Jakov Xoxa – Dielli

Jakov Xoxa si artist i fjalës dhe stilist i letërsisë

March 20, 2015 by dgreca

Esse nga Aristotel Mici/Massachusetts/
Stili nuk është gjë tjetër, veçse fytyra e shpirtit të autorit./Seneka/
Hapësira e paanë e fushës së Myzeqesë, psikologjia e qetë e njerzëve myzeqarë, ligjërimi popullor, humori i lehtë i kësaj treve, si dhe shpirt i butë dhe zemra e gjërë e Jakov Xoxës janë tretur në veprën e tij përmes frymëzimit të vetë në një stil original dhe tërheqës. Për stilin e këtij shkrimtari gjen shprehjen thënia e lashtë e filozofit romak, Seneka, se “Stili nuk është gjë tjetër veçse fytyra e shpirtit të autorit.”
Sa herë diskutohet për një vepër letrare, krahas problemeve të përmbajtjes, flitet edhe për formën e saj, që e shpreh atë përmbajtje, ku në radhë të parë merren dy koncepte, “gjuha e autorit” dhe “stili”. Sado që kemi të bëjmë me dy nocione të përafërta, ata nuk janë e njëjta gjë. Në këtë çështje të teorisë së letërsisë, studiuesja Sh. Islamaj, tek analizon me një libër të vetë gjuhën e veprës së Xoxës, thekson se “termi gjuhë nënkupton tërësinë e mjeteve shprehëse, që kemi në disponim, kur formësojmë një shprehje, ndërsa termi “stil”- aspektin dhe çilësinë e kesaj shprehjeje , pra nivelin e mjeshtërisë gjatë ligjërimit artistik. Dhe në këtë aspekt, të harmonizimit të gjuhës letrare dhe të stilit, Jakov Xoxa është mjeshtër në veprën e tij letrare. Xoxa jetoi dhe bëri letërsi gjatë kohës së diktaturës komuniste, kur sundonte metoda e realizmit socialist me normat e saj të ngurta. Po me talentin e tij, me sa mundej në ato rrethana, Xoxa përpiqej t’i shkiste skematizmit të asaj metode, duke krijuar tablo realiste me stil origjinal. Me veprën e tij Xoxa pasuroi dhe më shumë traditën e narracionit shqiptar. “Kjo është rrjedhojë e kulturës së gjërë teorike, e punës këmbëngulësë dhe pasionante, si edhe e dashurisë që kishte ai per njeriun e tokës së tij, për atdheun dhe kombin e vetë dhe ,si i tillë, ai është pjesë e ndërgjegjes së popullit, është shprehës i saj”. Talenti i Xoxës duket sikur merr frymë nga goja e popullit.
Prirja e tij, për të vjelë bukurinë dhe spontaneitetin e ligjërimit popullor, dallohet qysh në novelat e para të botuara më 1949. Në këto novela gjejmë shprehje plot me idioma karakteristike, që i japin stilit të tij letrar një ngjyrim të veçantë, siç mund ta shikojmë edhe në këto fjali të pakta, që po shenojmë, sa për konkretësi:
Frosina e ndjeu veten pendë…….. Ajo e bëri zemrën gur.
Më të mirë se xha Lipi, për punë druri, nuk gjeje të rrihje dhenë.
Plaku ndehu veshët big dhe hapi sytë katër.
Ata, mallakastëriotët, nisën t’ia hiqnin fillin.
Shkrime të tilla me një gjuhë të rrjedhshme, si tek novelat e para të Xoxës, do t’i tërhiqnin vemendjen Prof. K. Cipos, i cili në librin e tij të gramatikës për shkollat unike në vitin 1949, do të vendoste një paragraf për ilustrim titulluar “Kallci i ri”, marrë nga novella “Kurorat e Masar Beut të J. Xoxës. Natyrisht, një libër gramatike nuk është antologji, ku vihen pjesët më të bukura, po sidoqoftë, për një shkrimtar të ri ky rast është inkurajues, aq më tepër të ndodhesh midis teksteve të tilla si “Kasollja” e V.B.Ibanez, e përkthyer nga F. Noli; “Kënga e Skifterit”, e M. Gorkit, e përrkthyer nga Lame Kodra; “Janari”, fragment nga Shollohovi, përkthyer nga S.Caci. E thënë shkurt, Prof. Cipo, që ish një personalitet i gjuhësisë shqiptare, lajmëronte me gramtikën e tij , më 1949, se letrave shqiptare po u vinte një talenti ri original.
Po në qoftë se në novelat e para, të vitit 1949, Xoxa kish nisur të shquhej për një stil të vetin, me romanin “Lumi i Vdekur” talenti i tij do të shenonte kulmin e arritjes artistike. Ky roman qe një ngritje e re në rrugën e zhvillimit të prozës së gjatë në letërsinë sonë. Siç shkruhet edhe në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, romani “Lumi i Vdekur” nëpërmjet subjektit, që shtillet në vitet 1938-39, rreth kalvarit jetësor të familjeve myzeqare dhe kosovare të shpërngulura, ndriçon me një realizëm tronditës dramën e fshatarësisë shqitare të asaj kohe…J.Xoxa synoi të japë artistikisht të tërën e shoqërisë shqiptare nëpërmjet përqendrimit në vendoren përmes mënyrës dhe stilit të tij.
Konsekuent me stilin e vetë, Xoxa do të shkruante edhe dy romane të tjerë shumë planësh, “Juga e Bardhë” dhe “Lulja e Kripës”, po tek “Lumi i Vdekur” stili i tij shenon formën më të përsosur dhe prandaj, për të evidentuar vlerat stilistikore të Xoxës, në këtë trajtesë jemi përqendruar kryesisht tek ky roman. Fakti, që “Lumi i Vdekur” deri tani ështër ribotuar trembëdhjetë herë, tregon më së mirë për vlerat e qendrueshme të kësaj vepre. Studiesi Robet Elsie, do të shkruante për të: Jakov Xoxa nga Fieri, në fushën dikur me këneta dhe mushkonja të M yzeqesë, dënoi shfrytëzimin e fshatarësisë së varfër nga bejlerët mizorë në veprën “Lumi i Vdekur”. Ky roman është një nga veprat e rralla të kohës me merita artistike.
Ajo që bie në sy me një herë në rrëfimin romanesk të veprave të Xoxës është të treguarit realist e me detaje, po edhe me një gjuhë të pasur. Kurdoherë duket kujdesi i mjeshtrit të stilit, për të gjetur veçantinë e fjalës dhe të shprehjes. Çdo personazh flet e arsyton me nivelin e tij në përshtatje me moshën, synimet, ndjenjat, punën, po edhe ambicjen. Pra, në çdo faqe të veprave të Xoxës, po në mënyrë të veçantë tek “Lumi i Vdekur”, hasim tablo të besueshme, pa sajime artificiale, me një fjalë kudo vërehet stili realist i autorit.
Xoxa i ndjek ngjarjet në vepër natyrëshëm, duke ruajtur gjithnjë unitetin e stilit, të kompozicionit, dhe të mënyrës së të folurit midis personazheve. Sjellim në mendje një episode nga “Lumi i Vdekur”, dhe konkretisht, bisedën midis Kozma Ndrekës, një djali qytetar të pispillosur, dhe Vita Shpiragut:

