për të gjitha shkencat e botës që do të merren këtej e tutje me antikitetin evropian.
z. Isuf, ju shkruani: “… në gadishullin ballkanik endeshin pellazgët të mbuluar me një vel misteri … Bile helenët, të cilët në mënyrë të padiskutueshme i konsideronin pellazgët më të vjetër se veten,”. Por pellazgët me helenët, i ndan një kohë prej mbi 1500 vjetësh dhe emri i helenëve doli në histori pas vitit 1830, nga prof. Dr. Robert Angeli.
Z. Isuf ju thoni: “Fijet e misterit pellazg ndërthuren ndër kohëra, gjersa në histori përmenden Ilirët. Si një popull kryesor, si një “Hauptvolk…”.
Robert d’Angheli shkruan: “…në kundërshtim me atë që shkruajnë autorët e sotëm, të cilët deklarojnë se shqiptarët janë pasardhës të ilirëve, … këta të fundit jo vetëm janë pasardhës të ilirëve, por para së gjithash të pellazgëve, gjë që nuk është e njëjtë, sepse kur i deklarojmë, ose kur deklarohen vetëm si pasardhës të ilirëve, merret para sysh vetëm një pjesë e vogël në vend të tërësisë. Ilirët përbënin vetëm një pjesë të vogël të pellazgëve ose shqiptarëve. Për ta mund të thuhet se: “Gjithë Ilirët janë shqiptarë”, por e kundërta nuk është aspak e vërtetë, domethënë: gjithë shqiptarët, janë ilirë”.
Edwin Jacques shkruan: “Një hulumtim i qytetërimit të hershëm shqiptar, na çon te pararendësit pellazge. Dorëshkrimet më të hershme, tregojnë: se pellazgët ishin zotër të Gadishullit Ballkanik, me qendra të fuqishme në Mikenë, Spartë dhe Athinë. Më vonë pellazgu Agamemnon, do të renditet si mbret i Mikenës dhe i Argosit, kurse i vëllai, Menelau, mbreti i Spartës. (Flasim për shek. XIII, ndërsa semito egjiptianët kanë ardhur më pas në shek. VI. Këtu nuk ka ndërthurje dhe “mister” “Haptvolk”. (Në A. SH. vazhdon deukalionizmi për përfshirjen e pellazgëve. Shën. im). Dhe më tej, Doktor Mathieu Aref shkruan: “Kështu, më shumë lehtësi mund të vërejmë se pas më shumë se pesë mijë vjetësh pellazgjishtja e lashtë përjeton përgjithmonë në shqipen e sotme. Kjo e fundit është me të vërtetë një fosile e gjallë. Qe ka lindur para hënës “proselinoi”. Z. Isuf ju shkruani: “Perandoria bizante, Mbretëria bullgare dhe serbe qenë mbulesa politike të sipërme, nën të cilat shqiptarët jetonin… ( Por s’mund të konsiderohesh si qefin definitiv që mbështillnin një popull kufomë…).
Doktor Arefi thotë: “Malësitë e pamposhtura dhe relievi tepër i thyer i Shqipërisë dhe viset rreth saj (Kosovë, Maqedoni, Epir dhe Mali i Zi) i kanë bërë të mundur këtyre popullsive të ruajnë pothuajse të paprekura, kulturën, gjuhën, zakonet, doket dhe kostumet e lashta të tyre. Këto male që kulmojnë rreth 2800 metra, me lartësi mesatare 700 metra, më e larta e Evropës, Kanë qenë një mbrojtje e vërtetë e gjuhës dhe e kulturës pellazge. Dihet se një ndër vendbanimet e hershme të pellazgëve ka qenë Arkadia… Së fundi, shënojmë se heroi legjendar Evandri, i lindur në Akardi, u nis në krye të një kolonie Arkadianësh për tu vendosur në Itali (Latium/Mali Palatin), rreth 60 vjet para luftës së Trojës. Ai do të u këtë mësuar vendasve shkrimin, ligjet e reja dhe kultin e perëndive hyjnore”. (“Shqipëria”, 07, f. 110).
Z. Isuf ju shkruani: “Përmes faktesh të shumta, ai arrin në përfundim se epirotët ishin të një etnosi me ilirët”. E. Jacques shpjegon: “Hylli njihet si mbreti më i hershëm qe sundoi mbi familjet dhe fiset e shpërndara pellazge, të njohura si Mbretëria e Ilirisë. Ai vdiq në vitin 1225 p.e.s. Zotërimet e tij shtriheshin për gjatë bregut lindor të Adriatikut, në veri deri në gjirin e Triestes, kurse në jug deri në lumin Vjosa. Historiani Gibon shprehet se, më vonë, Iliria përmblodhi të gjitha trevat në jugë të Danubit. Ndërmjet detit Adriatik dhe detit të Zi … dhe si kryeqytet i Ilirisë ka qenë gjithmonë Shkodra. (Ndërsa të tre shtetet pellazge kanë pasur së bashku si epiqendër të tyre Argosin, prandaj janë të tre të njëjtë etnosi. Shën. im). (“Shqiptaret”, f. 95).
z. Isuf, ju flisni për Deukalionin i mitologjisë greke. “Në përmbytjen e botës. Deukalioni dhe Pirrua shpëtuan me anën e një barke…”. Doktor Arefi thotë: “Legjenda e Deukalionit u krijua për të fshirë plotësisht të kaluarën pellazge, një përmbytje që fshinë gjithçka, në mënyrë që të fillohet nga zero. Kështu, si me magji, dolën në dritë Heleni i Deukalionit dhe i Pirrhas: Helen, Eponim i stërgjyshit të grekëve. De Zhubainval e thotë me forcë: “Ndërfutja në përmbytjeje në fund të historisë pellazge është pasojë e natyrshme e pushtimit të Greqisë nga raca helene, historia e së cilës fillon me përmbytjen e Deukalionit”. (Sot me këtë përmbytje është dakord edhe Akademia e Shkencave Shqiptare. “Kabale und liebe”. Shën im) (“Shqiptarët”, f. 22). Profesor Gene Haddlebury citon: “Historianë, e kemi sajuar Greqinë e lashtë. Një grup historianësh të njohur, mbajtën një konferencë shtypi në fillim të kësaj jave, tek National Geographic Society, për të deklaruar se e kanë “Fabrikuar krejtësishtë Greqinë e lashtë”. (Kryetari i studimeve helenistike në Universitetin e Georgetown U.S.A. 20 tetor 2010).
Z. Isuf: “Sipas historianëve antikë, Ambrakia (Arta e sotme) ka qenë kryeqyteti i Pirros. …”.
Prof. Dr. Dh. Pilika shkruan: “Nga burimet e qëmoçme, tani vonë u hetua se kryeqyteti i Pirros Ambrakia (Arta), pat arritur një ngritje të tillë kulturore, sa ishte e stolisur, ndër të tjera, përveç me dy teatro dhe me plot 1.015 shtatore të ndryshme, numër ky mahnitës për cilindo metropol te rruzullit tokësor deri më sot.”
Plini (Plaku), tregon me përpikmëri, se statujat e famshme të nëntë muzeve në Ambrakinë pellazge, u vodhën nga romakët…”.
Polibi tregon: “… Mark (Fulv Nobiliori, më 189 p.e.s.) hyri ne Ambraki…i dhuruan një kurorë ari prej 150 talentesh {mbi 3000 kg}”. (“Pellazgët…”, bot. 2005, f. 351).
Z. Isuf Bajrami, nuk jeni shkëputur nga “Vatha” Akademia e mykur e Tiranës. Flasim për Pellazgët dhe Akademia e SH. Sh. që nuk mori pjesë në tre mbledhjet kushtuar Konferencës së Shoqatës “Qendra e Studimeve Pellazgjike”. Në dy mbledhje në Tiranë dhe një në Universitetin e Sorbonës Paris, gjithashtu as në përkujtimoren e 70 – vjetorit të lindjes së arvanitasit të madh Aristidh Kola. Pse?… Se me sharlatanizmin që bën greku, për mos njohjen PELLAZGE është bashkuar dhe kjo Akademi. Priftrinjtё me andartёt sllavo-bullgarë, nё luftё kundër shqiptarёve maqedonas. Ndofta te kjo foto ndodhet peshkop Kara Vangjeli, që urdhëroi andartët te vrisnit Papa Kristo Negovanin.

Z. Agim Popovci, ju shkruani duke marrë nga libri i Robert D. Kapllan: “Fantazma Ballkanike” dhe pyet: “kush janë dhe pse janë të tillë maqedonët, pse ekziston konflikti me myslimanët shqiptarë dhe të gjithë ata që nuk janë maqedonë. … Konflikti i pushtetit maqedon me jomaqedonët nuk është asgjë e re, ashtu si edhe ai me myslimanët. Pse maqedonët janë të tillë dhe pse Maqedonia është kaq e brishtë, nuk flet vetëm historia por edhe protagonistët e realitetit të sotëm. Pse gjithë kjo frikë nga shqiptarët, pse përdoret dhuna”? Fotografinë qe keni vendosur në artikullin tuaj, e keni edhe këtu, kjo tregon dhunën dhe tmerrin që përdorni ju sllavo-serbo-bullgarë kundra popullit autokton maqedono-shqiptarë. Ju pushtuesit sllavë dalloheni nga të gjithë pushtuesit e tjerë. PSE? Se ju pushtuat vendin, rrëmbyet emrin “maqedon”, morët flamurin dhe identitetin. Formuat “qeverinë Maqedone”, luftoni për te zhdukur Kombin Amaqedono-shqiptarë, duke shprehur: “Më mirë një shqiptar i vdekur, se sa i gjallë,” arritët kulmin me vrasjen e fëmijëve tuaj për të akuzuar shqiptarët, nuk lini poshtërsi pa fabrikuar për kundra shqiptarëve, shqiptarit Pellazgo Maqedon që jeton në vendin, e tij në tokën e tij me flamurin e tij. Pra si mos të jetë shqiptari me dorën te shpata dhe te pushka, për të cilën u bë mysliman se preferon lirinë dhe dyfekun. Ne Shqiptarët nuk jemi “ashkla”, por vetë vendi që jetojmë për mijëra vjetësh. Nuk jemi si sllavët që u zgjuat nga gjumi duke jetuar me peshk dhe kafshë të gra në moçalet e Vollgës, dolët në sipërfaqe pa identitet, pa histori, si kafshë të egra lakuriq, një turmë rrjepacakësh. Këto reshta, ia kthej fotos tuaj të andartëve të urryer dhe atyre të Robert D. Kapllanit për të ditur të vërtetën.
