Kasam Hasani – Dielli

Shkruan: Kasam Hasani-Ish kryeprokuror i Prokurorisë së Lartë në Shkup/

Se sa është e sa nuk është zyrtare gjuha shqipe në Republikën e Maqedonisë së Veriut, është folur, diskutuar dhe shkruar mjaft, sidomos pas pavarsimit të Maqedonisë, e veçanërisht pas ndryshimeve Kushtetuese të cilat janë bazuar në principet e Marrëveshjes së Ohrit të vitit 2001. Mirëpo, për fat të keq, edhe me këto amandamentime të Kushtetutës, gjuha shqipe në Republikën e Maqedonisë se Veriut nuk u bë kategori kushtetuese, por u emërtua si “gjuhë që e flasin më shumë se 20% e popullatës në Republikën e Maqedonisë se Veriut”. Përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe ka qenë dhe ende është tepër i ngadalsëm. Fajtor për këtë nuk është vetëm pushteti, por edhe vetë popullata shqiptare në Maqedoni, e sidomos elita politike dhe intelektuale shqiptare në Maqedoni. Mospërdorimi zyrtar i gjuhës shqipe gjithnjë është arsyetuar duke thënë se për këtë çështje, sikurse edhe për shumë të tjera në Maqedoni, kinse nuk ka disponim politik, kuptohet, nga pala maqedonase. Është e çuditshme pse gjithmonë është pritur dhe ende pritet që të krijohet “disponim politik”, kur për këtë çështje egzistojnë zgjidhje kushtetuese dhe ligjore. Prandaj, në vend të disponimit politik, duhet të kërkohet krijimi dhe zbatimi i normave juridike, si dhe sanksionim për moszbatimin e këtyre normave.

Edhe unë kam shkruar mjaft për këto çështje, por çdoherë duke bërë vështrim dhe analiza nga aspekti i Kushtetutës dhe ligjeve në fuqi për përdorimin e gjuhës shqipe në Republikën e Maqedonisë së Veriut. Megjithë, këtë herë do të paraqes dhe përshkruaj në mënyrë gazetareske një rast i cili ka të bëjë me përdorimin, respektivisht mospërdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare në Maqedoni, ku mund te duket sa komik aq edhe tragjik.

Një shoku im nga fshati Cërvicë, komuna e Kërçovës, për shkaqe objektive, para dy muajsh më autorizoi që në emër të tij të lidh një kontratë për qeranë, të banesës së tij në Prishtinë, me një përson tjetër po në Prishtinë. Miku im këtë autorizim e kishte përpiluar në Kërçovë – të noteri shqiptar (A.H.). Duke pasur parasysh që dhënësi i autroizimit, noteri, dhe une, si i autrorizuar, jemi të tre shqiptare, si dhe fakti që autorizimi do të përdoret në Republikën e Kosovës – Prishtinë, ku gjuhë zyrtare është gjuha shqipe, dhënësi i autorizimit ka kërkuar nga noteri që autorizimi të përpilohet në gjuhën shqipe. Mirëpo, noteri ka refuzuar duke i sqaruar se me Ligjin mbi noteritë, është paraparë që pranë noterëve në Maqedoni, procedurat zhvillohen dhe aktet përpilohen ekskluzivisht vetëm në gjuhën maqedone. Prandaj, shokut tim autorizimi i është lëshuar në gjuhën maqedone.

Pasi e pranova autorizimin e përpiluar, me të njëjtin lidha kontratën për dhënien e banesës me qera, të cilën ishte e nevojshme ta evidentoj edhe në organet tatimore në Prishtinë. Zyrtari i këtij organi i habitur më pyeti përse autorizimi është i shkruar në gjuhën maqedone, duke u bazuar në faktet dhe rrethanat e lartpërmendura. Siç e tha edhe ai, në bazë të njohurive të tij, sipas Kushtetutës së Maqedonisë, gjuha shqipe është gjuhë zyrtare në Maqedoni. Unë e njoftova se kjo çështje në fakt është e përcaktuar me Ligjin mbi noterinë. Ai edhe me tutje i habitur filloi të polemizojë me mua duke më thënë se si është e mundur që një e drejtë të parashihet me Kushtetutë, kurse të mohohet me ligj. Në fund, zyrtari më tha: “Zotëri, më falni, por autorizimin e shkruar në gjuhën maqedone duhet ta përktheni tek përkthyesi zyrtar në gjuhën shqipe”. E unë ashtu edhe veprova, me qëllim që ta kryeja obligimin ndaj shokut tim.