Ajo (Vita) u ndal në mes të dhënëve të trembura, dhe i tha:
– Çdo që më ndjek?
– Ja, dua të të bëj manare.
– Sa për manaren që kërkon, shiko se mos e gjen në ndonjë kope tjetër.
Duke ia paguar hakun me të njëjtën monedhë tingëlluese, ajo e ndjeu veten më të larë ndaj tij dhe i erdhi të mbahej paskëtaj edhe më të madh.
Pra, në këtë episode, si fjala manare e thënë nga djali,që gjurmon një bareshë midis deleve, si dhe fjala “kope” e përdorur nga ajo, në batutën kundërshtues, që të dyja, kompletojnë bukur skenën pastorale të romanit, duke e bërë stilin, ashtu, aq realist.

Natyra është tjetër tipar dallues i stilit të Xoxës në gërshetimin e ngjarjeve në vepër. Qoftë në situata tragjike, a po në episode lirike, peisazhi natyror jepet i ngjallë dhe si pjesë përberëse e ralitetit konkret. Për këtë le të kujtojmë kohën e frikëshme, kur u ngjall Lumi i Vdekur, që shkaktoi përmbytjen e madhe të Trokthit dhe gjithë fushave përqark. Atëherë, shkruan autori:
“Njerëzit me sytë përedhe, prisnin të shihej toka, po toka ishte kthyer në një kupë të dytë qiellore, nemitur si gjithë bota për rreth dhe pikuar me yje si qielli që pasqyrohej në të.
Siç shihet edhe natyra e ka ndjerë mjerimin njerëzor. Edhe qielli me yje sikur merr pjesë në këtë fatkeqësi të njerzëve të varfër të Trokthit, ku sintetizohen tërë vuajtjet e fshatarësisë shqiptare të kohës .
Kurse në skenat lirike dhe të gëzuara, ku janë vendosur të të dy të dashuruarit e romanit, Vita Shpiragut dhe Adili, natyra jepet si reflektim i pasionit të dashurisë. Duket qartë në roman paralelizmi midis natyrës dhe idilit rinor. Me një realizëm të hollë psikologjik autori përshkruan gjendjen shpirtërore të çiftit të ri, që ka marrë arratinë dhe kërkon ta gjejë lumturinë në mes të natyrës magjepsëse të Pyllit të Madh, me pisha dhe vererinj. Dhe në mes atij pylli me një atmosferë romantike, që të tundon, Xoxa realizon një skenë erotike të denjë me përmasa filmike.
Shpirti pasionant i Xoxës ndaj natyrës endet si eter në roman përmes stilit të tij me anë detajesh aq të shumtë, që i gjen vetiu nga jeta e përditshme e njerzëve, a po nga fauna dhe bota bimore. Kështu mund të përmendim së pari marinat, që janë shkurre të zonave bregdetare, bimë me gjethe të holla, të tulta e për herë të gjelbërta, të cilat ai i kishte aq për zemër dhe do t’i quaj në vepër “jargavanët e Myzeqesë”.
Midis shumë bimëve, një kaçube tjetër që i ka tërhequr vemendjen shkrimtarit është jamruku, të cilin ai e përshkruan me një animizim mbresëlënës: ”fletët kërxyell të jamrukut, të ngjallur e të rrumbullakosur si gishtrinj të fryrë, të djersitur nga vesa e njelmët e detit, kërcisnin nën nofullat mokër të qeve”
Në çdo vepër të Xoxës gjen detaje të ndryshme që tregojnë praninë e natyrës përzjerë me jetën e përditshme të personazheve në dimër dhe në verë, anës lumit, anës detit, në këneta, në ara a po në kullotë.
Humori i hollë ka qënë armë e myzeqarit kundër të keqes sociale, kundër padrejtësive dhe veseve njerëzore. Duke qënë se humori i lehtë është cilësi e dukshme në ligjërimin myzeqar, ai natyrshëm vërehet edhe në stilin letrar të Xoxës. Po këtë humor e shikojmë edhe në çështje të jetës intime të personazheve. Siç kemi rastin ta gjejmë në konfliktin midis Llaz Shpiragut dhe Kozma Ndrekës për shkak se ky i fundit i vinte anës Vitës. Dhe, kur Kozmai iu shmang pyetjes së Llazit lidhur me të motrën, së cilës, nga gojët e liga, i kishin dalë fjalë për lidhje me të, ai iu drejtua atij me fshikullimë humori:
Ti mos u hidh e u përdridh si plesht nëpër lesht…po përgjigju këtu, do ta kërkosh motrën time si ta do e si na do nderja, a po ç’ thua?

Po Kozmai i kundërvihet më hapur: “Pse flet kështu, o Llazi?… Pse bën sikur s’e di se me kë e ka pleksur jot motër.?
-Unë s’ dua të di se me cilë e ka pleksur, unë di me kë i kanë dalë fjalë e kush i vjen rrotull. Fjalët i kanë dalë me ty dhe ti duhet t’ia mbulosh..
Kur dëgjoi këtë kërkesë të Llazit, Kozma Ndreka e gjeti të udhës t’ia kthente edhe ai me humor:
-Ti thua që tjetri të hajë kumbullat e mua të më pihen dhëmbët.