Z. Popovci shkruani: “Maqedonia, furrë bërthamore historike dhe gjeografike”. Këtej vjen “Konflikti i pushtetit maqedon me jomaqedonët. (kuptohet se maqedonët janë sllavët” dhe jomaqedonët janë shqiptarët). Po, Agim Popovci, me priftërinjtë dhe andartët që bashkëveproni, jeni hedhur kundra myslimanëve shqiptarë të maqedonisë, se ata mbajnë në dorë flamurin e lirisë së popullit, deri në shpartallimin tuaj të plotë. Ju nënvizoni: “ Ju renditni, Maqedonia është përzierja më e tmerrshme e popujve… turq, shqiptar, serb, rumun, grek. Bullgarë që jetojnë atje…”. Jo, z. Popovci. Në Maqedoni banojnë maqedonët, pasardhësit e pellazgëve të shqiptarëve të sotëm. Të tjerët me përjashtim të sllavo-maqedonëve jane pakicë e papërfillshme. Historikisht, janë tre popuj vëllezër, të ardhur nga epiqendra pellazge që prej shek. të IX p.e.s. nga ARGOSI: Maqedonët, Iliret dhe Epirotet dhe të vendosur në ato vende që është folur disa herë dhe që janë edhe sot.
Edwin Jacques shkruan: “Vdekja e Aleksandrit të Madh shënoi fundin e bashkimit të tri mbretërive shqiptare: Maqedonisë, Epirit dhe Ilirisë. … Perandoria u nda në pjesë të gjeneralëve shqiptarë. Antipatri vazhdoi administrimin e Maqedonisë dhe të Greqisë (në atë kohë nuk njihej emri Greqi), Lisimaku mori Trakën, Antigoni Azin e Vogël, Ptolemi Egjyptin dhe Perdika Azinë. … Gjatë atyre viteve të trazuara, në Maqedoni sunduan dhjete mbretër maqedonë, nga viti 317-168 p. e. s., që u pushtua nga Roma… As shqiponjat e as populli i shqipes nuk mundi të durojë robërinë… As Perandoria e fuqishme e Romës nuk mundi të mbyste dëshirën e tyre të zjarrtë për liri”. (“Shqiptarët”, bot. 1995, f. 128,146). Prof. Dr. Tajar Zavalani shkruan: Vargu i popujve barbarë, prej tri racash të ndryshme invaduesish, ishin: gjermanët, hunët e Atilës dhe sllavët. Më aktivët ishin sllavo-bullgarët dhe avarët. Sllavet jetonin në luginën e lumit Pripet, të krahinës Bjellorusisë që quhej Polesje, jetonin duke zënë peshk dhe duke gjuajtur shtazë të egra. … Me 580 e. s. një fuqi e kombinuar sllavësh, avarësh dhe bullgarësh që arrinin 100.000 vetë u nisën prej grykës së Danubit dhe bënë kërdinë në tre shtetet shqiptare. Këta vranë, prenë, dogjën dhe plaçkitën si deshën për katër vjet. Kjo tragjedi arriti kulmin në vitin 617 me ofensivën e forcave të bashkuara Avaro-Sllavo bullgare. Prokopi shkruan: “Si një valë deti prej njerëzish, me burra, gra dhe fëmijë, ata u vërsulën duke kthyer në gërmadha dhe zhytën në gjak Ilirinë, Maqedoninë, Epirin dhe Thrakën, ata grinë dhe masakruan të gjithë njerëzit, pa dallim seksi apo moshe, që u ranë ndër duar. Nga kjo shfarosje, në shkallë të tillë, i gjithë vendi u mbulua me kufoma që nuk kish kush ti varroste. Pas llogaritjes sime, më se 200.000 veta humbën jetën ose u rrëmbyen si skllevër gjatë invazioneve sllave… Ku shkeli këmba e tyre, u bë si një shkretëtirë e Azisë…” .
Historiani anglez i Serbisë William Temperley shkruan: “Sllavët shkatërruan monumentet e mrekullueshme të qytetërimit romak, që ishin krijesat e gjeniut të perandorëve të mëdhenj të Dioklecianit dhe Justinianit me orgjinë shqiptare”.
E gjithë kjo katrahurë dhe shkatërrim erdhi nga pushtuesit sllavë që u lëshuan si ujqër të uritur mbi trojet shqiptare, prej këndej filloi konflikti ndërmjet sllavëve pushtues të Maqedonisë dhe maqedonëve vendas. Ju z. Popovci këtë urrejtje ndërmjet vendasve (shqiptaro maqedonasve) dhe pushtuesve sllavë, kërkoni ta lidhni me figura sllavo-serbo-bullgare si me poetin Gane Todorovski, me studiuesen britanike Mersia Mekdermot, për Goce Deçevin, që e nxjerrin si hero bullgarë, një fare Rebeka, që nxori nga trasta Xhon D. Rid me shkrimet e vitit 1916. Në historinë për Maqedoninë nuk i kam hasur këto figura të tilla për Maqedoninë shqiptare. Z. Popovci, si sllav që jeni, shkruani për sllavët dhe kjo është normale.
Aristidh Kola shkruan: “… Sulltan Murati IV, lëshoi urdhër sipas Kuranit, ku thoshte: “Sa të krishterë kanë feude të turqizohen (myslimanizohen) dhe do t’i marrin ato, në rast të kundërt, do ti humbasin” … përveç pasurisë, u hiqet dhe liria. Janë njerëz të kategorisë së dytë. Kështu shqiptarët duhet të zgjidhnin midis Krishtërimit dhe lirisë. Shqiptarët gjithmonë kur gjënden në dilema të tilla kanë parapëlqyer lirinë dhe pasurinë. Myleri konstaton: “Feja e krishtere mbështetet tek mëshira. Shqiptari nuk do mëshirën, por admirimin…”. (“Arvanitasit”, bot. 2002, f. 283). Kështu shqiptarët nga fundi i shek. XVI dhe XVII u konvertuan në fenë myslimane të tre trevat shqiptare rreth 70% të popullsisë.
Nejazi Muhameti shkruan: “Shqiptarët ishin rrethuar prej dy racave të forta, të cilat, gjatë gjithë kohës së mesme donin t’i asimilonin. Dallga sllavo-greke kishte për ta zhdukur këtë popullsi, por të mos kishte përqafuar myslimanizmin. Josif Bagëri thotë: “Asimilimi u përballua gjatë 540 vjetëve të regjimit osman. Ndodhi vetëm në vitin 1913 e këtej, kur e pushtoi Serbia dhe vazhdoi gjatë sundimit komunist”. (Maqedonia Shqiptare, bot. 2009, f. 95).
Në Maqedoni ka shqiptarë myslimanë dhe ortodoksë. Ortodoksit në Maqedoni u thithën nga të dyja kishat veri dhe jug, për këtë, pyet Prof. Dr. Uran Asllani: Ku janë shqiptarët ortodoksë të Maqedonisë?. Nuk kemi dëgjuar ose parë veprimtarët shqiptarë, emrin e ndonjë shqiptari ortodoks. Ku janë vallë ata? Pse kanë harruar që janë shqiptarë? (Uran Asllani, “Vargmali”, 4-8-2009).
Robert d’Angeli shkruan: “… serbët që ëndërrojnë për “Ilirizmin” dhe që nuk arritën gjithashtu të quhen “Ilirë”, në vend të këtij emri, kanë “uzurpuar” doket e zakonet, mënyrën e veshjes dhe të jetesës të shqiptarëve, të cilëve u kanë zënë vendin. Maqedonasit, thotë DROYSEN, i përkisnin po asaj race pellazge,… e gjithë bota e gjerë pellazge, nuk kishin asnjë marrëdhenie me helenët. … Deri në shek XIX ka ende në Greqi, në Itali dhe Sicili, popullsi të quajtura greke por shqipfolës. Këta shqipfolës të Turqisë Evropiane dhe të Azisë u shkëmbyen më 1923, me një fjalë u këmbyen shqiptarët myslimanë të Çamërisë me shqiptarët ortodoksë të Izmirit Turqisë. Masa të tëra, qindra mijëra , të cilët arsimoheshin në greqishten ose latinishten, por në vatrat e tyre flisnin gjuhën e stërgjyshërve pellazgjishten ose shqipen. K. Amantos, kur në shek VII sllavet niseshin te vinin drejt Maqedonisë, duke ndjekur brigjet e VARDARIT, ata nuk gjetën në vend veçse pellazgë, ose vetëm shqiptarë. Të gjithë të huajtë e tjerë, po ashtu edhe këta u shqiptarizuan. Në rrethinat e Korçës, ka ende fshatra të tëra, midis tyre edhe Boboshtica, të banuara nga bullgarë të shqiptarizuar. (“Enigma” f.250)
Alfons La Martin në veprën “Histoire de la Turquie, 1854, … “E vetmja gjë që ka mbetur e pandryshuar te shqiptarët, është pasioni i pavarësisë dhe i fitores. Kjo është toka e heronjëve të të gjitha kohëve… Ne e pranojmë, se Homeri aty gjeti Akilin e pamposhtur, Greqia Aleksandrin e madh. Turqia Skënderbeun. Njerëz këta të së njëjtës racë, të të njëjtit gjak, të së njëjtës gjini. (“Maqedonia Shqiptare”, f. 184).
Z. Popovci Ju thoni: “Ky është vendi më i paqëndrueshëm në Ballkan… Në Luftën e Dytë Botërore, forcat okupuese bullgare vepruan së bashku me nazistët “Bllgarizimi” i dhunshëm i popullsisë, vetëm ka përsëritur egërsinë që forcat okupuese serbe dhe greke kishin zbatuar në vitin 1913. Sipas studiuesve të huaj, po në vitin 1913, Shkupi ka pasur rreth 50.000 banorë (55%), 30.000 shqiptarë myslimanë, bullgarë 12.000, serbë 3000, 2000 izraelite. Nga (G. L. Jaray, Paris 1913).
Sot më shumë se kurrë, kemi miq, që interesat e tyre lidhen ngushtë me interesat tona, që falë Zotit kemi një pozicion gjeografik me shumë rëndësi që na jep shkak që kjo Shqipëri Xhuxhe, mos të kufizohet me shqiptarë, por të kufizohet direkt me shtetet fqinje ashtu si kane qenë kufizuar me katër vilajetet shqiptare. Kjo është “Shqipëria Natyrale” dhe këtu do të arrijmë. S’kualifikimi i pret anëtarët e Akademisë së Sh. Shqiptare, të cilët ende të pashkëputur nga kjo “tutelë”e vjetër do marrin vulën e turpit dhe të tradhtisë.