Me këtë rast, edhe një herë dëshiroj të jap disa mendime dhe sygjerime rreth përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe:

Në Republikën e Maqedonisë së Veriut duhet patjeter që gjuha shqipe në Kushtetutë të bëhet kategori kushtetuese (të emertohet si “gjuha shqipe”, e jo “gjuha e folur nga me shumë se 20% e popullatës”);
Me të madhe duhet të insistohet nga shqiptarët, e posaçërisht nga intelektualet, që kjo gjuhë të përdoret në fusheveprimin e të gjitha organeve dhe institucioneve të çdo shkalle, në Maqedoni;
Ligjet dhe aktet tjera të organeve dhe institucioneve shteterore të hartohen, shqyrtohen, aprovohen dhe shpallen edhe në gjuhën shqipe;
Sa më parë duhet të fillohet që procedurat gjyqësore, të zhvillohen në gjuhën shqipe.

Kusht për këtë është ndryshimi urgjent i ligjeve përkatëse procedurale, siç janë: Ligji i Procedurës Penale, Ligji i Procedurës Civile, Ligji i Procedurës Administrative, Ligji mbi Noterët, etj. Këto ligje tani në fuqi, pamundësojnë përdorimin e gjuhës shqipe në këto institucione ngase shprehimisht parashohin që këto procedura të zhvillohen vetëm në gjuhën maqedone. Përveç kësaj, duhet që në procedurat ankimore, te këto ligje, të parashihet që për cënimin e të drejtës së përdorimit të gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, organi më i lartë të kujdeset sipas detyrës zyrtare (ex officio), pavarsisht nëse kjo çështje është ankimuar nga pala apo jo.

Arsyetimet që shpeshherë bëhen edhe nga pjestarët shqiptarë, se në Maqedoni ende nuk ka kushte për përdorimin e gjuhës shqipe në procedurat gjyqesore, administrative dhe të ngjashme, janë te pabaza nga disa shkaqe. Në Republikën e Maqedonisë se Veriut ka më shumë se 20 vite që mësimi në disa Universitete zhvillohet në gjuhën shqipe, e madje egziston edhe mundësia për të studiuar në Kosovë dhe Shqipëri. Për më tepër, janë zhvilluar kuadro qysh prej vitit 1970 kur u hap Universiteti i Prishtinës, në të cilin në mënyrë përmanente janë zhvilluar me qindra kuadro shqiptar nga Maqedonia.

Po te merret si shembull rasti i Kosovës, si krahinë në Jugosllavi, në vitin 1970 me Ligjin mbi Barazinë e Gjuhëve dhe Shkrimeve sanksionohej mospërdorimi, respektivisht cënimi i barazisë se gjuhëve dhe shkrimeve, si vepër penale. Kështu, filloi menjëhere përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe si çështje e obligueshme në punën e të gjitha organeve dhe institucioneve shtetërore. Këtë perdorim te gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare e kanë bërë juristet, ekonomistët, inzhinierët, mjekët, administratorët e profesioneve të tjera, të cilët kanë qënë të shkolluar në Beograd, Zagreb, Sarajeve, Shkup, etj., kryesisht në gjuhën serbo-kroate ose maqedone. Poashtu, edhe në Prishtinë deri në vitin 1970 mësimi në Universitet është zhvilluar në gjuhën serbo-kroate, nga profesorë të ndryshëm të Beogradit, Sarajvës, Podgoricës, Shkupit, etj.

Jam i mendimit se përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe nuk duhet të trajtohet dhe shikohet vetëm si e drejtë, por kjo çështje duhet të shihet e ndihet edhe si obligim, si për shqiptaret, ashtu edhe për maqedonasit. Njëherit, përdorimi i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, mendoj se duhet edhe të stimulohet materialisht për ata të cilët e përdorin edhe këtë gjuhë në institucionet përkatëse. Gjatë egzistimit të Jugosllavisë Socialiste, në Kosovë dhe Vojvodinë, ku në Kosovë ishin 2 gjuhë zyrtare, kurse në Vojvodinë 6 gjuhë, me dispozita të veçanta rregullohej mënyra dhe kushtet për dhënien e provimeve të gjuhëve zyrtare. Egzistonin tre shkallë të njohjes dhe përdorimit të gjuhëve zyrtare (ta flasish, ta kuptosh-përkthesh, ta shkruash). Varësisht nga shkalla e njohjes dhe përdorimit të gjuhës zyrtare, personit i takonte edhe kompenzim material i caktuar. Këtë provim të gjuhës e jepnin jo vetëm shqiptarët, por edhe pjestarë të komiuniteteve të tjera.