Gjuha, si tipari më dallues i stilit shprehës të Xoxës, ka qartësi logjike dhe thellësi emocionale, që të prek në mendime dhe në zemër. Gjithë struktura e njesive frazeologjike në ligjërimin letrar të veprës së tij , si nga ana semantike dhe shumëkuptueshmëria e fjalëve, pra nga ana e polisemisë, merr në vazhdimësi nga ngjyrimi krahinor i psikologjisë dhe filozofisë myzeqare.
Po ndërkohe duhet theksuar se, krahas përfitimit që pati shkrimtari nga ligjërimi i të folmes popullore, edhe ligjërimi krahinor përfitoi nga pena e tij. Pra edhe e folmja myzeqare u bë më shprehëse. Për këtë rast poeti dhe studiuesi , Nuri Plaku, do të
shprehej më vonë: “Jakov Xoxa i dha bukurinë e përveçme kësaj të folme, duke e gjallëruar atë edhe nëpërmjet figuracionit artistik. Një nga perlat e këtij sistemi figurativ është padyshim metafora, me të cilën ai e quan Myzeqenë “Magje e Perëndisë”.
I mbrujtur në këtë magje të ligjërimit dhe psikologjisë myzeqare, Xoxa do të end në kapitujt e romanit “Lumi i Vdekur” shumë tablo romantike dhe skena realiste, nëpër të cilat ndrijnë fjali dhe fraza brilante me nëntekste lirike dhe filozofike, siç janë edhe shprehjet:

Edhe në fjetësha, zemrën s’ ma ve dot njeri në gjumë. Gurin e rëndë të varrit të vdekurit ia vënë, po i gjalli e mban.
U ngjall Lumi i Vdekur, mjerë të gjallët.
Dhembja qënka si retë e shiut. Sa më shumë zbrazen, aq më fort lehtësohen.
Dashuria është si grëmi, lidhet e shtohet më shumë nën dhe.
Mos ngit atje tek s’ të përket, se do ta gjesh nga nuk e prêt.

Vlerat gjuhësore të veprave të Xoxës kanë tërhequr vemendjen e mjaft linguistëve. Me këtë rast më kujtohet se në një vizitë familjare në shtëpinë e akademikut Jani Thomai, kur ra fjala për shkrimtarin Jakov Xoxa, ai në bisedë e sipër më theksoi : “Vepra e Jakov Xoxës është një minierë në fushën e kërkimeve të mia për leksikologjinë”.
Xoxa si stilist i hollë në veprën e vetë u dha jetë shumë fjalëve të rralla e gati të harruara, si : maja, majoke, gropëçele, brrylak, pllashtirë, dorak. Në veprat e tij mund të bëjmë një listë të gjatë fjalësh karakteristike, të cilat janë future e po futen vetvetiu në fondin e gjallë të gjuhës së përditëshme, sidomos në pasqyrimin e motiveve të ndryshme të fshatit, siç janë edhe këto fjalë:
ushtre (me theks fundor) era ushtre,ngëqez, gjoçinar, ovrat, mehu ( mehu kënga), shqekëza e buzës, rurëz, gllomkë, halimuca, pethiti, gjetkëz, truska, çartesh nga mendtë, upje të ëmbla, kopërmaçe, jamruku, vringthi, bësat ( ose bëset) e detit.
Ky leksik i pasur i Xoxës është një thesar në duart e leksikologëve tanë për studimin dhe pasurimin e vazhdueshëm të gjuhës sonë.

Për këto lloj falësh dhe shumë të tjera si këto, të vendosura mjeshtërisht në veprën e J. Xoxës, Prof. R.Qosja do të shruante se “tek Jakovi gjen një fond të pasur leksikor, po lexuesit nuk do t’i duhet fjalori që të kuptojë edhe ato fjalë që s’i ka dëgjuar, meqë shkrimtari i sqaron në lidhjet e tyre figurative. Ai nuk kërkonte fjalë që ta komplikojnë gjuhën , ta thajë atë e ta lëri pa lëng.”
Në stilin gjuhësor të Xoxës vihet re synim i tij për të mbajtur gjallë përdorimin e disa formave të herëshme ligjërmi siç mund të përmendim rastet e mbiemrave të substantivuar në vend të emrave abstarkt:
“Me të parë të syve”.
“Pilos iu err të parët”.
Këtu, në këto shprehje, mbiemri i substantivuar “të parët” ka kuptimin e emrit abstrakt “shikimi-n ”. Siç dihet kjo dukuri gjuhësore, pra dalja e emrave abstrakt, që zëvendëson mbiemrin e subtantivuar nga ana kohore është më e vonshëme si fenomen, dhe që nga ana emocionale nuk e zëvendëson plotësisht gjithnjë të parin, mbiemrin e substantivuar. Kjo është arsyeja që në veprën e Xoxës i gjejmë të dyja këto lloj variantesh të shprehuri gramatikisht natyrshëm.

Një veçanti tjetër në stilin gjuhësor të Xoxes është të shprehurit e superlativit me fjali mungesore:
“Gjithë Myzeqeja është e dëgjuar për kallamat e saj, po hiq Grizën”
Pra fjalët e fjalisë mungesore “…., po hiq Grizën” kanë kuptimin se Griza është mbi të gjitha vendet për cilësinë e kallamit.
Kështu duket gjithandej në vepër intuita gjuhësore e shkrimtarit për të thithur nga ligjërimi popullor thënie karakteristike dhe mënyra të shprehuri të veçanta, që pasurojne vetiu stilin e autorit.

Përmendim, gjithashtu, dhe përdorimi i pjesores mbiemrore për mbiemrin:
“Lumi Vjosa ushqyer nga ujërat e maleve.”
“Pilua pa bijën veshur nuse”.