Rasim Bebo, Addison, Çikago, shtator 2014

Epiri dhe përkatësia etnike e epirotëve

by

’’S’ka komb tjetër të jetë marrë nëpër këmbë kaq pamëshirshëm nga shtetet fqinjë!’’./
“Correspondence de Lord Byron”,Paris,1825 /
Shkruan: Isuf B. Bajrami /
Epiri është toka klasike dhe vatra e një populli tepër të lashtë. Që në muzgun e kohërave,në gadishullin ballkanik endeshin pellazgët të mbuluar me një vel misteri. Mitologjia thotë se ata ishin “njerëzit e parë”. Bile helenët, të cilët në mënyrë të padiskutueshme i konsideronin pellazgët më të vjetër se veten,për ta përdornin një epitet të pashlyeshëm “proselinoi”(parahanësor),pra më të vjetër se vet Hëna. Kjo figurë e skajshme është tepër elokuente për lashtësinë tonë. Fijet e misterit pellazg ndërthuren në kohëra,gjersa në histori përmenden ilirët. Si një popull kryesor,si një “Hauptvolk”- siç e pat quajtur një nga themeluesit e ilirologjisë L.G.Thunman,ilirët morën pjesë në proceset themelore shoqërore e kulturore, në ngjarjet kryesore politike që përshkruan botën antike të Mesdheut.
Qytetërimi ilir do të mbushte shtratin e historisë së ardhme. Kontrasti me Romën do t’i evidentonte ilirët si popull tribunal të lirisë. Për të nënshtruar trojet ilire Romës iu desh të harxhonte gati gjysmën e kohës me anë të së cilës krijoi tërë perandorinë e saj të përbotshme.
Sulmet shkatërrimtare të keltëve, gotëve, visigotëve krijuan pështjellime të mëdha, por ilirët mbetën sërish në trojet e veta. Vërshimi shekullor i sllavëve qe i tmerrshëm,porsa i përket forcës asimiluese. Procesi i romanizimit u kryqëzua me atë të sllavizmit, por gjuha dhe vet populli autokton i trevave historike rezistoi dhe e ruajti individualitetin etnik.
Perandoria bizantine, Mbretëria bullgare e serbe qenë mbulesa politike të sipërme, nën të cilat shqiptarët jetonin, vepronin e i shqyenin. Këto mbulesa s’mund të konsideroheshin si qefin definitiv që mbështillnin një popull ” kufomë”.
Shqiptarët në raport me ngjarjet dhe historinë nuk u diverguan e as humbën. Ata konservuan vetveten si popull, por nuk u ngurtësuan si një relikte muzeore, po me anë të dinamizmit të tyre, bënë Metaforën e Pavdekshme të Rezistencës dhe mbijetesës.
Me emrin Epir, në kohët e lashta quheshin krahinat në Jug të Ilirisë. Që shtriheshin prej lumit Vjosa e deri te krahinat veriore të Heladës së vjetër (1.Straboni.VII,5; Plin,N.H.IV,1:App.Illyr). Kufijtë e sipërm nuk duhet ti marrim si të prerë, pasi që në kohët e ndryshme ata kanë lëvizur; kështu për shembull, në kohën e sundimit të Pirros ata janë zgjuar shumë më përtej territoreve të përmendura. Disa nga gjeografët e shkrimtarët e kohës së lashtë i quanin Epir edhe krahinat që ndodheshin në bregun e djathtë të Vjosës dhe i shtynin kufijtë e këtij shteti deri në Skraparin e Mallakastrën e sotme, duke përfshirë edhe qytetin e Apolonisë (2.Etol.III,13,44; Strab.VII,325,327 dhe H.Ceka,Perputhje onomastike iliro-epirote, në “Studime Historike” nr.2,1965,fq.85 ).
Nga ana tjetër disa fise kufitare ndërmjet Maqedonisë dhe Epirit quheshin nga shkrimtarët e vjetër herë epirotë dhe herë maqedonë (3.H.Ceka,art.i cituar,fq.84 ).
Të gjitha mendimet e shfaqura për përkatësinë etnike të fiseve epirote nga dijetarët e ndryshëm janë mbështetur kryesisht në të dhënat e shkrimtarëve të vjetër, veçanërisht te Tukiditi dhe shumë pak në të dhënat arkeologjike.
Mendimet kanë qenë sa të ndryshme aq edhe kontradiktore. Prandaj nuk duhet të na çuditë fakti se të njëjtat të dhëna, të përdorura nga disa për të mohuar origjinën helene të fiseve epirote, janë interpretuar nga të tjerët në një kuptim krejt të kundërt.
Tukiditi(4.Tukid.I,5,1.) me emrin “Epir” kuptonte tokat e Lokërve dhe të Akarnanisë , duke përfshirë kështu pothuajse gjysmën e bregut që shtrihej në veri të gjirit të Korintit.Helaniku(5.Shih teSteph.Byz.De Vrbibus et populis),”Apeiros ” e quante edhe Azinë e Vogël,ndërsa Tukiditi(6.Tukid.I,16.) dhe Isokrati (7.Isokrati Harpokration dhe Suida ) quanin kështu edhe një pjesë të mirë të Azisë. Straboni (8.Strab.1,10) thotë se:”Homeri me fjalën “Epir”nënkuptonte vendet përballë ishujve, duke përfshirë Leukaden”.
Më vonë banorët e Korkyrës dhe të ishujve përreth me emrin “Epeiros” quanin tokat përkundrejt ishujve, që shtriheshin gjatë bregut të detit Jon, të banuar nga fiset kaone e thesprote.
Fjala Epir rrjedh nga fjala e greqishtes së vjetër Apeiros, që në dialektin dorik do të thotë “stere”,ose “kontinent”(tokë)(9.H.P.Sh.fq.46,F.E.Sh.fq.241, F.Gj.S.Sh.fq.431 ).Ajo ka pasur kuptime të ndryshme gjatë historisë së kësaj krahine.
Kështu pra emri Epir në fillim ka pasur kuptim gjeografik e jo etnik. Me emrin “Epir”, autorët e lashtë në fillim e kanë quajtur një territor të gjerë, i cili më vonë u ngushtua rreth krahinave përballë Korkyrës dhe ishujve përqark. Më pas, në shek.V-të p.e.sonë , ky emër përfshiu edhe të gjitha fiset e brendshme, duke u bërë një emër i përbashkët për krahinat, që formonin në këto brigje një tërësi gjeografike, etnike e politike.
Emri Epir, u përvetësua jo vetëm nga gjeografët, historianët e shkrimtarët antikë, por edhe nga vetë banorët, të cilët e përdorën këtë shpesh herë edhe në dokumentet e tyre të shkruara, në mbishkrime e monedha.
Në gjuhën shqipe fjala Epir është sinonim i fjalës sipër, për të treguar banorët që jetonin në anën tjetër të bregut ku grekët shkonin për tregti ose që punonin me banorët e kësaj krahine. Emri Epir është përdorur në kohët e vjetra për të quajtur Toskërinë dhe Gegërinë ose më saktë Shqipërinë. Dihet se me emrin Epir në kohën e Perandorisë së Lindjes u përgjithësua Shqipëria. Toskëria u quajt Epiri i Vjetër(10.F.E.Sh.fq.242 ) dhe Gegëria u quajt Epiri i Ri(11.Po aty,fq.241-242 ).
Disa dijetar, duke u nisur nga elemente të shkëputura kulture që janë përhapur më vonë në Epir dhe nga gjuha greke e monumenteve epigrafike të Epirit kanë shprehur mendimin se banorët e kësaj krahine ishin grek. Ky mendim është në kundërshtim me dëshmitë e historianëve dhe gjeografëve antikë dhe me rezultatet e studimeve të sotme gjuhësore dhe arkeologjike(12.H.P.Sh.fq.46 ).
Herodoti thotë se: “në kohën e tij në Epir ishte akoma i gjallë kujtimi i banorëve të dikurshëm pellazgë, të cilët kishin ardhur këtu nga Thesalia kufitare”. Kurse Straboni, duke u mbështetur te Efori, Hesiodi dhe Euripidi thotë se: “vendbanimi i hershëm i pellazgëve ishte Arkadia dhe që këtej këta shtegtuan në Epir, ashtu si në Thesali, Kretë, Lesbos dhe Triadë”(13.Po aty,fq.43 ).
Në Epir janë gjetur me shumicë emra personash, fisesh dhe emra gjeografik me prejardhje ilire. Kështu që, për shembull,etj.
– emra personash : Dastidi, Anyla, Tarypi,etj.
– emra fisesh: Kaonët, Thesprotët, Pasaibët,etj.
– emra gjeografik: mali Tamar, mali Asnau, lumi Thyam,etj.( 14.Po aty,fq.43 )
Edhe gjetjet arkeologjike, megjithëse të pakta, pajtohen me traditën e shkruar të lashtë dhe me të dhëna gjuhësore.
Me përhapjen e kulturës dhe gjuhës greke,fytyra e Epirit të lashtë ndryshoi deri diku nga pikëpamja kulturore, por kjo nuk solli ndryshime të rëndësishme në përbërjen etnike të popullsisë.
Teopompi,- thotë Straboni(15.Strab.VII,5 ) – , përmend 14 fise epirote, por nga mbishkrimet ne njohim një numër më të madh. Dijetari anglez Hamond na thotë se: “në Epir ka pasur rreth 60 fise(16.N.G.L.Hammond:fq.290 dhe E.Leppore;vep e cit.Tukidit.), por vetëm disa nga këto mund të arrijnë një zhvillim të tillë, sa të zënë një vend në histori”. Fiset kryesore të Epirit, që përmenden më shumë për rëndësinë e tyre ishin: Thesprotët, Kaonët, Mollosët, Atamanët, Anfilokët dhe Kasopët(17.Te Nilsson,po aty.).
Mendimin që fiset epirote nuk ishin helenë,e mbështeti në radhë të parë, në faktin se shumë nga shkrimtarët antikë këto fise i quajnë me emrin e përgjithshëm “barbarë”. Pikërisht sipas kuptimit që i dhanë fjalës “barbarë”, dijetarët u ndanë në dysh.
Tukiditi bënë një dallim të qartë ndërmjet helenëve dhe fiseve kryesore epirote. Për t’u theksuar këtu është sidomos libri i II-të, ku flitet për pjesëmarrësit e veprimeve luftarake të vitit 429 p.e.sonë. Në këtë pjesë ai shkruan:”Me Knemin, prej helenëve ishin Ambrakasit, Anaktorasit, Lukadasit dhe njëmijë hoplitë të peloponezas që ai i kishte marrë me vete kur po vinte. Nga barbarët ishin njëmijë Kaonë. Bashkë me Kaonët merrnin pjesë në ekspeditë edhe Thesprotët, Mollosët, Atintanët, Pervejt dhe Orestët”(18.Tukid.I,14,3;18,2;I,24IV,126,II,96,97 ). Në këtë pjesë duket qartë se Ambrakionët, Parauejt dhe Orestët i konsideron barbarë, do me thënë popuj johelenë.