Kështu që, përdorimi i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, jo vetëm qe duhet te respektohet si e drejte kushtetuese, por duhet te punohet edhe me tej qe gjuha shqipe te përcaktohet ne menyrë eksplicite si gjuhe zyrtare ne Maqedoni. Poashtu, te garantohet edhe me ligjet perkatese, si dhe te aplikohet shembulli i lartecekur, ku perdoruesit e gjuheve zyrtare ne institucione shteterore do te kompenzohen. Këto do të ndikonin në mënyrë më efikase dhe më të drejtë për zbatimin e përdorimit të gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare në Republikën e Maqedonisë së Veriut, përdorimi i së cilës ka qenë dhe vazhdon të jetë tepër i ngadalshëm.

Shkruan:Kasam Hasani-Kryeprokuror I Prokurorisë së Lartë
në Shkup, në pension/

Marrëveshjet e Republikës së Maqedonisë Veriore për shtetformimin, shtetndërtimin dhe konsolidimin e subjektivitetit të saj
kalojnë nëpër labirinta më shumë të panjohura dhe të pathëna.

Elita politike në Maqedoni meriton lëvdata për angazhimin e madh
në lidhje me shtetformimin, shtetndërtimin dhe konsolidimin
e subjektivitetit ndërkombëtar të Maqedonisë.

Shqiptarët e Maqedonisë me pjesëmarrje 30% në strukturën e përgjithshme të popullsisë, asnjëherë dhe me asnjë veprim nuk e kanë penguar shtetformimin, shtetndërtimin dhe konsolidimin e Maqedonisë,
si shtet unitar. Ata, në çdo fazë e kanë përkrahur elitën politike maqedonase për shtetformimin, shtetndërtimin
dhe konsolidimin ndërkombëtar të Maqedonisë.

Fqinjët, Greqia, Bullgaria dhe Serbia, Maqedonisë gjithnjë i kanë paraqitur pengesa në shtetformimin, shtetndërtimin, dhe konsolidimin e subjektivitetit ndërkombëtar, kurse Shqipëria dhe Kosova nuk kanë kurrfarë pretendimesh dhe nuk i kontestojnë asgjë
Republikës së Maqedonisë.

Si çdo shtet, edhe Maqedonia ka historikun e vet për shtetformimin, shtetndëritimin, dhe konsolidimin e subjektivitetit shtetëror me specifika të veçanta. Tre elementet që merren parasysh kur flitet për historikun e një shteti, janë: territori, popullsia, dhe pushteti. Këto elemente kryesore, Maqedonia gjithmonë i ka pasur kontestuese, nga shumë faktorë, e sidomos nga fqinjët: Greqia, Bullgaria, por edhe nga Serbia.

Me përfundimin e Luftërave Ballkanike, Serbia okupoi territorin e Maqedonisë së sotshme, si dhe disa territore të Bullgarisë.

Pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, Maqedonia, si pjesë e Serbisë hyn në kuadër të bashkësisë mbretërore Serbo-Kroate-Sllovene (SKS), pa kurrfarë identiteti apo subjektiviteti, dhe mbetet në kuadër të kësaj bashkësie deri në Luftën e Dytë Botërore.

Gjatë luftës nacional çlirimtare në Jugosllavi, në 1944-1945, udhëheqësia e partisë komuniste në Maqedoni ka qenë e përkrahur nga udhëheqës komunist të Serbisë, të cilët kanë ardhur në Maqedoni me qëllim të organizimit dhe mëkëmbjes së Partisë Komuniste dhe përgatitjes së komunisteve për kryengritje – luftë.

Pas përfundimit të luftës nacional çlirimtare, respektivisht Luftës së Dytë Botërore, Maqedonia bëhet njëhsi e Jugosllavisë Federative dhe emërtohet si Republika Popullore e Maqedonisë, si njëhsi e barabartë federale me pesë Republikat tjera, që gjithashtu ishin në përbërje të Federatës Jugosllave.