Kur është puna për individualizimin gjuhësor të personazheve, Xoxa përpiqet të gjejë jo vetëm fjalët më të përshtatshme, po edhe modalitetin foljor përkatës në të shprehur. Me këtë rast kujtojmë mënyrën e vjetër foljes, mënyrën Lidhoro-habitore të foljeve të gjuhës shqipe, siç e hasim tek e folmja e Pilo Shpiragut:

“T’ i paskësha vënë gishtin kokës që aheraj kur më thatë dhe ju……”

Nga ky modalitet foljor, pra nga kjo lidhoro-habitore: “T’i paskësha vënë, ose “Të paskësha vënë”, që del nga e folmja e Pilo Shpiragut, kuptojmë së pari synimin e autorit për të dhënë, edhe nga ana gjuhësore e të folurit, një karakter konkret dhe të besueshëm në roman; po nga ana tjetër kuptojmë edhe dëshirën e tij për ruajtjen e disa formave të herëshme të ligjërimit popullor, që kanë qënë një pasuri me vlerë e gjuhës sonë. Këtë dukuri gramatikore të modalitetit të gjuhës shqipe e shikojme edhe ne kohën e Rilindjes Kombëtare, sidomos ne poezinë e Naim Frashërit:

“Të paskësha vrapn’ e veriout, të kisha krahë pëllumbi,…….”
(Varg i marrë nga poema”Bagëti’ e Bujqësija”)

Po kështu e hasim këtë lidhoro-habitore edhe tek poema “Histori e Skënderbeut” të Naim Frshërit:

“A më sheh ti mua plakn’
Të qënkësha si ti djalë”

Edhe në fushën e sintaksës stili gjuhësor i Xoxës ka origjinalitetin e tij, sidomos në ndërtimin e fjalive kohore të pashtjelluara. Ky origjinalitet në lëmin e sintaksës në të gjithë veprën e tij, theksohet edhe më tepër kur hasim perdorimin e dy plotësve te ligjërimit popullor, që Prof. Cipo i quante emërore predikative dhe kallëzore predikative:
“Qielli atë mëngjes kishte marrë të kulluar qelq”
“Zjarri i ndezur hamull”
“Ua ka prerë pajën mëndafsh gjallë”
“Buronin puse me ujin brisk të ftohtë”

Një veçori tjetër që e thekson origjinalitetin e stilit të Xoxës është përdorimi i idiomave në gojën e personazheve, gjë që shton freskin e të kallëzuarit, duke e bërë naracionin edhe më tërheqës :

Të gjitha shtigjet m’i zunë me drizë…..
Mos e zgjat dorën, tek s’të arrin krahu….
I zuri dhëmbi bukë…
Fshati ju paska marrë kaq për cep…..
Do ulim kokën nën naxhake (sopatë)….
Nënë Konxhja kyçi gojën.
Duke pritur me veshët big.
Ishin me një vështrim majë e brisk
Vazhdoi të shihte pil.
Iu pre fjala në buzë e iu këput koka
Pra, gjithë shembujt që sollëm konfirmojnë të vërtetën se vepra letrare e Xoxës, e dhënë me një stil origjinal, qe një arritje e ligjërimit tregimtar në letërsinë tonë.

Pasuria e jashtëzakonshme leksikore me disa nuanca kuptimore, mendimet dhe sentencat filozofike, që përcjellin jehonën e mënçurisë popullore, tablot e gjëra tipike si dhe lirizmi ndjenjavbe, i japin stilit të Jakov Xoxës një ngjyrimi të theksuar individual.
Kohë më vonë, krahas kritikëve e studjuesve, edhe shkrimtari Naum Prifti do të shkruajë për veprën e Xoxës, kur vë re se “tek romani “Lumi i Vdekur” shkrihet harmonishëm raporti ndërmjet anës cerebrale dhe intuitive të krijuesit. Xoxa ka portretizuar në mënyrë të shkëlqyer Myzeqenë e viteve tridhjetë, me bukuri e vërtetësi që nuk e gjen te asnjë autor tjetër. Romani ka diapason të gjërë, duke përfshirë shtresat shoqërore më të rëndësishme të kohës, ka personazhe të skalitur me psikologji shqiptare. Përshkrimet e natyrës kanë freski, poezi, njomështi e bukuri mahnitëse. Karakteret janë plazmuar aq mirë, sa lexuesit i krijohet mbresa se edhe ai diku i ka njohur ata tipa….Në asnjë vepër tjetër nuk jepet aq pikëllueshëm drama e fshatarit pa tokë, vuajtjet e emigrantëve kosovarë, mashtrimet e tregëtarëve, arroganca e bejlerëve sa te kryevepra e Jakov Xoxës “Lumi i Vdekur” . Nga gjithë sa kemi shkruar dhe paraqitur në këtë trajtesë, si edhe nga vlerësimet e mjaftë studjues të Jakov Xoxës, parë nga ana estetike, merret vesh se vepra e tij është një pasuri vlerash letrare- artistike, që e lartësoi narracionin e romanit shqiptar. Kështu me veprën e tij Jakov Xoxa mbetet një mjeshtër i fjalës artistike dhe stilist i shquar i letërsisë.
Massachusetts, Mars, 2015

JAKOV XOXA, PEDAGOG DHE SHKRIMTAR I HAPËSIRAVE TË MËDHA

April 29, 2013 by dgreca

– Në 90-vjetorin e lindjes/

Nga: Prof. Murat Gecaj/

Mbaj mend se ndër orët më të këndshme të leksioneve tona në degën e gjuhës e letërsisë shqipe, të Fakultetit Histori-Filologji, ishin ato me pedagogun dhe shkrimtarin e shquar, Jakov Xoxa. Ai mishëronte tiparet e njërit ndër intelektualët më të spikatur, jo vetëm të Fakulteit tonë, por dhe më gjerë në Universitetin e Tiraznës. I thjeshtë, i qetë, i matur e “i butë” në shikim, fjalë e veprime; depërtues e këmbëngulës me mendimet e veta, i frymëzuar nga jeta e njerëzv tanë dhe historia e tyre shumëvjeçare-këto e cilësi të tilla shfaqte hapur, para nesh. Prandaj leksionet e tij i prisnim me dëshirë dhe sikur ndiheshim më të lirë e më të qetë në to. Kur hynte në auditor, gati pa u kuptuar, na tërhiqte menjëherë timbri i zërit të tij melodioz, i cili u ngjante notave muzikore, me ngritjet dhe uljet e tij të qeta. Ndoshta, kjo kishte të bënte dhe me leksionet, që na jepte për lëndën “Teoria e letërsisë”. Pasi fliste për figurat e ndryshme stilistike, mendimet e veta i ilustronte me vjersha të krijuesve tanë, sidomos nga autorët shqiptarë të Rilindjes Kombëtare, të Pavarësisë ose ata të viteve ’30-të. Veçanërisht, e kishte për zemër Migjenin dhe me vargjet e poezive të tij sikur bëhej më i frymëzuar dhe më i kapshëm për ne, studentët.

