Nga Orhan Pamuk /

Nė pjesėn e fundit tė udhėtimit tė tij nė Orient, Flaubert, pasi ka vizituar Egjiptin, Palestinėn, Libanin dhe Sirinė, mbėrriti nė Stamboll nė tetor 1850, i shoqėruar nga miku i tij Maxime Du Camp. Dy miqtė kishin udhėtuar tashmė sė bashku, duke shkruar pėrvojat e tyre, dhe e kishin ndjerė veten mjaft mirė.
Du Camp ishte njė mik i vėrtetė, me prejardhje nga njė familje e mirė, paksa snob, por i besueshėm dhe i dashuruar pas letėrsisė dhe arteve. Gjatė udhėtimit tė tyre, Flaubert ishte i zėnė me problemet e veta, me tė ardhmen dhe hallet e tij. Si hall, bėhet fjalė sidomos pėr vuajtjet qė ia shkaktonte sifilizi, marrė nė Bejrut. Pėrveē sifilizit, vetė udhėtimi, qė zgjaste prej mė shumė se njė viti, e kishte ēuar Flaubertin nė buzė tė rraskapitjes. Flokėt i binin, dhėmbėt gjithashtu; ai dėshironte tani tė kthehej nė shtėpinė e vet, tek nėna e tij, dhe tek jeta e tij nė Rouen.
Dhe Flaubert i shkruan nėnės sė vet kėto fjalė qė vetė unė ia pėrsėrisja vetes me zė tė ulėt, duke u pėrpjekur t’i besoj, ndėrsa ende nuk i kisha kapur tė tridhjetat: “Aq mė bėn pėr botėn, pėr tė ardhmen, pėr thashethemet, pėr njė organizėm ēfarėdo, madje dhe pėr famėn letrare, qė dikur mė ka bėrė tė kaloj net tė tėra pa gjumė duke e ėndėrruar”.
Nė fund tė viteve 1970, ndėrsa jetoja vetėm me nėnėn time nė Stamboll dhe mundohesha tė botoj romanin tim tė parė, tė sapopėrfunduar, mė kujtohet tė jem pėrpjekur tė gjej hotel Justiniano, nė Galata, ku Flaubert ndenji dhe shkroi kėto fjalė mė 1850. Pėrpiqesha ta merrja pėr model, njėlloj siē ai vetė kishte bėrė me “njerėzit e tij tė mėdhenj”. Sepse nėse njė prej parimeve tė etikės letrare moderniste qė Flaubert formulon nė kėtė letėr tė famshme, me njė qetėsi pothuaj instinktive, ėshtė nevoja pėr t’u mbajtur mėnjanė jetės borgjeze dhe mashtrimeve tė saj, tjetri parim ėshtė njėjėsimi me autorėt e mėdhenj, tė cilėt kanė ditur ta zbatojnė me sinqeritet kėtė parim pothuaj tė shenjtė.
Shkrimtari duhet tė mbahet mėnjanė jetės, t’u ikė tė gjitha institucioneve, shtetit, tėrė jetės sė tij tė rėndomtė familjare, ta vėshtrojė arritjen dhe lavdinė letrare me dyshim. Ja parimet absolute tė misionit tė kėtij kleriku tė ri shekullar, dhe tė tėrė moralit letrar modernist. Shkrimtari i ri qė pėrgatitet pėr njė jetė letrare tė vėshtirė dhe kėrkuese duhet tė ketė njė besim tė ēiltėr nė kėtė parim tė shenjtė modernist dhe tė dijė, nėse suksesi vonohet (dhe nganjėherė nuk arrin kurrė), tė mos dorėzohet dhe tė lėshojė krahėt, por tė ecė pėrpara, duke u kėnaqur me pak, mbi udhėn qė ka zgjedhur, me besimin tek shkrimi.
Unė ngulmoj nė mendimin se ky moral modernist shkrimi ėshtė njė vlerė nė tė cilėn tė gjithė shkrimtarėt kanė besuar, dhe se ata duhet ta nderojnė nėse duan tė mbahen nė kėmbė pėrballė kthimit tė letėrsisė nė tregti.
Pėrveē suksesit tė vetė veprave tė tij, njė nga arritjet e mėdha tė Flaubertit ėshtė se ai ka mundur tė jetojė nė pėrputhje me kėtė moral qė ai e ka zgjedhur pėr veten e tij qė nė moshėn njėzet e nėntė vjeē.
Kur i lexoja kėto letra, nė vitet 1970, mendoja edhe unė, njėlloj si Flaubert, qė do tė ishte e mundur tė mbahesha mėnjanė jetės, sukseseve tė lehta, shoqėrisė dhe tė fuqishmėve.