Në një vend tjetër Tukiditi, quan barbarë persianët, taulantët, ilirët, rakët dhe maqedonët(19.Po aty.). Po kështu barbarë i quajnë epirotët edhe Straboni (20.Strab.VII,321), Skymni (21.Scymn.Europa 450), Polibi (22.Polyb,XVIII,58), Livi (23.Liv.XXII,34), Plini (24.Plin.III,45),etj.
Tukiditi me fjalën “barbar” nuk ka pasur për qëllim të tregoj popuj me nivel të ulët kulturor, në kuptim përçmues, por e ka përdorur këtë fjalë për të vënë në dukje ndryshimin gjuhësor ndërmjet epirotëve dhe helenëve. Këtë na e pohon vetë autori në një vend tjetër, kur flet për qytetin në Anfiloki:”Banorët e këtij qyteti,greqishten që flasin sot,e mësuan nga ambrakasit e ardhur, anfilokët e të tjerë janë “barbarë”(25.Tukid.po aty.). Në qoftë se anfilokët do të ishin grekë, nuk kishte përse autori helen të theksonte se ata e mësuan greqishten nga ambrakasit, pasi që nuk do të kishin nevojë të mësonin gjuhën që ishte e tyre. Kjo e detyroi autorin helen t’i quajë ata barbarë, ashtu si i quante të gjithë popujt e tjerë që nuk ishin grek. Kundër argumenti se me fjalën “barbar”që ka përdorur, Tukiditi ka pasur me të vërtetë qëllim që të tregojë shkallën e nivelit kulturor të popujve , nuk është bindës. Helenët në përgjithësi, nga mesi i shekullit V-të p.e.sonë, nuk e mbanin veten më superiorë nga popujt e tjerë, si bie fjala persianët dhe egjiptianët, të cilët ata i quanin “barbarë”.
Mund të përmendi edhe një të dhënë më të vonë, që pa dyshim, është nxjerrë nga burime më të hershme. Ky është shënimi i Stefan Bizantinit(26.Steph.Byz.;De urbibus et populis,shiko emrin Athamania.), i cili i quan atamanët ilirë.
Për këtë tezë që i njeh epirotët për ilir flet edhe vet shtjellimi i ngjarjeve politike në Epir. Epiri mbetet për një kohë të gjatë i përjashtuar nga komuniteti grek dhe në luftërat kundër persianëve, me përjashtim të ndonjë kolonie korintase, nuk mori pjesë asnjë fis nga Epiri. Kur Perikliu ftoi delegatët e Greqisë në konferencën pan helenike të Athinës, vetëm Ambrakia si koloni e Korintit u pranua nga qytetshtetet e Epirit (27.N.Nilson,vep.e cituar fq.137,D.Mustilli,art.i cituar fq.137).
Straboni, plaku i vjetër i gjeografëve dhe i historianëve të Greqisë së Lashtë thotë se: “populli i këtyre viseve ka patur një afërsi nga gjuha, morali dhe zakonet me popullsinë e Maqedonisë dhe të Ilirisë” (28.Strab.VII,321).
Ja edhe një shembull tjetër që grekët përdorën për ta bërë Epirin grek. Duhet të vemi re se turqit kur bënë regjistrimin e popullsisë, e lanë qytetin Delvinë dhe Grebenë me të njëjtin emër, kurse grekët Delvinë e quajtën Dhelvinon dhe Grebenën Grevenë. Turqit edhe Vjenës i thanë Vjenë në trajtën autentike.
Një kontribut të veçantë për sqarimin e problemit të përkatësisë etnike ilire të fiseve epirote sjellin edhe gërmimet arkeologjike, që janë bërë në Shqipërinë e Jugut pikërisht në kodërvarret e Vodhinës, të Bodrishtës e Kakavijë, në Dropullin e Sipërm, në Mashkullorë të rrethit të Gjirokastrës, në kalanë e Rripësit të rrethit të Sarandës dhe sidomos gërmimet në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës.
Vend me rëndësi zënë gjetjet në kodërvarret e Dropullit të Sipërm (29.F.Prendi.Mbi rezultatet e kërkimeve në fshatin Vodhinë të rrethit të Gjirokastrës,në Bul.i shkencave shoqërore nr.I viti 1956,fq.181). Duke studiuar mënyrën e ndërtimit të tumave dhe inventarin e materialeve të tyre, arrijmë në përfundim se ato nuk ndryshojnë as në format e jashtme e as në përmasat nga materialet e ngjashme të krahinave të tjera të Shqipërisë. Enët prej balte (me dy vegje) të zbuluara në këto tuma, nga format e tyre janë të ngjashme me ato të Vajzës(30.F.Prendi.Tumat në fushën e fshatit Vajzë-Vlorë,në Bul.Shk.Shoq.nr.2viti 1957,fq.106) dhe të Matit (31.S.Islami,H.Ceka,F.Prendi, S.Anamali,Zbulime të kulturës ilire në luginën e Matit,në; Bul.Shke.Shoq.nr.1viti 1955,fq.134,S.Islami dhe H.Ceka,Të reja mbi lashtësinë ilire në territorin e Shqipërisë,në Konf.I.,të stud.Alb.Tiranë,1962,fq.452).Te këto enë duket se ndërtuesit e tumave të Dropullit kishin të njëjtën kulturë materiale me banorët e Vajzës, Matit dhe të krahinave të tjera ilire. Qysh në fillimin e mijëvjeçarit të parë p.e.sonë në bazë të dhënave më lart të cekura do të thotë se ka pasur një popullsi me origjinë ilire.
Një rëndësi të dorës së parë kanë edhe materialet arkeologjike të zbuluara në vendbanimet e fortifikuara ilire të Kaonisë. Mesapët e Italisë së Jugut, origjina e tyre ilire tashmë është pranuar, që u hodhën në brigjet e Italisë në periudhën midis fundit të mijëvjeçarit të dytë e fillimit të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë, sikurse tregon edhe emri i parë , nuk janë gjë tjetër veçse kaonë (32.H.Ceka,Diskutim mbi Kumtesën e Dhimosten Budinës në Konf.II,të stud.Alb.).
Me interes janë edhe rezultatet e gërmimeve të bëra në Butrint, në Finoç, në Çukën e Ajtojt, në Kalivo të rrethit të Sarandës dhe gërmimet në Jermë (33.Nga burimet e shkruara,përmendet qyteti i lashtë i Antigonesë.Deri tani ky emër i ishte veshur herë kalasë së Tepelenës,herë kalasë së Leklit afër grykës së Këlcyrës.Kjo është bërë në bazë të komentimit të burimeve të shkruara,që tërthorazi bëjnë fjalë për këtë qytet.Mirëpo gërmimet arkeologjike të vitit 1965,të ndërmarra në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës,nxorrën në dritë një material mbishkrimor:13 copë libreza votimi prej bronxi,në njëren faqe të cilave lexohet emri (Antogonea).Kjo përmbysi identifikimin e Lekël-Antigone.Vetë zbulimi i këtij emri në këtë qytet dhe numri i shumtë i librezave na shtyn të pranojmë si më të mundshme që ky emër të lidhet me rrënojat e Jermës. ). Këto gjetje dëshmojnë për një veprimtari prodhuese mjaft të gjerë. Vendin e par e zënë qeramika,veglat metalike të punës e materialet e ndërtimit. Më të rralla janë stolitë, armët e objektet artistike. Të rëndomta janë kudo tjegullat e shtëpive. Në gërmime gjithashtu janë gjetur detaje arkitektonike, shtylla,etj.
Meriton të studiohet qeramika e zbuluar në territorin e banuar nga kaonët. Studimi i kësaj qeramike ndihmon të nxirren përfundime me vlerë rreth formimit dhe zhvillimit të kulturës ilire dhe gërshetimit të saj me kulturat fqinje. Një vështrim të veçantë tani po i bëj qeramikës së zbuluar në qytetin e Jermës, në rrethin e Gjirokastrës. Meqenëse këtu ajo është gjetur në një sasi më të madhe, në krahasim me qendrat e tjera dhe nga ana tjetër, shtresat kulturore këtu janë më të qarta se kudo tjetër(34.Dh.Budina.Rezultatet e gërmimeve në qytetin Ilir të Jermës,në Materiale të Sesionit Arkeologjik,viti1966,fq.146). Megjithëse në gërmimet e kryera në Jermë, koha kur kjo krahinë ka përqafuar një seri elementesh kulturore nga krahinat fqinje helene, prapëseprapë edhe në qeramikë, në mënyrën e punimit të saj, në trajtën e trungut të enëve, në vegje dhe në motivet e zbukurimit ruhen të gjitha traditat më të lashta ilire. Po përmendi këtu formën aq shumë të përsëritur të tasave ,të cilët mund të krahasohen fare mirë me ato që janë zbuluar në vendbanimet ilire të Gajtanit(35.B.Jubani,Keramika ilire e qytezës së Gajtanit,në Stud.hist.nr.2,viti 1966,fq.63) dhe të Rosunjës(36.N.Jubani,H.Ceka,Gërmime në qytezën ilire të Rosunjës rrethi i Tropojës.).
Ilirët e kësaj qendre përdornin vegje brinake në disa variante,ashtu si dhe në qendrat e tjera ilire(37.S.Islami,Premjet monetare të Shkodrës,Lisit dhe Genthit,në Studhist.nr.3viti 1966,fq.27) . Këto vegje i gjejmë të ngritura në mënyrë të theksuar në lartësi, ose shpesh herë edhe me një ngritje të vogël në formë t’hemthi. Në këto enë gjejmë motive me gërricje, me ngulitje, si zigzage, rombojke, vija paralele, gropëza, rrathë të vegjël me shirita në relief,etj.
Tiparet e kulturës ilire i shohim edhe në disa fibula dhe gjilpëra dyshe. Në Finiq e Butrint janë zbuluar disa fibula të cilat arkeologët i kanë quajtur heshtorë. Fibula të ngjashme me këto janë gjetur edhe në trevat e tjera ilire. Kështu që formojnë një variant karakteristike origjinale ilire, të cilin e ndeshim vetëm në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik(38.F.Prendi,artik.i cituar fq.125:M.Korkuti,artik.i cituar fq.166).
Dua të shqyrtoj një stoli tjetër, gjilpërat dyshe. Të tilla gjilpëra janë gjetur në gërmimet e Jermës dhe në ato të Rripësit. Njëra prej tyre, ajo që është gjetur në qytetin e Jermës, është e larë në ari.Gjilpëra të ngjashme me këto janë zbuluar në kodërvarret e Matit, në qytezën e Gajtanit, në nekropolet e Durrësit e të Apolonisë. Të gjitha variantet janë karakteristike për periudhën e parë të hekurit (39.S.Islami,H.Ceka, F.Prendi,S.Anamali, artik.i cituar fq.131).