Pas leksioneve, në kohën e lirë dhe të pushimit, shpesh bisedonim lirshëm me profesor Jakovin, i cili sikur kishte sjellë me vete në biseda aromën e fushave të Myzeqesë, thjeshtësinë, çiltërsinë dhe qetësinë e banorëve të asaj krahine. Para nesh shfaqej sa pedagog, aq shkrimtar, krijues i disa veprave, të cilat lanë gjurmë të veçanta në letërsinë shqipe. Vinim re se i bëhej mjaft qejfi, kur i flisnim për këtë ose atë vepër letrare, që kishim lexuar ose kur mendimet tona i shoqëronim dhe me pjesë nga ato vepra.

Një lidhje të veçantë për mua pati me këtë pedagog e shkrimtar edhe fakti se bashkëshortja e tij, e mira dhe e urta Dhurata Xoxa, shërbeu disa kohë redaktore në gazetën “Mësuesi”. Atë e drejtoi, që në fillimet e saj, pedagogu, shkrimtari e psikologu i shquar, prof. Bedri Dedja, më vonë Akademik. Në këtë redaksi punoi, në fillim, sekretar i kolegjiumit Sofokli Afezolli dhe redaktorë: Nako Bezhani, Myzafer Bejleri, Bekim Çomo e të tjerë, me radhë. Unë, siç mund ta kem shënuar dhe diku tjetër në këtë libër, pata fatin që të bashkëpunoja me këtë gazetë, qëkur isha student. Aty gjeta përherë dhe dashamirësinë, ngrohtësinë e ndihmën e pakursyer të vetë Dhuratës, e cila gjithashtu u nda shpejt nga jeta. Në mendjen time, çifti Xoxa simbolizonte dy intelektualë të përkryer, që secili nga ata plotësonte tjetrin. Në vitet e mëpastajme, kam patur rastin të takohem me djemtë e tyre, Agronin e Arbenin dhe kam ndjerë kënaqës, se ata janë bërë pasardhës të denjë të tyre, kanë dhënë e japin ndihmesën e pakursyer, në arsimin dhe kulturën tonë kombëtare.

Në vitet e fundit të jetës, Jakov Xoxa punoi shumë e po kaq shumë i dha vepra të arrira lexuesit shqiptar. Por, për fat të keq, stërlodhja e arsye të tjera, e çuan në atë, që ai të ndahej shpejt nga jeta, pra kur ishte në kulmin e krijimtarisë së tij letrare dhe mund të jepte përsëri shumë për arsimin dhe shkollën tonë të lartë.

Ne, studentët e degës së gjuhë-letërsisë shqipe, në fillimet e Universitetit të Tiranës, jemi takuar shpesh, në përvejtorë të plotë të kryerjes së studimeve të larta. Ndër bisedat tona, një vend të veçantë ka zënë kurdoherë kujtimi i paharruar për figurën, jetën dhe krijimtarinë e pedagogut Jakov Xoxa.

Jakov Xoxa ka lindur në qytetin e Fierit, në vitin 1923, në një familje nëpunësi të thjeshtë. Mësimet e para i mori në vendlindje, në Vlorë e në Berat. Ndërsa shkollën e mesme e ndoqi në disa qytete, pra në Kavajë, Korçë, Elbasan dhe Tiranë. Ishin vitet e lëvizjes së madhe antifashiste, të cilën e përqafoi edhe Jakovi i ri. Mbas çlirimit, i ndoqi dhe i përfundoi studimet e larta për filologji jashtë shtetit, në vitin 1952. Punën e nisi në ish-Institutin e Shkencave, bashkë me figura të njohura të gjuhësisë, letërsisë, historisë etj. Pastaj punoi gazetar e pedagog në Institutin Pedagogjik 4-vjeçar të Tiranës dhe që nga viti 1957, pra me krijimin e Universitetit të Tiranës, në Fakultetin e Historisë e Filologjisë, ku dha lëndën e teorisë së letërsisë. Më vonë, doli në krijimtari të lirë.

Në vitet e para të çlirimit, Jakov Xoxa i ri bashkëpunoi me shkrimtarin e publicistin e paharruar Tuni Papuçiu (po nga Fieri) dhe nxorën gazetën “Përpjekja e rinisë”. Shpejt nisi të botojë shkrimet e para të tij, si: skica, reportazhe e tregime, me një gjuhë të pasur, të mbështetur në tabanin popullor. Në shkrimet dhe tregimet e tij gjeti pasqyrim myzeqari i thjeshtë e i varfër, por i etur për liri e dituri. Libri i tij i parë, me tregime e novela, doli në vitin 1949 dhe më pas drama “Buçet Osumi”. Krijimet e viteve ’50-të i përmblodhi në librin “Novela” (1958). Po në atë vit doli dhe drama tjetër e tij, “Zemra”. Këtu mbyllet periudha e parë e krijimtarisë së Jakov Xoxës, kur formoi personalitetin e tij. Për tematikën, stilin, gjuhën e rrjedhshme etj., janë pëlqyer për lexuesit tregime të tilla, si: “Kurorat e Masar beut”, “Frika e xha Llukanit”, “Tre pleqtë dhe Mihali katër”, “Gjeti ustai-ustanë”, “Ai që tallej me urinë e tjetrit”, “Kapedani”, “Njeriu, që s’kish parë diell me sy” etj.

Si rrjedhojë e pjekurisë së tij dhe e vullnetit ta pashoq, Jakov Xoxa iu fut me guxim prozës së gjatë. Kështu, më 1964, botoi romanin, tashmë mjaft të njohur për lexuesit tanë, “Lumi i vdekur”, libër voluminoz, mjaft me vlera për stilin, gjuhën, idetë, këndvështrimin. Është një pasqyrim i gjithanshëm i jetës së thjeshtë dhe të vështirë e tronditëse të fshatarit shqiptar, në të kaluarën. Ai është mishëruar mjaft bukur përmes figurës së personazheve: Pilo Shpiragu, në fshatin e imagjinuar Trokth, Koz Dynjaja a Kiu Gremi dhe familjeve të tyre. Për këtë roman të bukur e mjaft domethënës për kohën, autori u nderua me “Çmimin e Republikës” të Klasit I. Më tej, duke njohur nga afër dhe në thellësi jetën e njerëzve të thjeshtë të fshatit myzeqar, mblodhi materialin e duhur dhe botoi romanin e tij të dytë, “Juga e bardhë”(1971) dhe më vonë shkroi romanin tjetër të njohur, “Lulja e kripës”(botuar më 1982, pas vdekjes).