Nga ky kėndvėshtrim, Flaubert ishte pėr mua njė shenjtor, po aq sa dhe njė vetmitar: ē’ėshtė e vėrteta, i pari ndėr tė gjithė ata vetmitarė tė letėrsisė moderne qė iu kanė kthyer shpinėn jetės dhe sukseseve sipėrfaqėsore. Joyce, Proust, Kafka, Pessoa, Walter Benjamin dhe Borges bėjnė pjesė nė zanafillėn time.
Lidhja ime pas kėtyre autorėve e merr burimin e vet sa nė mospranimin nga ata tė suksesit tė lehtė, aq dhe nė krijimet e tyre letrare dhe nė horizontet e reja qė ata kanė shpallur duke kėrkuar ta vėnė botėn nė fjalė. Dhe unė mendoj gjithmonė se, nė vendet jo-perėndimore nė veēanti, ku kultura moderne e romanit dhe e letėrsisė, dhe zakoni i tė lexuarit, nuk janė tė rrėnjosur, shkrimtarėt duhet tė marrin shembull, pėr tė qėndruar dhe zgjatur nė kohė, mbi ekzistenca si ajo e Flaubert dhe tė njėjėsohen me kėto modele tė shenjta.
Por kėto kėrkesa pėrmbajnė gjithashtu ca rreziqe, mbi tė cilat do tė doja tė flas tani, tridhjetė vjet mė pas. Para sė gjithash, mėnyra me tė cilėn ne e jetojmė lidhjen qė na bashkon me shkrimtarėt vetmitarė arrin lehtėsisht t’u bashkohet, nė kulturat tradicionale tė vendeve jo-perėndimore, formave dhe shprehjeve tė admirimit, tė nderimit dhe tė adhurimit qė iu kushtohen shenjtorėve dhe vetmitarėve tė mirėfilltė. Kėshtu ka qenė jetuar dhe sjellė nė Turqi modernizmi letrar. Njėlloj siē lexonin historinė vetjake tė Kafkės disa prej kėtyre shkrimtarėve, unė lexoja jetėn e Flaubert, dhjetė vjet mė pas, njėlloj sikur tė ishte njė jetė shenjtori nė traditėn e madhe sufi.
Njė nga pasojat e paparashikuara tė kėsaj etike moderniste tė letėrsisė, dhe tė kėtij tipi pėrkushtimi, ėshtė shtytja pėr t’i vlerėsuar shkrimtarėt nė varėsi tė jetės sė tyre, dhe jo tė librave tė tyre. Tė gjithė lexuesit kanė njė dėshirė tė fshehtė dhe tė pėrbashkėt: qė autori tė cilin ata e admirojnė tė ketė njė jetė pa sukses, fatkeqe, dhe tė shqetėsuar. Nė vitet 1960 dhe 1970, nė Turqi, sa mė shumė qė poetėt shkruanin poema tė kuptueshme dhe tė vlerėsuara nga tė gjithė, aq mė pak ishin tė respektuar.
Rrugėt e vendeve tė vogla tė rangut tė dytė, ku letėrsia nuk shitet, ku gazetat dhe televizionet nuk iu lėnė asnjė vend njerėzve tė letrave, janė tė mbushura pėrplot me poetė dhe shkrimtarė tė pacėnuar nė etikėn e tyre moderniste tė cilėt lėvdohen nga fakti qė librat e tyre nuk shiten dhe nuk pėrmenden nėpėr gazeta.
Problemi themelor qė unė shoh nė pėrqafimin e kėsaj etike letrare, dhe suksesi qė ajo takon gjithandej, qysh nga shprehja e saj nga Flaubert, midis njohėsve, nė Stamboll apo nė qendra tė tjera letrare jashtė Perėndimit, ėshtė qė edhe njėqind vjet mė pas, letėrsia vazhdonte tė ishte e shikuar si e destinuar vetėm pėr ca tė zgjedhur.

Mjaft shkrimtarė, nė njė ēast tė jetės sė tyre, kanė dėshiruar njėlloj si unė, “tė jenė Flaubert”. Mirėpo, pėr mendimin tim, midis shkrimtarėve qė dėshirojnė “tė jenė Flaubert”, ekzistojnė dy prirje kryesore, dhe unė do ta pėrmbledh, duke e thjeshtuar, kėtė dallim i cili nxjerr nė pah dy veēori themelore tė artit tė romanit.