Në kuadër të Federatës Jugosllave, Maqedonia ka qenë në aleance (vazale) me Serbinë, që ka ndikuar jashtëzakonisht shumë në politikat e Maqedonisë dhe shumë çështje politike janë përgatitur ose porositur nga Beogradi, respektivisht Serbia. Ndër këto çështje, dy kanë qenë kryesore: 1. Pushteti i Maqedonisë të vazhdojë avazin e vjetër të Serbisë lidhur me shfarosjen, dëbimin, asimilimin dhe përbuzjen e shqiptarëve në Maqedoni; 2. Pushteti i Maqedonisë të krijojë urrejtje permanente ndaj popullatës bullgare dhe gjithçkaje që është në lidhje me historinë, kulturën, gjuhën dhe shtetin bullgar.

Republika Popullore e Maqedonisë këto urdhëresa, porosi, dhe kërkesa te Serbisë i ka zbatuar me përpikmëri. Kështu për shembull, Maqedonia ndërmori masa që shqiptaret, por edhe popullata tjetër myslimane me të madhe të shpërngulen për në Turqi gjatë periudhës 1953 -1959. Shkupi u bë qendër administrative ku rregullohej dokumentacioni (vestikat) për shpërnguljen për në Turqi, dhe atë jo vetëm për shqiptarët e Maqedonisë, por edhe ata të Kosovës, Luginës së Preshevës, Malit të Zi, popullatës myslimane nga Sanxhaku, etj.

Në territorin e Maqedonisë, kanë banuar tradicionalisht shqiptare të konfesionit mysliman me shumicë, por edhe të konfesionit ortodoks, kurse shumë pak të konfesionit katolik, si dhe popullatë sllave: bullgarë dhe serb. Shqiptarët kanë jetuar në pjesën perëndimore ku ka pasur edhe pjesëtarë me prejardhje serbe apo bullgare, kurse në pjesën lindore kanë dominuar popullata sllave, bullgare.

Deri në vitin 1945, popullata me prejardhje sllave haptas janë deklaruar si bullgare apo serb, varësisht nga përkatësia e tyre. Pas vitit 1945 popullata që u gjind në territorin e Maqedonisë, thuajse krejtësisht u regjistrua si popullate maqedonase. Mirëpo, vlen të përmendet edhe pjesa jugperëndimore e banuar me shqiptarë ortodoks, si fshatrat e Rekës së Gostivarit, Galiçniku, vendbanime të komunës së Dibrës, madje edhe në Shkup, dhe vendbanime tjera të Komunës së Kërçovës, etj., që gjatë viteve janë detyruan të asimilohen, dhe të deklarohen si popullatë maqedonase. Kjo popullatë u asimilua për shkak të privilegjeve dhe benificioneve të ndryshme që pushteti u ofronte këtyre, duke u nisur nga ajo se ata janë të konfesionit ortodoks sikurse edhe maqedonasit. Privilegjet kanë qenë nga më të ndryshmet, si: punësimi dhe avancimi në vende pune, shkollimi, marrja e bursave, dhënia e banesave shtetërore në shfrytëzim, etj. Për asimilimin e shqiptareve ortodoks ndikim negativ kanë pasur edhe shqiptarët e konfesionit mysliman që nuk i kanë përkrahur shqiptarët ortodoks në asnjë aspekt. Përveç se i kanë llogaritur si “shkije”, “kaur”, nuk kanë pranuar as të lidhin marrëdhënie martesore me njeri tjetrin, ngase nuk kanë bërë dallim midis fesë dhe kombit, por janë nisur nga ajo se shqiptarë janë vetëm myslimanët.

Shqiptarët nuk kanë pasur dhe nuk kanë mundur t’i realizojnë as të drejtat dhe liritë elementare në Maqedoni, si p.sh: nuk kanë pasur të drejtë të përdorin gjuhën e tyre amtare në institucione shtetërore, nuk kanë mundur të shfrytëzojnë flamurin dhe simbolet tjera kombëtare, nuk kanë pasur shkolla në gjuhën shqipe, përveç të arsimit fillor, por në disa vendbanime p.sh. në disa fshatra të Velesit, fëmijët deri vonë janë shkolluar në gjuhën maqedonase, kurse fëmijët e dy fshatrave të territorit të Shkupit detyrohen të shkollohen edhe sot në Kosovë, duke kaluar çdo dite kufirin shtetëror, për shkak të mos ndërtimit të shkollës në ato fshatra.