Në vitin 1983, vepra letrare e Jakov Xoxës u përmblodh në 6 vëllime. Tre romanet e marra së bashku janë një trilogji, që pasqyrojnë një tablo shumëplanshe të jetës shqiptare, në përgjithësi dhe të Myzeqesë, në veçanti. Ka skalitur një galeri tipesh e karakteresh, si Kiu Korroziu a Peri i Këputur; ka përshkruar mjedise të ndryshme, plot vërtetësi e kolorit.

Jakov Xoxa ishte punëtor i palodhur i krijimtarisë, skalitës i fjalës shqipe dhe stilist i rrallë. Prandaj dhe pati se për çfarë t’u fliste, pedagog i letërsisë shqipe, brezave të studentëve, në auditoret e Fakultetit të Historisë e Filologjisë, të Universitetit të Tiranës. Përveç fjalës së tij tërheqëse dhe të goditur, ai u vuri në shërbim brezave të studentëve tekstin mësimor “Hyrje në shkëncën e letërsisë” dhe më pas “Teoria e letërsisë”(stilistika), kurs teroik e praktik; Tiranë, 1970.

Studiues të ndryshëm e kanë vlerësuar krijimtarinë e J. Xoxës me fjalët më të mira dhe më të ngrohta. Njëri nga ata, kolegu i tij, prof. Koço Bihiku ka shkruar edhe këto radhë: “Jakov Xoxa u largua nga gjiri i shkrimtarëve në një kohë, kur forcat e tij krijuese ishin në lulëzim të plotë. Por, për të gjithë ata, që do të ndjekin rrugën e bukur, po të mundimshme të shkrimtarit, veprimtaria e tij letrare duhet të jetë model i një pune të palodhur dhe me vullnet të madh, i përpjekjeve të ngulmëta për të njohur jetën e popullit të tij dhe për ta paraqitur atë me art mjeshtëror”.(Jakov Xoxa, “Vepra letrare-1”, Tiranë, 1983; parathënie).

Vdiq në Tiranë, në vitin 1979, i nderuar dhe i respektuar nga qindra e mijëra kolegë, studentë dhe lexues të veprave të tij. Është nderuar me medalje e urdhëra të ndryshëm dhe me titullin “Mësues i merituar”.

(M.Gecaj, “Filologë që nuk harrohën”, Tiranë, 2002, faqe 39-42)