Kategoria e parė e flaubertianėve janė admiruesit e zemėrimit tė veēantė dhe tė zėrit tė nxehur qė e veēorizon Flaubertin. Dua tė flas pėr kėtė zemėrim, herė ironik, herė tė tepruar, qė zgjuarsia e tij e bėnte tė gjėmonte kundėr banalitetit, rėndomėsisė sė jetės borgjeze, sipėrfaqėsisė dhe marrėzisė sė saj. Kjo ironi, e gjithėpranishme nė letėrshkėmbimin e tij, merr pėr shenjė marrėzinė njerėzore dhe sidomos atė borgjeze, dhe e nxjerr forcėn e saj nga zgjuarsia e Flaubert, por dhe nga talenti i tij tejet i veēantė prej parodisti. Nė shekullin e XX-tė, admiruesit e Flaubert, sidomos shkrimtarėt e rinj, i kanė dhėnė njė rėndėsi tė madhe imitimit tė kėsaj ironie, pėrvetėsimit tė kėtij toni shpirtėror, shfaqjes sė kėsaj maske cinike.
Kur lexojmė Lolita tė Nabokovit, prapa thumbave tė drejtuar ndaj ca tipareve tė dukshme tė American way of life, ndihet njė ndjeshmėri flaubertiani. Por nėse kjo ironi ėshtė e vetmja forcė e kėtij romani, pėrciptėsia dhe cinizmi kanė bėrė shpejt qė tė kthehen nė pėrēmim, nė pėrbuzje kundrejt jetės sė njerėzve mesatarė, jo fort tė kėnduar, apo kultura e tė cilėve ėshtė e ndryshme, zakonet e tė cilėve shquhen nga tė tonat dhe vuajnė nga krahasimi. Ėshtė me vend pra qė tė merren parasysh kėto ēėshtje, tė cilat futen tek etika, pėr tė kuptuar mėnyrėn me tė cilėn modernizmi evropian ėshtė pritur nė vendet joperėndimore.
Megjithatė, edhe pse nė zemėrim dhe tėrė ironi, Flaubert nuk ishte njė autor pėrēmues. Ai ka shpikur njė gjuhė e cila e lejon atė tė vėzhgojė nga mė afėr, nė brendėsi tė romanit, personazhet e tij, kėto qenie aq tė ndryshme nga ai. Pėr t’iu qasur nga mė pranė mendimeve tė personazheve tė tij, dhe botės sė tyre tė brendshme, Flaubert kishte zhvilluar njė teknikė dhe njė zė rrėfimor tė veēantė.
Ky zė, kjo teknikė rrėfimi, qė qe imituar mė pas, fillimisht nė Francė, pastaj nė mbarė botėn, dhe qė specialistėt e Flaubert dinė ta vlerėsojnė mė mirė se lexuesit e tij, ėshtė quajtur “stil i tėrthortė i lirė”. Kjo mėnyrė, qė ai nuk e shpiki vetė por e zhvilloi mė tej, qėndron nė mosndarjen e mendimeve tė personazheve nga mjedisi dhe ngjarjet rrethuese qė janė familjare pėr ta. Ky “stil i tėrthortė i lirė” ka pasur njė ndikim tė madh nė mjaft vende jo-perėndimore si Turqia, ku arti i romanit dhe gjuha rrėfimore moderne janė zhvilluar, zbatuar dhe vlerėsuar vetėm pas epokės sė Flaubert.
Flauberti qė unė dua dhe admiroj, ai me tė cilin njėjėsohem, ėshtė ky shkrimtar i dytė, ky autor i madh qė ka ditur tė shpikė udhė tė reja pėr tė mbėrritur, nė kornizat dhe dekoret e gjera tė romanit, por nganjėherė dhe nė pak fjalė, deri nė zemėr tė personazheve tė tij. Dhe vetėm njė shkrimtar i aftė pėr kėtė kuptim, pėr kėtė dashuri tė thellė kundrejt personazheve tė cilėn e kėrkon arti i romanit, mund tė shpallte: Zonja Bovary, jam unė!
Por Flauberti ironik dhe cingėrritės pėr tė cilin fola pak mė lart nuk ėshtė kurrė aq larg Flaubertit sentimental. Dhe pėr njė lexues qė e do Flaubertin, nuk ėshtė aspak e vėshtirė pėr ta pėrfytyruar atė si dy gjysma tė sė njėjtės zemėr. Dhe sa pėr mua, unė kam dashur gjithmonė, njėlloj si dhe mjaft shkrimtarė tė tjerė, tė njėjėsohem njėkohėsisht me shkrimtarin nė zemėrim, tejet tė nxehur kundėr njerėzimit, dhe me atė qė, duke ushqyer njė dashuri tė tillė pėr tė ngjashmit e tij, i kupton mė mirė se kushdo. Nė atė pikė qė sa herė e rilexoj, e dėgjoj veten duke thėnė : Zoti Flaubert, jam unė!
(Nga frėngjishtja: U. Nerguti, publikuar nė Jeta e Re, Prishtinė)