Gjatë dhe pas luftës nacional çlirimtare, janë vrarë dhe zhdukur me mijëra shqiptare në vendbanime të ndryshme në Maqedoni nga ana e pushtetit, me motivacion të rrejshëm se kanë qenë bashkëpunëtorë të okupatorit, se do të ishin të rrezikshëm dhe të dëmshëm për sistemin e ri politik, etj. Këto vrasje janë realizuar pa mbajtur gjykim apo dënim. Kjo metodë e vrasjes dhe zhdukjes së shqiptarëve është kopjuar nga Serbia, e cila në projekte të përgatitura nga institucionet përkatëse ka paraparë që lufta dhe periudha e pasluftës të shfrytëzohen si pretekst për vrasjen e pakicave. Shqiptarët e Maqedonisë u janë nënshtruar të gjitha torturave të organeve të sigurisë si p.sh: Aksioni i grumbullimit të armëve nga shqiptarët, dërgimi i shqiptarëve nëpër fronte të ndryshme si “Rasti i Tivarit”, “Fronti i Sremit”, etj., në të cilët shqiptarët janë dërguar nga ana e pushtetit gjoja në luftë, me qëllim që të vriten e të mos mbeten gjurmë, por vetëm të regjistrohen si “të rënë në luftë-front”.

Pas përfundimit të luftës nacional çlirimtare, shqiptarët e Maqedonisë, nga ana e pushtetit janë trajtuar si qytetarë të rendit të dytë. Ata kanë qenë të përbuzur dhe nënçmuar duke përdorur edhe gjuhën e urrejtjes. Kjo urrejtje ka qenë në vazhdimësi, kurse kulminacioni i kësaj e ka ardhur në shprehje me rastin e botimit të Enciklopedisë së Akademisë së Shkencave të Maqedonisë ku shqiptarët trajtohen si egërsira, se janë ardhacakë, të pa emancipuar, të papastër, etj. Për këto arsye kanë reaguar edhe shumë institucione e intelektual shqiptar, e për shkak të këtyre reagimeve u vendos që Enciklopedia të asgjësohet dhe të punohet në enciklopedi të re, gjë e cila nuk ndodhi dhe i tërë botimi u shit.

Sa i përket çështjes bullgare, Republika Popullore e Maqedonisë gjithashtu nën ndikimin e Serbisë ka filluar propagandën se në Maqedoni nuk jeton asnjë bullgar. Pushteti i ka ndaluar që të deklarohen si të tillë, dhe se populli maqedonas nuk ka kurrfarë lidhje me historinë, gjuhën, dhe kulturën bullgare, etj. Përdorimi i nocionit “bullgar” në kuptim të kombit, në Maqedoni është trajtuar si fyerje ose shpifje, dhe është trajtuar si kundërvajtje ose vepër penale. Përkundrazi nëse dikush deklarohej si serb, është konsideruar si krenari dhe ata maqedonas janë privilegjuar nga ana e pushtetit dhe shpeshherë janë rekrutuar dhe avancuar për detyra dhe funksione të ndryshëm në institucionet Federative. Në evidencat statistikore të strukturës së popullatës është fshirë grafi “bullgar”, kurse nëpër institucione dhe arkiva shtetërorë është shlyer ose asgjësuar dokumentacioni me përmbajtje bullgare, gjë të cilën së fundi e kanë pranuar edhe ish-udhëheqës dhe funksionarë të Republikës së Maqedonisë. Për më tepër, Bullgaria gjithnjë ka potencuar të dhënat historike për shtetin bullgar, popullatën bullgare në Maqedoni, mosekzistimin e kombit maqedonas dhe gjuhës maqedone, dhe se të gjithë këtë e ka bërë Serbia për shkak të okupimit të më hershëm të territorit të Maqedonisë. Është zhvilluar teza se në Maqedoni asnjëherë nuk ka pasur bullgarë dhe se në atë territor çdo herë ka jetuar popullatë me kombësi maqedonase. Pra, bullgarët, ngjashëm sikurse shqiptarët ortodoks në Maqedoni, u “avulluan”, respektivisht u asimiluan në Maqedoni. Për këto arsye Bullgaria dhe Jugosllavia Federative gjithnjë kanë pasur marrëdhënie të tendosura diplomatike.