Qëkur na mallkoi Zoti, s’kanë ç’na bëjnë munxët e robit…

March 4, 2013 by dgreca

Fragment nga romani “ Lumi i Vdekur “/

Nga Jakov Xoxa /

I/
Koha, atë mëngjes, aty qante, aty qeshte.
Karvani dy qerresh i të zbuarve posa kishte lënë pas mullirin e beut, kodrën e Shkozës dhe kishte hyrë në Fier. Qerret ndaluan përpara urës së gurtë e të ngushtë të Gjanicës dhe po pritshin të kalonte përtej vargu i gjatë i grave. Me kanistrat bosh në duar, po me gojën plot llafe, ato kthehesin nga kisha e Shën-Gjergjit për në shtëpi. Shiu sa kishte pushuar, megjithatë, nga ijet e teruara të buajve, nga halat e gjata të qepallave të tyre, nga lelet e shkurtëra, nga veshët llapushë të qenit që kishte zënë vend atje poshtë qerres, rrëshqisnin rrëke të holla uji që vinin e binin mbi llucën e rrugës. Rrogozet prej kashte frytje, që mbulonin qerret dhe ruanin robt e plaçkat nga kullimi i reve, si kishin pirë e ishin fryrë tërë rrugës me shi, të ngopur, po villnin tani ujët e tepërt. Lart, në qiell, nga një dritare e madhe hapur përmes reve, dielli po vërviste mbi qytet tufën e rrezeve të tija, që ngjanin me vandakë zhukash të thata, të arta, që një dorë e fshehtë i flakë poshtë në fushë.
-Tyt, të marrtë djalli, të marrtë!… foli Pilo Shpiragu, në krye të qerres, kur bishti i kaut, ngarkuar me një baltë, i spërkati mustaqet. Po kafsha s’i kishte faj. Një mizë kali, e kishte gudulitur keq nën vehte.
Qetë, sikur t’u kishte folur njeri në gjuhën e tyre, morën përpara. Qerrja hyri në urë. Gratë, që ndjenë në vithe frytjen e vakët të kafshëve, bënë mënjanë të lemerosura. Një kanistër fluturoi në lumë. Një tufë borziloku mbetur nga gjithë ç’pati ena e përshpëritjes, shkoi të pagëzohet në ujët e turbullt të Gjanicës.
-Po këta të flamosur nuk shikojnë njëherë ç’kanë përpara, po çajnë kështu si të ndërliqur!… foli një nuse duke hequr mënjanë vjehrën.
-Sikur i preu gjëkafshë, që i preftë pika, i preftë!… mallkoi plaka.
– Na hodhët në lumë, o të mallkuar, që më ju hedhtë perëndia në ndonjë hendek, o zot!… Që mos i vafshi të gjallë, O Shënmëri!… truante e nëmte një tjetër, duke u mbajtur fort pas telave të çkundisur të parmakëve të urës, kur Gjanica e trubullt, që shkonte atje poshtë, po ia mirrte mëntë me vehte.
Qerret vazhduan në udhë të tyre, si lumi atje nën urë, që shkon pa i vënë veshin njeriut. Vetëm kur dolën përtej e morën drejt rrugën e Semanit, Piloja hoqi frymë e mërmëriti me vehte, sikur në qerre të mos kishte tjetër veç tij:
– Qëkur na mallkoi zoti, s’kanë ç’na bëjnë munxët e robit… – Mos, mos, o bir, mos truaj dhe ti; kemi nusen në të dhëmburat e lindjes e s’është mirë… S’bën të na gjejë ajo orë me mallkim në buzë.
Kjo që foli ishte plaka e Pilos.
Në qerren e parë të karvanit, ngushtuar nga rregullinat e shtëpisë, përveç Pilos që e ngiste, ishte edhe e reja me të vjehrën. Plaka e ndënjur te koka e nuses, te koka i thënçin, se gruaja që po çaplehej në të dhëmburat e hidhura të lindjes (ku vinte kokën, s’vinte këmbët) kishte kryqosur duart në krahëror me një pikëllim të madh dhe s’dinte ç’të bënte. Vetëm kur ranë kambanat e Shën-Gjergjit, që lajmëronin se po dilte kisha, plakës iu kujtua zoti i madh dhe filloi t’i lutej shenjtit t’i lehtësonte dhëmbjet së resë e t’i ipte lirim të mbarë. Me gjithë të keqtë e atij çasti nuk harroi të falej që t’i gëzonte shtëpinë me një djalë.
Të gjithë këto i bëri me mënt e saj, vetëm këtë të fundit e tha me zë, sikur kërkonte që ta dëgjonte dhe e reja.
Nusja që kishte rënë një hop në atë qetim të shkurtër në të cilin bien rëndom gratë shtatzëna kur janë duke mbledhur fuqi për shtërzimin e fundit, u dha buzëve të mavijosura një fije gazi të hidhur. -Ashtu, vërtet, moj nënë, djalë qoftë, çupë mos u bëftë, se ne gratë na ka nëmur zoti qëkur na bëri gra…
Qerrja që hidhej sa më një krah, më një krah nga një herë në tjetrën, po bënte të sajën, lehtësonte dhe afronte orën e madhe të dritës e të qetësisë.
Atë hop, kur Piloja shpoi rëndë kazilin që të bënte djathtas e të linte mënjanë një pellg të thellë me ujë, nusja lëshoi një klithmë të thekëshme:
– Uf, nëno moj! – sikur hosteni të ishte ngulur në trup të saj e jo në lëkurën e argasur të kaut.
Kio ndjenjë e çuditshme e zaptoi menjëherë Pilon, që në hop hoqi hostenin nga vithet e kafshës dhe ktheu kokën të shikonte ç’kishte e shoqja. Qetë, lënë në punë të tyre, i ranë lerës përmes.
Shtatzëna në të dhëmbura e sipër, u shpëtoi duarve të plakës që e mbanin të mos briste e ta dëgjonin bota dhe u kthye më krah, sikur ashtu do të gjente lehtësimin që kërkonte. Gjunjët, mbledhur mbi bark, iu përpoqën në faqen e një dengu me plaçka. Rrangullat e shtëpisë u rrokullisën nëpër qerre dhe një trastë shkau e ra në tokë. Trahanaja e imët dhe e thatë kërckë u përhap mbi baltë.
-Uaha kazil, uaha kuqo! U foli Piloja qeve që të ndalojnë dhe vetë, si pështeti hostenin në tokë, u hodh poshtë.
Edhe qerrja e dytë pushoi së qari. Qetë duke shfryrë jashtë avullin e dendur e të ngrohtë, zhytën turinjtë në trahana dhe nisën të përtypen me qejf. Një shkumë e bardhë filloi t’u rrjedhë si zlnxhir i hollë nga të dy anët e bulgive.
Nga bishti i qerres së pasme kërceu në rrugë dhe ndau drejt së parës një vajzë nja gjashtëmbëdhjetë vjeçe. Pa ngjeruar asgjëkundi, i ra baltës përmes dhe doli në krye të karvanit. Ishte Vita, çupa e madhe e Pilos.
– Ç’kërkon, moj bijë, që erdhe!… i foli gjyshja. – Nuk bën të rrish, këtu, po shko… je çupë e rritur tashti…
-Nëna, ç’ka nëna?,…
Prindi, pasi u vuri qeve përpara e më këmbë hostenin e gjatë, si shënjë që s’duhej të lëviznin nga vendi, i ra qerres rrotull dhe doli në bisht të saj.
_Po ty, moj, kush të thirri të vish?
Kur vajza pa t’anë kaq të ngrysur e tek vetulla e mëngjër i epte fët-fët poshtë e lart si për kohë të lirë, uli kokën dhe mërmëriti:
-Erdha se mos më do gjëkafshë nëna… dhe, sikur të kishte në duar ndonjë palë kriga, kapërceu gishtërinjtë me njëri-tjetrin pa ditur ç’të bëjë tjetër.
-Shko, shko te qerrja, se s’mbeti jot’ëmë për ndihmën tënde! i foli i ati, duke i bërë me kokë, sikur kërkonte ta shtynte tutje.
Si u largua çupa, Piloja iu afrua s’ëmës.
-E, plakë, si duket puna, a do të mbajë dot gjer në Seman?
-Zor, o bir.. Më duket se po e mundojmë e po hyjmë në gjynah me zotin dhe me të… Ktheje më mirë qerren për në Bishtanakë, tek hani. Gjyshja ngriti kokën dhe pa të birin në sy, si për t’i zgjidhur mendjen.
-Ma desh zemra të lindte fëmija në dhè të ri, se, kush e di, mund të na sillte të mbarë… Po, nejse, kur s’do perëndia, s’ka ç’bën robi… – tundi kokën dhe u largua drejt kreut të karvanit. Mori hostenin, hodhi lart dhe shpoi kuqon që të kthente, më të djathtë.
Qerrja e parë u nis. Me të luajti nga vendi dhe mori rrugën edhe e dyta.
Vita, si ngriti fustanin nja një pëllëmbë mbi gju, pështeti kërcinë mbi kapitalin e pramë, mbërtheu shtizën e madhe, i dha vehtes dhe u hodh brenda. Mori pastaj në dorë tërkuzën me të cilën ishte pas rrapinës lopa e vetme e shtëpisë dhe e tërhoqi për të shkurtuar pashin e lirë. Qerrja po kthente udhë dhe ishte frlkë mos lopa mirrte nëpër hendek.
-Pse qan ata, mos e rrahu tata?… pyeti vëllai i vogël zgjuar në kohën kur qerrja kishte pushuar së tunduri e përkunduri.
-jo, vëllaçko, nuk qan ata, por prit dhe pak, të shohësh se kush do të qajë:vëllai apo motra… iu përgjigj Vita, duke tërhequr me një dorë tërkuzën e lopës dhe me tjetrën duke shtrirë të vëllanë.
Qerrja filloi të lëkundej përsëri dhe boshti i palyer ia nisi vajit të tij: “criu-criu flq…” avaz që po e mbante që atë mëngjes kur i zoti i harroi, apo s’pat nge, t’hedhë masën e katranit. Kjo e qarë zvarrëzvarrë, si ajo tërkuza e lëshuar e lopës që Vita e kish lënë nga dora, shiu i imët i fushës së Myzeqesë, që s’priti gjersa karvani të zinte Kilin e vogël. Koka, lëshuar gjumit dhe ëndrrave, po i shkonte sa mënjanë nga troshitja.