Ato vazhdonin të prodhoheshin në Iliri edhe në periudhën e dytë të epokës së hekurit dhe janë konsideruar nga studiuesit si prodhim zejtar vendës(40.F.Prendi,artik.i cituar fq.26). Fakti që gjilpërën dyshe e gjejmë të vulosur në një peshore të qytetit të Jermës, tregon se kjo stoli ka qenë shumë e përdorur tek ilirët.
Një fushë tjetër, që na ndihmon për një gjykim të drejtë për problemin e përkatësisë etnike të epirotëve është edhe onomastika. Këtë çështje, e ka trajtuar arkeologu shqiptar H.Ceka(41.Etol.III,13,44;Strab.VII,327 dhe H.Ceka,Përputhje onomastike iliro-epirote,në Stud.His.nr.2 viti 1965,fq.85). Përmes faktesh të shumta, ai arrin në përfundim se epirotët ishin të një etnosi me ilirët(42.H.Ceka,artik.i cituar fq.85).
Në mbishkrimet e zbuluara në Dodonë(43.M.Nilsson,vep.e cituar), Nilsoni thotë se dalin rreth 50 emra me origjinë ilire(44.Po aty). Kurse në mbishkrimet e zbuluara në teatrin e Butrintit janë rreth 40 emra ilirë(45.K.Bozhori,Dh.Budina,Disa mbishkrime të pabotuara të theatrit të Butrintit,në Stud.hist.nr.2 viti 1966,fq.176-189 ,në zbërthimin e emrave ka patur mirësinë të ndihmon edhe V.Toçi.). Si Admet (4 herë) , Amynta (2 herë), Annia , Apoita, Artemo, Artemoni (2 herë), Falakrion (4 herë), Nona, Genth dhe Falakr (6 herë)( 46.Po aty). Këtu po analizoj disa nga këta emra, që i ndeshim si në Epir ashtu edhe në Iliri. Emri Admet, që e kemi ndeshur 4 herë në mbishkrimet e Butrintit, më kujton emrin ilir Adamat, që e lexoj mbi monedhat e Shkodrës(47.Po aty.). Monedha të prera aty kah mesi i shek.II-të p.e.sonë(48.S.Islami,Premjet monetare të Shkodrës,Lisit dhe Genthit,në Stu.hist.nr.3 viti 1966 fq.27), si dhe në një gurë varri të zbuluar në Durrës(49.V.Toçi, Mbishkrime e relieve nga nekropoli i Dyrrahit,në Bul.shk.shoq.nr.2 viti 1962, fq.128). Të njëjtin emër njeriu e ndeshim edhe në krahinat lindore të Epirit, në Thesali e në Maqedoni dhe është lexuar në drahmat e Dyrrahut e mbi monumente sepulkrale të Apolonisë(50.H.Ceka,artik.i cituar fq.87). Emri Annia në trojet shqiptare gjendet në disa variante, si Annai, Annaius (si emër burri në Dyrrah), Anna në mbishkrimet e Dodonës dhe Anna në Dalmati. Si H.Krahe, ashtu edhe zbuluesit e tjerë të këtyre mbishkrimeve këtë emër e quajnë Ilir (51.H.Krahe”Lexikon altillyrischer Personnennamen” Heidelberg,1929,Vangjel Toçi, artik.i cituar fq.128 dhe literatura e citueme prej tij,H.Ceka,artik.i cituar fq.87). Një emër tjetër shumë i përhapur në Iliri është edhe emri Genth i zbuluar në mbishkrimet e teatrit të Butrintit. Ky më kujton emrin e mbretit Ilir të Ardianëve, Genth, të cilin e gjejmë në monedhën që e ka prerë ai vet(52.S,Islami,artik.i cituar fq.20). Këtë emër e gjejmë edhe në gurët e varreve dhe në monedhat e Dyrrahut (53.H.Ceka,Elementi ilir në qytetet Dyrrahium dhe Apollonia,në bul.e shken.shoq.nr.3/4,1959 fq.136,V.Toçi, artik.i cituar fq.128). Dy emra të tjerë si Falakr dhe Falakrion, që kemi ndeshur 10 herë në mbishkrimet e Butrintit, H.Krahe, i përfshinte gjithashtu pa rezervë në emra Ilirë (54.H.Krahe,vep.e cituar,V.Toçi,artik.i cituar,fq.129).
Një grumbull emrash Ilirë kemi edhe tek burimet antike. Nga emrat që na kumton Tukiditi, lidhur me prijësin e kaonëve, të thesprotëve, atintanëve e parauejve, katër janë Ilirë (55.Tukiditi,II,50,5,6.). Po të jetë se fiset epirote kishin origjinë greke, atëherë pse krerët e mbretërit e tyre të mbanin emra Ilirë.?!!!
Nuk kanë të bëjnë aspak me gjuhën e vjetër greke as emrat e krahinave epirote Adania (sipas Hesyhit kështu quhej dikur Mollosia), Atamania, Anfilokia, Prosaibia, Thesprotia, banorët e së cilës (sipas dëshmisë së Stefan Bizantinit), qenë thirrur edhe Aigestë(56.Steph.Byz.,De urbibus et populis,(shiko fjalën Algestaio).).Të njëjtin karakter kanë edhe emrat e lumenjve Aou, Aheron, Ahelou dhe Thyamis, prej të cilit e ka marr sot emrin Çamëria(57.E.Çabej,Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve,në Bul. e shke.shoq.nr.2,1958,fq.61) dhe emrat e maleve Tomar, Asnau, Aeropus,etj.
Dihet se, ashtu si të gjithë popujt e tjerë jo grekë të Ballkanit edhe Ilirët kanë përdorur në mbishkrimet e monedhat e tyre shkronja në gjuhën greke. Në qoftë se sot mbi gjithë truallin e ilirëve ndeshim vetëm mbishkrime greke e latine, kjo nuk donë të thotë se Ilirët u helenizuan dhe më vonë u romanizuan . Në qoftë se epirotët do të ishin grekë, si do të kishte arsye që shkrimtari helen, Straboni(58.Strab.VII,328), të trajtojë një pjesë të epirotëve si bilingë, si popuj që flisnin dy gjuhë. Pa dyshim, Straboni ka pasur para sysh që një nga këto gjuhë, që përdornin epirotët, ka qenë ilirishtja dhe gjuha tjetër ka qenë greqishtja, të cilën e përdornin në mbishkrime.
Këta banorë,pra epirotët,nuk kanë pasur asnjë lidhje me grekët dhe prandaj prej tyre janë quajtur barbarë e bilingë, pra jo grek.
Të gjitha këto tregojnë se popullsia që më parë është quajtur epirote,ka qenë ilire.
Gjeografi danez Malte Brun, autor i njërës nga veprat gjeografike më me autoritet të shek.XIX-të, që përfundoi së botuari pas vdekjes së tij, në analizën e vet mbi gjeografinë e Strabonit thotë:”Etolia dhe Akarnania konsideroheshin nga grekët gjysmë barbarë”. Për sa i përket Epirit të gjithë autorët grekë të lashtësisë e përjashtojnë nga Greqia. Ai është përshkruar nga Straboni me Ilirinë dhe Maqedoninë. Fiset kryesore të tij ishin Kaonia, Thesprotia, Molosia. Straboni dhe Plutarku pohojnë se epirotët flasin një gjuhë të veçantë dhe kjo gjuhë është e njëjtë me atë maqedonase. Me sa duket, gjuha shqipe rrjedh prej saj(59.Malte Brun,Precis de la geographie universale,1810-1829,Paris). Edhe Pukëvili kur flet për Akarnaninë dhe Etolinë thekson se këto vende, në kohën e tij quheshin Shqipëri dhe banorët e saj quheshin shqiptar(60.Pouqueville,Udhëtime në More,në Konstandinopojë,në Shqipëri dhe në vende tjera të Perandorisë Osmane gjatë viteve 1798,1799-1800 dhe 1801,Paris 1805).
Ch.Brouchneri, ky gjeograf i mbretit të Anglisë shkruan:”Shqipëria është një provincë e Turqisë Evropiane, që kufizohet në veri me Bosnjën dhe Dalmacinë, në jug me Livadhianë, në lindje me Thesalinë dhe Maqedoninë(61.Ch.Brouchneri,Fjalor gjeografik,Venedik,1770).
Historiani Teodor Momsen në veprën e tij monumentale “Historia e Romës së Lashtë”,i quan;”… trimat epirotë shqiptarë të lashtësisë”(62.Teodor Momsen,Historia e Romës së Lashtë).
Filozofi më i madh i kohës së tij, i mbiquajturi Aristoteli i kohëve moderne, falë interesave të gjithanshme dhe kontributeve të mëdha që dha në fushat më të ndryshme të dijes. Por ne shqiptarët te Lajbnici shohim, ashtu si albanologu Erik Hemp, një dijetar të hershëm të vërtetë të gjuhësisë shqipe(63.E.P.Hamp,OnLeibniz’s Third Albanian Letter,Zeitschrift fur Balkanologie,Je XVI/1, 1981,fq.34-36), udhërrëfyesin e studimeve në fushën e gjuhës sonë, që ndonëse punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare, me një intuitë të jashtëzakonshme, arriti i pari në një teori ilire të prejardhjes së gjuhës shqipe.
Kontributi i Lajbnicit në këtë fushë përfshihet në tri letra që ai i ka dërguar bibliotekistit mbretëror të Berlinit, tanimë të njohur në botën shkencore si letrat shqiptare të Lajbnicit (64.M.Reiter,Leibnizen’s Albanelbriefe,Zeitschrift fur BalkanologieJg.XVI,1980,fq.82-93).
Në letrën e parë të datës 24 janar të vitit 1705 , ai shprehte mendimin se;”…gjuha e ilirëve të lashtë mund të ekzistonte diku në Epir” (65.C.V.Lajbnic,Albanerbrife,Hanovër,24 janar 1705).