Gjatë vitit 1963 në Jugosllavinë Federative bëhen ndryshime kushtetuese dhe Republika e Maqedonisë me Kushtetutën e saj Republikane, emërtohet si Republika Socialiste e Maqedonisë. Mirëpo, sa u përket politikave lidhur çështjen bullgare, mbeten të njëjta pavarësisht emërtimit të ri. Politika e njëjtë urrejtëse dhe diskriminuese vazhdoi me tutje edhe ndaj shqiptarëve. Të gjitha masat represive shtetërore që ndërmerreshin nga Serbia ndaj shqiptarëve në Kosovë, në të njëjtën mënyre janë aplikuar edhe ndaj shqiptarëve në Maqedoni si : krijimi i “paraleleve të përziera nëpër shkolla”, me qëllim që mësimi të zhvillohet vetëm në gjuhën maqedone, e jo edhe në atë shqipe; prishja e rrethojave (mureve) me lartësi mbi 110cm që pushteti i konsideronte “mbrojtëse për shqiptarët në rast konflikti”; ndalimi i përdorimit të gjuhës shqipe në emërtimin e toponimeve, si: Shkupi të emërtohej vetëm si Skopje, e jo edhe Shkup; Dibra, vetëm si Debar; Manastiri, vetëm Bitolla; Likova, vetëm Lipkovo, etj., gjë që ka vlejtur edhe për vendbanimet, arat, livadhet, malet, etj, p.sh. Dobrovoda, e jo edhe Ujëmirë; Gornja livada, e jo edhe livadhi i epërm, etj.; bëhet diferencimi politik i shqiptarëve për shkaqe “nacionaliste”, “separatiste” dhe “irredentiste”; largimi nga puna e shqiptareve; burgosja e shqiptareve, etj.

Mirëpo, në fund të viteve të 80-ta, shqiptarët në Maqedoni vetëorganizuan ndryshime në arsim, duke hapur shkolla të arsimit të mesëm në gjuhën shqipe në disa qytete, të financuara nga ana e vet popullatës shqiptare dhe ndihmës së diasporës shqiptare. Këto shkolla pas disa vitesh, kanë hyrë në financimin shtetëror, kurse kërkesa për hapjen e një shkolle të mesme për shkollimin e të rinjve në gjuhën shqipe për: territorin e Prespës, vendbanimeve shqiptare në Krushevë dhe Prilep, janë realizuar shumë vonë. Kurse qyteti i alfabetit të gjuhës shqipe, Manastiri, edhe sot e kësaj dite nuk ka as edhe një paralele të shkollës së mesme në gjuhën shqipe. Kjo mënyrë e vetëorganizimit dhe vetëfinancimit në arsim, u zbatua edhe me rastin e themelimit, organizimit, dhe veprimit të Universitetit të Tetovës në vitet e 90-ta, për të cilat, nuk ka pasur vetëm burgosje, por edhe është derdhur gjak për këto ndryshime. Sa u përket te drejtave dhe lirive të tjera, dhe realizimit të tyre për shqiptarët, nuk ka pasur ndryshime. Duke u ballafaquar me këto pengesa, shqiptarët e Maqedonisë ishin të detyruar që të shkollohen në gjuhën shqipe në Kosovë, ose në gjuhën maqedone në Maqedoni, apo në gjuhën serbo-kroate në Republikat tjera të Jugosllavisë Federative.

Pas shpërbërjes së Jugosllavisë Socialiste Federative, u mundësua që republikat si njëhsi federale të mund të pavarësohen në kuadër të kufinjëve egzistues administrativ të Federatës Jugosllave, sipas principit “uti posiddetis juris” (ta posedosh ashtu siç e ke), që u vendos në Komisionin e Badinterit. Në bazë të këtij principi edhe Maqedonia shpalli pavarësinë e saj në vitin 1991, pas mbajtjes së referendumit gjithë popullor (të bojkotuar nga popullata shqiptare), duke u emëruar Republika e Maqedonisë. Në referendum qytetarët duhej t’i përgjigjeshin pyetjes se a “A jeni për pavarësi të Republikës së Maqedonisë si shtet, me mundësi që më vonë ajo t’i bashkëngjitet ndonjë subjekti tjetër?”. Subjekti tjetër megjithëse nuk ishte i emërtuar, për maqedonasit dhe Serbinë nënkuptonte Serbinë. Pasi populli u deklarua me shumicë për pavarësi të Maqedonisë, për pjesën e dytë të pyetjes së referendumit, asnjëherë nuk u deklaruan. Kështu Maqedonia me mençuri dhe dinakëri u nda nga Serbia pa asnjë therrë në këmbë, kurse Serbia mbeti edhe pa Maqedoninë-Vardarska Banovinën, siç e quante Serbia. Serbia edhe pse e pranoi shpalljen e pavarësisë te Maqedonisë si shtet të pavarur, ajo nuk mundi të “pajtohej”, që Maqedonia të jetë “krejtësisht e pavarur”. Ajo la një vegës duke kërkuar që Kisha Ortodokse Maqedonase të mos jetë e pavarur, por si kishë ortodokse të veprojë nën ombrellën e Kishës Ortodokse Serbe, kontest që realisht nuk është fetar, por shtetëror me ndikim të madh edhe nga ana e Kishës Ortodokse Ruse, njëlloj si në Malin e Zi.