Reja e dëndur e shiut, që sa vinte e po afrohej qerreve që çanin në mes të fushës së shkretë, kishte mbuluar si në një shparg me thekë të thinjtë gjithë ç’la pas karvani atë mëngjes: Tomorin, Shpiragun, Shën-Kollin, Fierin. Sytë e vajzës, si kaluan një çast vështrimin e plogët e të qullët të kafshës që vinte pas, u mbushën përnjëherë me lot. Bulzat e ujit mbi faqen e një pellgu të rrahur nga shiu, dukeshin si barka të vogla që kishin ngritur velat për udhëtim, ashtu si lotët e vajzës që kishin marrë teposhtë faqeve. Kapur fort pas hunjve të qerres, kokën pështetur mbi faqen e rrogëzit që mbulonte plaçkat dhe binte gjer poshtë, vështrimin mbytur në atë re të madhe shiu, as Vita s’e kuptonte dot kush ja ndillte gjithë këtë trazim e pikëllim: arratia nga fshati ku kishte lerë e ishte rritur, lëngimi dhe dhembjet e nënës, apo ndonjë duf i ri që s’e pati ndierë gjer atë ditë në kufijt e fshatit të saj, në gjerdhet e kasolles së saj.

II
Vita, si të gjitha vajzat e bujqve myzeqarë, ishte rritur në mes të pocaqisë dhe varfërisë. Po jeta ka rrugën e vet, që e ka filluar kush e di se ku e kush e di se si, saqë njeriu ngre supet përpara çudive të saj. Grizarakja ishte zhvilluar aq mirë, sa që të kujtonte atë lekoin e bukur të kënetës, që çel si për mrekulli të botës mbi ujët e pocaqisur të moçalit.
Shtatin e kishte pak si më të vërvitur për moshën e saj dhe për kockën pakëz të shkurtër të femrës myzeqare. Këmbët e gjata, (ja, tani, atje, në buzë të qerres, kërcinjtë e saj të varur jashtë sa nuk mirrnin dhè), i dukeshin akoma më gjatë nën fustanin e vjetër, shkurtuar shumë, se shumë ishte rritur brënda këtij viti të fundit. Thimkat e gjinjëve të vegjël, si ai bisku i fasules që ngre kokën e fryn tokën e ardhur nga vakësia e pranverës, ia kishin hedhur kraharorin përpjetë. Vetëm kurrizi i mirrte pak përpara, sikur t’i ishte thyer nga barra e punëve të shtëpisë. Po jo, në këtë moshë, s’ka çi bën puna shtait të një vajze si Vita. Shpatullat e mbledhura varfërisht e sipër të futur e të fshehur nën vehte krahërorin e përhedhur, do të kenë ndonjë shkak tjetër.
Vita ishte vajza më e madhe e shtëpisë së Shpiragajve. Si vajza më e rritur në mes atyre djemve në moshë, ajo ndjente një lloj drojtje, turpi, për ato shenjat e femrës që me ditë po i piqeshin e me orë po i shquheshin. Andaj nisi, një nga një, t’ia fshehë botës: në fillim, nën qepallat e gjata, si halë gruri, mbuloi sytë levarashë, pastaj zgjati fustanin nja dy gisht, për të fshehur kufíjtë e kofshëve dhe më vonë, kur pa se s’po ia dilte me të ndrydhur e me të shtypur të gjoksit që po shpërthente pa e pyetur atë, përktheu kurrizin përpara dhe mundi,
një farë kohe, t’i bëjë ballë sulmit të moshës së bukur, po të paturpshme. Po a e dini? … Vita sikur t’i kishte bërë të gjitha këto për të hequr më tepër sytë e botës: Qerpikët e ulur përgjysmë mbi gropëzat e syve, që lëshuan mbi mollëzat e faqeve një hije të lehtë, thelluan akoma më tepër gjallërinë e bebzave të saj të zjarrtë, pothua ashtu si thellon e nxinë nata grykën e pusit; teksa kurrizi, përkulur pakëz përpara e pajtuar aq mirë me sytë e ulur përgjysmë, i mësoi një të ecur të drojtur, që mori, me kohë, hijen e nazes.
Gjithë djelmuria e Grizës shkallonte pas asaj çupe. Duke fshehur bukuritë që natyra ia kishte falur me të dy duart ajo shtonte akoma më shumë, pa e ditur, nepsin e çapkënëve dhe remashëve të fshatit. Por gjer ahere asnjë s’ia kishte ngritur dot sytë dhe shtatin: siç duket, qerpikët e Vitës kishin qëlluar shumë të rëndë.
Çuditej e linte mëndjen vajza me ato çupat e qytetit: Si bajamet e pranverës edhe ato… që s’presin sa të çelin lulet e para, për të ndjellur në gjirin e tyre bletët që do t’i trazojnë dhe gudulitin!…
Kurse ajo?… Ajo turpërohej edhe nga njerëzit e shtëpisë, edhe nga vehtja e saj.
Po gjer kur do ta fshihte e ndrydhte kraharorin?…
Ja pse buza e poshtme, shpërveshur posi fiera e njomë e trëndafilit në pisk të vapës, po i mirrej atë kohë; ja pse po i mbusheshin me lot atë orë. Shiu i dendur që po fshinte qiellin, fushën, rrugën, thua se donte ta shuante nga bebëzat e vajzës gjithçka që kishte gëzuar e jetuar gjer atë ditë, (njëlloj si shuhen nga dërrasa e zezë, me një të fshirë, shkronjat e bardha) i bëhej se po ja ndrydhte akoma më shumë gjirin, zemrën.
Më duket sikur po e marrim kot nëpër gojë myzeqarkën e vogël. Gjer më sot asaj s’i kishte rrahur zemra për asnjë nga djemtë e fshatit…
Po ah!… Kjo drita e bardhë e dashurisë së parë është posi rrezia e yllit të ditës: duket në qiell e mbush botën me dritë edhe pa dalë dielli mirë…
Karvani i qerreve qëndron përpara hanit të Bishtanakës.

E ku kuptohet ndonjëherë nga çastisin rrëketë që mbushin lumin dhe e bëjnë të buçasë nga shtrati dhe udha e tij!…