Për epirotët dhe gjuhën e tyre me origjinë ilire, si Lajbnici shprehen edhe J.G.F.Herder(66.J.G.Herdez,I deen zur Geschichte derMenschheit, Leipzig, 1868,vol.III,fq.99 ), J.E.Tunman(67.J.E.Tunman, Kërkime rreth historisë së popujve të Evropës Lindore,Leipzig,1774), i cili thotë:”Edhe në Epir banonin vetëm popuj jo grekë, të cilët flisnin, siç është e njëjtë , gjuhën ilire”. Por mendim të tillë kishin edhe F.Bop(68.Franc Bop,Uber das Albanesisch in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen,1855 ), J.R.F. Ksilander (69.J.Riter Fon Ksilander, Gjuha e albanezëve ose e shqiptarëve, Frankfurt am Main,1835)
, J.G.F. Han (70.J.G.Fon Han,Albanesische Studien,Wien,1854 ), J.F. Falmerajer (71.J.F.Falmerajer, Elementi shqiptar në Greqi,Munchen,1857 ), T.Mommsen (72.T.Mommsen,Historia e Romes,Leipzig,1932.”Historia e Romës së lashtë,Roma-Torino 1904,vëll.II,Libri i IV,kreu V,fq.142 ), P. Kreçmer (73.Paul Kreqmer,Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, (Hyrje në historinë e gjuhës greke),Gottingen,1896 ) ; ku thotë: Për tërë grupin veriorë të këtyre fiseve që nga kufijtë e krahinës së Epirit, qysh herët, të paktën që nga koha e Herodotit (74.P.Kretschmer,po aty.), është përdorur emri i përbashkët Ilirët, ose siç quheshin në kohët më të lashta, Hilirët(75.P.Kretschmer,Fiset Ilire,po aty.). Ky emër vjen mbase nga jugu, nga Illyrii proprie dicti (Plin.III-144.Male II-3) dhe u përhap më vonë nga grekët në të gjitha fiset e ngjashme me ta, që njohën gjatë përparimit të tyre drejt veriut (76.P.Kretschmer, Sprachliche Vorgeschichte des Balkans, (Parahistoria gjuhësore e Ballkanit),Revue Internationale des e’tudes balkaniquee,vol.II viti 1935 fq.41-48).Ndërsa Hansjërg Frëmmer(77.Hansjërg Frëmmer,Die Illyrer,Karlsruhe,1988) në librin e tij “Ilirët”, që ai e botoi në vitin 1988, thotë: “Ndarja më tresh e Ilirisë, ashtu si u bë pas fitores së romakëve mbi mbretin Gent, u pasqyrua dhe në ndarjen e provincave, të Dioklecian Konstantinit, Hinterlandi i Durrësit dhe Apolonisë që i përkiste për një kohë më të gjatë Romës, si Epirus nova (Epiri i Ri) ishte pjesë e dioqezës së Maqedonisë. Kurse territori tjetër i sundimit të mbretit Gent, rreth Shkodrës, si provinca Prevalitana, bënte pjesë në dioqezën e Dakisë. Të dyja këto pjesë të territorit të lashtë ilir në kohën e Augustit bënin pjesë në provincat e senatit dhe pasi u nda perandoria u përfshinë në pjesën greke”(78.H.Frëmmer,po aty(Vitet e errëta)565-850).
Shovinistët grekë në historinë e tyre marrin për bazë tregimin mitologjik të kohës së Deukalionit(79.Deukalioni,Fjalor i Mitologjisë,fq.57) dhe të Pirros(80.Po aty.). Kjo legjendë fillimin e saj e ka së pari në Babiloninë e vjetër, si dhe në gjithë vendet e Lindjes së afërm. Në Përmbytjen e Botës. Deukalioni dhe Pirroja shpëtuan me anë të një barke; më vonë ata, kur dalin në tokë hedhin gurë. Ata që i hidhte Deukalioni bëheshin burra, ndërsa gurët që hidhte Pirroja shndërroheshin në gra. Sipas historianëve grekë prej këtyre gurëve rrjedhin grekët e sotëm .Kjo ngjarje ka ndodhur në Epir, prandaj, sipas tyre Epiri u përket grekëve. Jo vetëm kaq por edhe vendet e Epirit; Korça, Gjirokastra e deri në lumin Shkumbin.
Pseudohistorianët grekë, thjeshtë për të përligjur pushtimet e Shqipërisë së Jugut prej kohësh e kanë ngritur këtë problem në forma të ndryshme. Ja njëra nga ato; Themeluesi i parë i qytetit të Argjirokastrës është i biri i Filkosit nga mbretërit e Greqisë. Trashëgimtarja e fundit e kësaj dinastie është princesha Argjiro Monoviza (Argjirua me një Gji), e cila gjatë vitit 1419 për të mos iu dorëzua pushtuesve osmanë u hodh nga kështjella. Qysh atëherë kjo qytezë – kështjellë mori emrin e kësaj princeshe dhe u quajt Argjirokastra. Në fakt kjo “histori” është vetëm një përrallë, (legjendë), sepse nuk ka asnjë dokument që të ketë ekzistuar njëfarë princeshe me këtë emër. Por prej vet faktit që princesha Argjiro u hodh nga kalaja tregon se kalaja ka ekzistuar. Atëherë çfarë emër kishte kjo kështjellë?
Në studimet historike, në relacione e kronika ngjarjesh, historianë dhe personalitete të ndryshme politikë e shoqëror të huaj kanë dhënë gjatë shekujve, mendime, kanë cituar fakte e të dhëna që kanë të bëjnë me emërtimin e hershëm të qytezë – kështjellës së Gjirokastrës si dhe të jetës në këtë vend. Një mbështetje të tillë e gjejmë tek Emile Isambert (81.Emile Isambert,Inteneraire deskriptiv historique et archeologique, 1861,fq.867-869), ku vihet në dukje se; Gaultier de Cleubry (ish anëtar i shkollës së Athinës), duke u mbështetur tek historiani i dëgjuar romak Tit Livi, në vitin 169 p.e.sonë, thekson: “Gjirokastrën e gjejmë me emrin Parrhicastra, që donë të thotë: “Kështjella e Pirros”. Grekët e quanin : “Pirru – haraks”. Që në shqip donë të thotë : vija mbrojtëse e Pirros.
Ndërsa Antigonea, qytet antik që ndodhet përballë Gjirokastrës është themeluar nga Pirrua, të cilit u vuri emrin e gruas së tij Antigonea. Ajo ishte njëra prej vajzave të Berenikës. Këtë e kishte me Filipin, para se të martohej me Ptolemeun (82.Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë,vëll.I,,Ilirët dhe iliria te autorët antikë, fq.218-219;Plutarchi I-Vittae Parallelae 4,7.).
Pirrua ka qenë një mbret shumë i pasur. Sipas historianëve antikë Ambrakia (Arta e sotme), ka qenë kryeqyteti i Pirros. Ajo ishte e stolisur me 1015 shtatore(monumente), Plini sh.I-rë, tregon se statujat e famshme të nëntë muzeve i grabitën romakët në Ambraki në kryeqytetin e Pirro Mollosit (83.Av.M.Kokolari,Nuk mbulohet dielli me shoshë,”Bashkimi i shqiptarëve”nr.6,fq.4, dt.15 shtator 1993,Tiranë).
Ajo veç statujave të shumta të saj, qe e pajisur edhe me dy teatro, ishte nga qytetet më të bukur të asaj kohe, por të gjitha këto u grabitën nga gjeneralët romakë gjatë vitit 186 para erës sonë.
Pirrua i Epirit ishte i fisit Mollos (84.Po aty.) (ilirian), pra paraardhës i shqiptarëve.
Plutarku në veprën e tij Vita (Jeta) e mbretit mollos Pirro, i cili gjithashtu dy herë për disa vjet mbajti edhe titullin e mbretit të Maqedonisë,njofton se ai në një betejë kundër Demetrios Poliorketës në vitin 287 p.e.sonë mbante një helmetë me një tufë pendlash (Federbusch) e me dy brirë cjapi dhe maqedonasit menjëherë kaluan në anën e tij. Meqë e njohën si mbretin e tyre të drejtpërdrejt e të vërtetë. Në monedhat e Tarentit që u prenë nga ky qytet për Pirron gjatë fushatës së tij kundër Romës në vitet 280-275 p.e.sonë, dalin si shenja të mbretit Ajakid një majë shtize, vetëtima e Zeusit të Dodonës dhe helmeta me brirë. Një helmetë e tillë është simbol monedhash edhe i uzurpatorit Trifon, që, në vitin 142-139 p.e.sonë, në Siri, duke kujtuar prejardhjen e tij mbretërore maqedone u ngrit kundër selekuidëve. Mund të sillen edhe shembuj të tjerë për karakterin mbretëror maqedon të kësaj helmete me brirë, por këtu nuk është nevoja. Shekuj më vonë atë e mbajti Skënderbeu, sepse nga njëra anë ,ai si “Aleksandër Bej” donte të lidhej me traditën e maqedonasit të madh, që ende sot në Orient quhet “Dhul-Quarnein”(Dybrirësh)(85.J.G.Fon Han,”Reise von Belgrad nach Salonik”,1858,-Peter Robert Franke,”Alt-Epirus und das Kënigtum der Molosser”,Erlangen,1954,(Epiri i lashtë dhe mbretëria e molosëve),Mynchen-Bon,1949-‘54 ), e nga ana tjetër se ai e ndiente veten si epirot dhe pasardhës i Pirros.
“Në qoftë se kronikat nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë, …paraardhësit tanë kanë bërë beteja të mëdha me romakët dhe gjejmë se ata, ut plurium, më shumë lavdi se sa turp kanë sjellë prej tyre…”. Shkruante në vitin 1460 në një letër që i dërgonte princit Ursini në Itali. Po për këtë biografi i tij Marin Barleti, me prejardhje nga Shkodra, në titullin e veprës së tij që doli në vitin 1508-1510 e quajti “Epirotarum princeps”(Princ i Epirotëve) dhe e bënë emrin e Skënderbeut të prejardhur nga Aleksandri i Madh, ndërkohë që botimi i përkthyer gjermanisht nga Johannes Pinicianus është titulluar “Princ i Epirotëve dhe i Shqipërisë” (Herzog zu Epiro und Albanien), duke e lidhur në këtë mënyrë të kaluarën e lashtë me të sotmen. Kështu shprehet në punimet e tij studiuesi i mirënjohur gjerman P.R.Franke(86.P.R.Franke,”Albanien im Altertum”,Antike Welt,Sondernumner,1983).
Për periudhën e antikitetit të kësaj qyteze-kështjellë hedhin dritë të mjaftueshme edhe gërmimet arkeologjike. Gërmime që u kryen në kalanë e Gjirokastrës, në verën e vitit 1983.
Gërmimet në territorin e brendshëm të kalasë ishin të frytshme, sepse u përfitua një lëndë arkeologjike që i takon shekujve IV ose III p.e.sonë. Kjo riafirmon plotësisht emërtimin e hershëm të kësaj qyteze-kështjellë me emrin Pirrokastra, sepse pikërisht gjatë kësaj kohe ka jetuar mbreti Pirro. Si pasojë, kjo kohë e vonë e antikitetit shpjegon edhe faktin, që në këtë kështjellë nuk gjen ndërtime muresh prej gurësh ciklopike ose pellazgjike. Ky qytet nuk ka patur nevojë për gurë të tillë, përderisa në periferinë e tij gjenden me sasi të mëdha shtresash gurë radhorë të rezistueshëm, të sheshtë me dimensione të ndryshme trashësie, që rrallë gjenden në viset e tjera të Shqipërisë.