Gjithashtu, vlen të përmendet edhe fakti se derisa Maqedonia kishte statusin e Republikës Popullore, e më vonë atë të Republikës Socialiste, sipas mjeteve të atëhershme të informimit thuhej se në Serbi jetonin afër 30 mijë maqedonas, kryesisht në Beograd, por edhe në qendra tjera, sidomos në qytete dhe vendbanime të Vojvodinës. Pas pavarësisë së Maqedonisë për këtë çështje nuk është folur dhe mbetet enigmë se çka ndodhi me këtë popullatë, nëse jetojnë ende në Serbi dhe kanë statusin e minoritetit si maqedonas, apo janë të regjistruar si serb, apo eventualisht janë kthyer në Maqedoni.

Pas ngjarjeve të vitit 2001 në Maqedoni, të cilat u emërtuan si ”kryengritje”, “luftë”, “konflikt”, etj. e cila ishte e armatosur mes shqiptarëve dhe pushtetit në Maqedoni, me ç‘rast u rrënuan vendbanime në zonën e Shkupit, Likovës, dhe Tetovës, si dhe u vranë dhe plagosen një numër i madh i qytetarëve të Maqedonisë. Për të ndërprerë këtë konflikt u desh që të intervenojë edhe faktori ndërkombëtar me pjesëmarrjen e Fuqive të Mëdha, respektivisht, përfaqësuesve të SHBA-së dhe BE-së. Për ndërprerjen e konfliktit u desh që të ndryshohet Kushtetuta e Maqedonisë, dhe të përfshihen kërkesat e shqiptarëve të cekura në të ashtuquajturën e Marrëveshjen e Ohrit. Ndër kërkesat kryesore të parapara në këtë marrëveshje, kanë qenë: përfaqësimi i drejtë dhe adekuat i shqiptarëve në organet dhe institucionet shtetërore, përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe, përdorimi i flamurit dhe simboleve të tjera kombëtare, si dhe realizimi i të drejtave dhe lirive të tjera të shqiptarëve si pakicë mazhoritare në Maqedoni, me çka do të ndryshonte pozita e shqiptarëve në Maqedoni.

Në bazë të ndryshimeve kushtetuese dhe atyre ligjore në Republikën e Maqedonisë, dukshëm filloi përmirësimi i pozitës së shqiptarëve në këtë shtet. Ajo vërehej posaçërisht në hapjen dhe financimin e shkollave të mesme në gjuhën shqipe, legalizimin e Universitetit të Tetovës, hapjes së Universitetit të Evropës Juglindore, hapja e Universitetit Nënë Tereza, përfaqësimin adekuat dhe të drejtë në organe dhe institucione shtetërore, përdorimit të gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, si dhe në fusha tjera. Mirëpo, edhe pse detyrimet e dala nga Marrëveshja e Ohrit duheshin zbatuar në afat prej 4 vitesh, ato nuk janë zbatuar në tërësi as deri sot.

Disa nga këto obligime nuk janë zbatuar edhe për shkak të zbriturave juridike në Kushtetutë dhe ligjet përkatëse. Kështu për shembull, Kushtetuta parasheh se gjuhë zyrtare është “gjuha që e flasin më shumë se 20% e popullatës në Maqedoni”, kurse nuk e përcakton gjuhën shqipe si zyrtare, por kjo duhet të nënkuptohet me interpretim logjik të dispozitës Kushtetuese. Është e nevojshme që në Kushtetutë të figurojë nocioni “gjuha shqipe”, me çka ky nocion do të bëhet kategori kushtetuese. Përveç kësaj rregullimi juridik i kësaj çështje pamundësohet me ligjet përkatëse, sidomos me ligjet procedurale, që parashohin udhëheqjen e procedurave përkatëse (gjyqësore, administrative, etj.) në gjuhën Maqedone. Këto ligje miratohen me 2/3 e votave të deputetëve, sikurse edhe miratimi i Kushtetutës dhe ndryshimet e saj.