Emile Isambert, duke u mbështetur tek historiani i vjetër romak Tit Livi në veprën e tij i kundërvihet dy herë anglezit Leek. I cili del me hamendje se Gjirokastra është Argia e dikurshme(87.U.M.Leek,”Travels in Northern Greece”,1835). Sepse në fakt Argia ndodhet afër Ballshit. Aty rrjedh edhe një Lum i vogël, i cili quhet Lumi i Argias e që derdhet në Vjosë. Të njëjtin qëndrim si Emil Isambert mban edhe Dr.Milan Shufflaj(88.Dr.Milan Shuflai,”Serbët dhe shqiptarët”fq.180) në veprën e tij “Serbët dhe Shqiptarët”. Ai flet për gjurmët e familjes së dëgjuar të Arvanitasve. Përmes mjaft dokumenteve del se kjo familje ka qëndruar në afërsi të fshatit të sotëm Aranitas, ku kalon edhe një lum i vogël i quajtur Argias(89.Emile Isambert,vëll.i cituar fq.859-867). Kjo gjendet edhe në greqisht e shkruar. Te vepra e Emile Isambert, afirmohet edhe një herë se Gjirokastra është Pirrokastra e dikurshme, siç e shkruanin më vonë grekët.
Në mesjetë Pyrrho-Castra e humb rëndësinë e saj. Historia e saj përzihet me pjesën tjetër të Epirit. Emërtimi i ri Gjirokastër u ndie nga fundi i shek.XIV. Dihet historikisht që pas vitit 1375 në këtë qendër banimi shtrihej principata e Gjin Bue Shpatës. Pas vitit 1385 sundimtari i saj ishte Gjin Zenebishi. Duke u nisur nga tradita e njohur e pagëzimit të qytezave-kështjellë me emrat e sundimtarëve të dëgjuar, për nder të udhëheqësve të lartpërmendur, kjo qytezë-kështjellë u quajt me emrin Gjinokastër. U quajt kështu sepse të dy prijësit e saj mbanin emrin e pastër shqiptar Gjin. Me fjalë të tjera u quajt; Qyteza-kështjellë e Gjinit (90.Av.M.Kokolari,vep e cituar,Dr.Ali Hadri, HPSH.Prishtinë,1966,fq.42-43).
Me kalimin e kohës Gjinokastra u kthye në Gjiro-Kastra, si rrjedhim i veprimit të dukurisë gjuhësore të rotacizmit, që tingulli ( n ) shndërrohet në (r ).
Vë në dukje emërtimin e hershëm grek Argjiro-Kastra, të huajt që duan t’u japin nga një kuptim emrave të qyteteve Gjirokastrën e quajtën ; Chateau d’Argent ( Kështjellë e Agjentë) duke u nisur nga pamja që japin gurët e bardhë radhorë me të cilët është ndërtuar ky qytet. Aty jo vetëm muret, por edhe kulmet janë mbuluar me rrasa guri të holla dhe të bardha që ndrijnë natën si agjent nga hëna dhe ditën nga dielli . Me emrin Argjirokastra këtë qytet e quajnë vetëm të huajt (91.Dr.Ali Hadri,po aty.).
Sikurse që u pa më lartë për të ashtuquajturën Princesha Argjiro-Monoviza, nuk ekziston asnjë dokument . Është vetëm një legjendë. Ndërsa për Gjin Bue Shpatën dhe Gjin Zenebishin ka dokumente të mjaftueshme. Dinastia e Argjirës është vetëm manovër greke për të mbuluar pikësynimet e tyre grabitqare kundër kësaj krahine të stërlashtë shqiptare.
Edison L.Clark(92.Edison L.Clark,”Racat e Turqisë Evropiane,historia e tyre,gjendja dhe prospektet”, New York,Brodway,1878,fq.751) në veprën e tij, flet qartë për origjinën, gjuhën, shtrirjen e shqiptarëve. Ai thotë; “Shqiptarët, arnautët, siç i quajnë ata turqit, ose shqiptarët (banorët e shkëmbinjve), siç e quajnë ata veten banojnë në territorin që përfshinë Epirin e Vjetër dhe vendin e ilirëve në Maqedoninë Perëndimore, duke u shtrirë nga Mali i Zi deri në gjirin e Artës (Ambrakisë)së Jugut”(93.Edison L.Clark,po aty).
Ai vazhdon: “Epirotët e vjetër dallohen nga helenët ashtu si shqiptarët nga grekët e sotëm. Epirotët dhe Ilirët ishin fise fqinje, por të një gjaku, që flisnin dialekte të ndryshme të së njëjtës gjuhë”(94.Po aty ).
Edison , e qartëson dhe e bënë të ditur se Shqipëria shtrihej nga Tivari i sotëm e deri në Prevezë(95.Sh.Delvina,”Rreth origjinës së suljotëve”,Bujku,nr.1424,fq.10 ,maj 1996 Prishtinë).
Si shpjegohet që përfaqësuesit grekë në Kongresin e Berlinit nuk kërkuan të gjithë Epirin por këmbëngulën vetëm për Janinën dhe zonat përreth ?!!. Në një kohë që Greqia i kishte 40 vite që kishte themeluar shtetin e saj edhe me djemtë më të mirë të Shqipërisë. Si ka mundësi që diplomacia greke, ti linte jashtë shtetit Grek tokat që kishte lindur mitologjinë. Nga ku shpjegoheshin perënditë. Si mbetën të kënaqur e të ngopur njëkohësisht me aq pak tokë, kur dihej pretendimi dhe oreksi i shovinizmit grek?!!! Këto e kanë shpjegimin e vet!.Mendja e errët e shovinizmit grek kishte kohë që po projektonte skëterrën për fatin e epirotëve. Nuk kishte se si ti kërkonin qarqet shoviniste greke Abdyl Frashërit vetëm truallin e Epirit, por për të kapërcyer këtë pengesë të pakapërcyeshme, ata bëjnë një propozim anormal; Atë të bashkimit të gjithë Shqipërisë me mbretërinë greke. Ky propozim ishte i paramenduar me qëllim të caktuar. Përpara qarqeve politike shqiptare viheshin dy alternativa; ose të pranohet propozimi i palës greke, ose në të kundërtën, të mos krijohej aleanca, që ishte aq e nevojshme për shqiptarët në atë vorbull kontradiktash.
Jo rastësisht Harillas Trikupi,ministër i jashtëm i Greqisë dhe përfaqësues i tërbuar i qarqeve shoviniste greke nën maskën e aleatit të popullit shqiptar për luftë kundër Turqisë, në muajin korrik të vitit 1877 e dërgoi fshehurazi në Janinë misionarin e tij Mavromatin për të hyrë në marrëveshje me përfaqësuesin shqiptarë Abdyl Frashrin. Për bashkimin e Shqipërisë me mbretërinë greke dhe për heqjen dorë të shqiptarëve nga Epiri.
Sipas dy raporteve sekrete, njëri i datës 15 dhe tjetri i datës 19 korrik 1877, të shpallur në Athinë në revistën vjetore “Neos Kuvaras” të vitit 1962. Mavromat i raporton Harillas Trikupit: “Marrëveshjet tona me përfaqësuesin e shqiptarëve janë ndërprerë, meqenëse Abdyl Frashri ngul këmbë për sovranitetin shqiptar dhe nuk pranon që Epiri t’i jepet mbretërisë greke, pasi është tokë autoktone shqiptare”(96.Neos Kuvaras,Athens 1962). Më poshtë misionari Mavromatis në vazhdim të raportit të dytë shton: “Është e nevojshme të zgjerohen edhe veprimet e llojit tjetër; Të zbarkojmë një repart ushtarak në Himarë në qoftë se negociatat tona do të dështojnë. Dalja e ushtrisë sonë në Himarë do të shkaktojë në Epir konfuzion dhe tronditje. Duke bërë që batalionet e rregullta të ushtrisë turke të përbëra krejt prej shqiptarëve që ndodhen në Epir, do të dezertojnë për të kaluar drejt veriut(në drejtim të Himarës)për të mbrojtur vatrat e tyre dhe duke i shpërndarë shqiptarët në drejtim të veriut Epiri do të mbetet i lirë, pa shqiptarë të armatosur dhe si pasojë ne atëherë do ti kemi duart e lira për të vepruar aty dhe do tua heqim frikën që kanë njerëzit tanë në Epir”(97.Po aty).
Në këtë raport misionari Mavromatis i shfaq keqardhje Harillas Trikupit që të krishterët e Epirit nuk pranuan kërkesën greke për të luftuar kundër atdheut të tyre dhe të bëhen vegël e shovinizmit grek.
Që të siguronin përkrahjen e diplomacisë së Fuqive të Mëdha ndaj kërkesave të tyre, ata filluan një fushatë të shfrenuar në shtypin Evropian. Dhunuesit e Epirit në mjaft gazeta evropiane kishin botuar artikujt e tyre si; L’Epire et la questiongrecque, Memoire sur l’Epire en general et particuelierement sur l’eparchie de Janina par unë Epirote,…!!
Në këto rrethana përfaqësuesi i popullit shqiptar Abdyl Frashri, i drejton redaksisë së gazetës “Moniteur Universale” të Parisit një artikull, i cili u botua në këtë gazetë në maj të vitit 1879.
“Zoti redaktor.
Artikullit të botuar në gazetën “Republika Franceze” nuk i dhamë asnjë përgjigjeje, sepse një sjellje të tillë fare pak e pritnim prej një gazete që simpatizon luftën e kombësive.
Franca qan gjithmonë humbjen e krahinave të saj. Banorët e Alsasës dhe të Lorenës rënkojnë kur kujtojnë privimin e kombësisë së tyre. Përse një gazetë franceze i quan qesharak shqiptarët,të cilët përpiqen të evitojnë rrezikun e një fatkeqësie të tillë.
Nuk jemi savantë dhe as pretendojmë për të, për historinë e atdheut tonë e kemi studiuar dhe e dimë më mirë se kushdo tjetër.
Banorët e Epirit i quajnë Pellazgë. Herodoti, Tukiditi dhe Straboni dalin me konkluzione se ky vend nuk ka pjesë të Greqisë. Sipas Strabonit, Greqia nga Veriu kufizohet prej Akarnanisë dhe gjirit të Ambrakisë . Pasi gjeografia e lashtë greke nuk u vjen në ndihmë grekëve të sotëm,po pyesim ata që kanë mendime të kundërta, se cila pjesë e Epirit është greke? Ai që pranon argumentet e sillogëve grekë do të besojë se Greqisë nuk i përket vetëm Shqipëria, por edhe Maqedonia, Thrakia, Rumania, Azia e Vogël,etj. Sipas vendeve të Greqisë së Madhe edhe Marseja e juaj i takon asaj!!! Epiri ka 650 mijë banorë. Sa janë vallë grekë që ndodhen në të dhe ku banojnë? Në Korçë? Në Berat? Në Gjirokastër? Apo në Çamëri? Ai që kalon nëpër këto vende takon vetëm epirotë shqiptarë, jo epirotë grekë. Do të sakrifikoheshin pra 650 mijë shqiptarë për të ngi lakmitë e sillogëve grekë dhe lëvizjet artificiale të tyre? …Sjellja e tanishme e Greqisë dëshmon se ajo ka ndërmend të imitojë Rusinë. Por kjo (Rusia) i përkrah pretendimet e saj me anë të forcës, e cila për fat të mirë i mungon Greqisë. Sikur të ishin grekët aq të fortë sa tregohen, në fakt janë vetëm miq të zhurmës, Evropa nuk do të kishte kurrë qetësi. Parimi i ngjashmërisë në gjuhë do ta shpinte Greqinë shumë larg por në radhë të parë do të na jepej neve e drejta të kërkojmë nga grekët 200 mijë shqiptarë që banojnë në një lagje të veçuar të Athinës të quajtur PLAKË dhe krejt ishujt Hidra dhe Speca. Epiri është dhe do të mbetet gjithmonë shqiptar, ashtu si e krijoi natyra dhe historia.
Mëkat që qeveria greke shpenzon për sillogët shuma të majme, të cilat mund të përdoren në mënyrë më të arsyeshme. Ajo përpiqet të zgjasë një ngatërresë, e cila s’ka për të mashtruar asnjë evropian. Po të ngulë këmbë Greqia në aspiratat e lakmitë e saj të pangopura, të cilat i kundërvihen drejtësisë dhe të drejtës së kombeve, shqiptarët kanë vullnet të pa tundur që të mbrojnë atdheun e tyre deri në fund dhe janë betuar të mos lëshojnë asnjë pëllëmbë toke dhe të vdesin për të po të jetë nevoja. Këtu manifestojmë mendimin e të gjithë bashkatdhetarëve tanë.
Evropa nuk do të marrë përgjegjësinë e luftërave shkatërrimtare që do të inaugurohen për aneksimin e shëmtuar të tokave tona nga Greqia”.(98.”Moniteur Universale”, Paris maj 1879).
Mbas krizës lindore e deri në Luftën Ballkanike, qarqet shoviniste greke e përqendruan gjithë vëmendjen e tyre në popullimin e shpejtë të trevave jugore të Epirit dhe kryesisht në drejtim të qytetit. Të ndryshëm nga gjakatarët serbo-malazez, që si edukatë speciale për të copëtuar trojet shqiptare kishin zhdukjen fizike dhe dëbimin e dhunshëm të popullsisë autoktone. Ekspertët e problemit Epirot u treguan më të “sjellshëm”, në këtë fazë të parë. Për ata gjithçka duhej të realizohej brenda gjendjes” normale”, të jetës dhe komunikimit të vazhdueshëm “reciprok”. Pra gjithçka duhej të zgjidhej ” pa dhunë”, me programe, spastrime masive, asgjësim fizik, dëbim kolektiv nga toka, por me një popullim të vazhdueshëm dhe të pandërprerë, me një mënjanim të qetë ku befasia të lozte rolin primar, në reagimin e menjëhershëm të popullsisë shqiptare. Zëvendësimi i popullsisë autoktone shqiptare duhej të shihej jo vetëm nga Evropa, por, në radhë të parë, nga popullsia e “pakulturuar” e Epirit si një “fat i madh” për të hyrë në rrjedhën e qytetërimit. Në kuadrin e “miqësisë” së lashtë, shqiptarët nuk kishin pse t’i shikonin “vëllezërit e tyre të sinqertë” me frik e dyshim. Nga ana tjetër finokët grekë nuk do t’u linin raste shqiptarëve të dyshonin në “dashurinë”dhe “sinqeritetin”e tyre, se zbatonin pikë për pikë strategjinë e tyre të hollë, duke populluar fillimisht qytetet e pastaj zonat përreth. Në fillim ua kërkonte detyra të qëndronin si punues të tokës dhe më vonë të pretendonin si zotërues të patjetërsueshëm të saj. E rëndësishme ishte për ta që të kapnin pikat kyçe në administratën shtetërore të nesërmen kuptohej edhe nga qarqet politike greke që sundimi osman nuk do të zgjaste shumë edhe në Shqipëri.
Shtrirja dhe zgjerimi i mëtejshëm i institucioneve fetare fanariote do t’i shërbente atyre për të bërë presion të gjithanshëm mbi popullsinë ortodokse të Epirit, për ta inkuadruar brenda strukturës shpirtërore të ortodoksizmit grek më lehtë.
Ata do të shfrytëzonin me një mjeshtëri të rrallë lidhjet tregtare midis dy trevave për ta bërë sa më të pranishme popullsinë greke në jetën e përditshme shqiptare.
Të favorizuar nga formimi i shtetit të tyre dhe i vlerësuar nga Evropa e asaj kohe, ata do të përdornin të gjitha mjetet e propagandës për t’u fryrë burive pa reshtur në dyert e qarqeve evropiane mbi fatkeqësinë e Epirit që kishte ngelur brenda strukturës së kalbur otomane.
Të palodhur për të zbatuar deri në një programin e tyre shovinist, qarqet vorio-epirote, tashmë, të lidhur edhe me ideatorët e “naçertanës”e të përkrahur nga mëma e tyre e përgjumur Rusi, prisnin edhe njëherë rastin e volitshëm për ta fshirë nga faqja e dheut Shqipërinë. Skemat ishin përgatitur me kohë. Rusia kërkonte shembjen e perandorisë së sëmurë osmane. Nga kjo shpërbërje Greqia dhe Serbia kishin pretendime të takoheshin në Shkumbin. Prandaj edhe në ato kohë kaq të turbullta për Shqipërinë, ku ditëlindja dhe ditëvdekja e saj ishte kaq pranë. Asnjëra palë nga fuqitë ballkanike nuk e pranonin Shqipërinë si aleate të barabartë për të fituar gjënë më të shtrenjtë që kërkon një popull, lirinë dhe pavarësinë e tij. Greqia si Greqi edhe në këtë radhë jo vetëm që nuk do të pranonte aleancë me shqiptarët, por edhe do të bëhej më vonë një ndër bllokuesit kontinental për Qeverinë e sapoformuar të Vlorës.
Shqipëria etnike para ardhjes së turqve në Ballkan, zinte një sipërfaqe prej rreth 110.000 km2(99.Abdyl Frashëri,”Popullsia greke në Epirin e Ri dhe të Vjetër”,fq.100). Në periudhën e pavarësisë së shteteve fqinje, Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi, Turqia u ‘’fali’’këtyre shteteve rreth 5.000 km2, të tokës shqiptare(100.Dr.Muhamet Pirraku,”Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit”,Prishtinë 1979,fq.11-20,”Dielli”,nr.21/27,1979).Në Luftën e vitit 1876 – 1877 me Rusinë, Turqia e përfundoj duke i dhënë asaj në interes të popujve ortodoksë të Ballkanit rreth 25.500 km2 të tokave shqiptare.( 101. Mr.Kolë Krasniçi,”Roli i fesë në ruajtjen e identitetit dhe të harmonisë kombëtare te shqiptarët”,Vjenë 1996,fq.56-58)
Në fund të shek.19-të territori i Shqipërisë etnike do të konsiderohej rreth 80.00 km2 me 2.5 milion banorë(102. Ahmet Hamiti,”Çështja shqiptare”,Koha,nr.14/1991,fq.26), ndërsa Konferenca e Paqes që u mbajt në Versajë më 1919 – 1920 do të konstatojë se territoret shqiptare në vitet 1912-1913 zinin një sipërfaqe prej 90.270 km2 me rreth 3 milion banorë(103. Liman Rushiti,”Stradanja albanskog Naroda na Kosovu “1912-1918,Zagreb 1991,fq.24).
Përkundër këtyre konstatimeve kjo Konferencë sanksionoi vendimet e Traktatit Paqësor të Londrës (1913), duke shkëputur nga trungu etnik shqiptar rreth 80.000 km2 që iu shpërndau shteteve fqinje, kështu që Shqipërisë i mbetën vetëm rreth 28.700 km2.( 104. Dr.Muhamet Pirraku,”Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit”,Prishtinë 1979,fq.6.).
Me luftërat Ballkanike, Konferenca e Londrës më 1913 i plotësoi ëndrrat e shteteve fqinje, Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi dhe u vendos kufiri i sotëm në më pakë se gjysmën e Shqipërisë(106). Sipas Vjetarit Statistikor të Shqipërisë,sipërfaqja në km2 e shtetit shqiptar, sot është 28.748 km2.( 105. Vjetari Statistikor i Shqipërisë,1991,fq.12). Në këtë kohë, kur Shqipëria kishte fituar përfundimisht mëvetësinë e saj, shovinizmi grek, si gjithmonë i “urtë” dhe “dashamirës”ndaj popullit shqiptar. Në bazë të po atij skenari, pa shumë pretendime, bëri hapin e saj dhe tradhtinë ndaj kombit shqiptar . Në këtë radhë pasojat e politikës “fine” greke ishin katastrofale. Gati gjysma e Epirit, treva e Çamërisë iu shkëput në mënyrë më absurde Shqipërisë. 106. Konferenca e Ambasadorëve (1912-1913),shih.FESh.fq.503.
Askush nuk e vë në dyshim rolin famëkeq të Konferencës së Londrës më 1913-të ndaj pasojave tragjike që i solli Shqipërisë. 107. Dr.Muhamet Pirraku,”Ripushtimi jugosllav i kosovës”,fq.7. Por a do të copëtohej në tri pjesë Shqipëria në qoftë se Greqia, qarqet politike të saj nuk do të ngrinin pretendimin e tyre territorial ndaj trevës së Çamërisë.
Fatkeqësi dhe fyerje për shqiptarët dhe Shqipërinë, për sakrificat që bëri për fqinjët .
Më vonë ndodhi ajo që thoshte Noli i madh:’’Ata që u çliruan me gjakun e mundimet tona ,…janë më të këqijtë armiqtë tanë’’.(108. Agim Shehu,”Kombi”,Tiranë,nr.8,fq.4 )
~~~~~~~~~~~
Tema “Epiri dhe përkatësia etnike e epirotëve”është mbrojtur nga Isuf B.Bajrami, në Qendrën Rajonale për Studime Politike dhe Diplomatike pranë Akademisë Diplomatike të Shqipërisë, më 2006.