Gjithashtu, qasje jo të drejtë ndaj shqiptarëve në Kushtetutë ka edhe në rangimin e shqiptarëve si pakicë, duke mos e dalluar atë si pakicë mazhoritare, pavarësisht diferencës së lartë të përqindjes në strukturën e popullatës në Maqedoni.

Avancimi i përdorimit te gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare në Maqedoni, pas Marrëveshjes së Ohrit, është bërë në mënyrë graduale. Kështu p.sh., përdorimi i saj në Parlament, është bërë duke ndryshuar Rregulloren e Punës së Kuvendit në periudha të caktuara kohore. Fillimisht është lejuar përdorimi i gjuhës shqipe vetëm nga kryetari i grupit parlamentar të shqiptarëve. Më vonë, në gjuhën shqipe ka mundur të drejtohet edhe deputeti, por vetëm në mbledhje plenare, por jo edhe në komisione dhe këshilla të parlamentit. Kryetari shqiptar i këshillit apo komisionit, këtë të drejtë e ka fituar më vonë. Në të njëjtën mënyrë graduale, është zbatuar përdorimi i gjuhës shqipe edhe në punën dhe funksionimin e Qeverise dhe anëtareve të saj. Mospërdorimi i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare ka ardhur në shprehje edhe në përgatitjen e materialeve dhe akteve të ndryshme nga fushëveprimi i Parlamentit dhe Qeverisë, të cilët janë përgatitur dhe shpallur vetëm në gjuhën maqedone.

Orvatje për rregullimin e përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe është bërë edhe me miratimin e Ligjit mbi Përdorimin e Gjuhëve në Maqedoni. Por, edhe me këtë Ligj nuk rregullohet në tërësi çështja e përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe, ngase me këtë Ligj rregullohet përdorimi zyrtar edhe i gjuhëve të pakicave tjera, kurse me ligj të veçantë rregullohet përdorimi i gjuhës maqedone. Për këto shkaqe opozita maqedonase ka ushtruar kërkesë për vlerësimin e kushtetutshmërisë se dispozitave te këtij Ligji, pranë Gjykatës Kushtetuese në Maqedoni. Vlen të cekim se përdorimi zyrtar i barabartë i gjuhës shqipe dhe asaj serbo-kroate në Kosovë është rregulluar me ligj qysh në vitin 1970, me të cilin ligj serbëve u sigurohej përdorimi i barabartë i gjuhës së tyre edhe pse ishin 11% në strukturën e përgjithshme të popullatës në Kosovë. Moszbatimi i dispozitave të këtij ligji sanksionohej si vepër penale, për të cilën parashihej dënim me burg me kohëzgjatje deri në 1 vit. Në Maqedoni edhe pas 50 vitesh nuk sigurohet përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe dhe atë për popullatë që në strukturën e përgjithshme ka pjesëmarrje prej 30%.

Sa i përket përdorimit të Flamurit kombëtar, si dhe atij shtetëror, në Maqedoni, kjo çështje është e rregulluar me ligj të veçantë. Mirëpo, përdorimi i flamujve e veçanërisht të atij kombëtar, në praktikë bëhet në kundërshtim me dispozitat e ligjit, ku nuk reagojnë as organet shtetërore ashtu që ky flamur vendoset vend e pa vend. Ndodh që flamuri i vendosur të valojë disa javë e muaj të tërë e askush të mos reagojë, me çka humbet edhe rëndësia e flamurit si simbol kombëtar.

Në vitin 2011, në Maqedoni u organizua regjistrimi i popullsisë. Mirëpo, ky regjistrim u ndërpre pas punës intensive, disa mujore. U shpenzuan mjaft mjete financiare për këtë qëllim, sipas mjeteve të informimit publik, janë harxhuar rreth 2,5 milion Euro. Regjistrimi papritmas u ndërpre, e shkaku i kësaj zyrtarisht asnjëherë nuk u komunikua, por në opinion dhe mjete të informimit thuhej se regjistrimi është ndërprerë për shkak se në Maqedoninë Lindore një numër i madh i popullsisë u deklaruan se i përkasin kombësisë bullgare. Gjithashtu thuhej se regjistrimi është ndërprerë, me ndikim të disa funksionareve shtetëror. Opinioni është njoftuar përmes mjeteve të informimit se kishte filluar procedurë penale kundër disa funksionareve shtetërorë, për dëmtimin e buxhetit. Duhet theksuar gjithashtu, se për ndërprerje të këtij regjistrimi, në Parlamentin e Maqedonisë u aprovua ligj i veçantë, në të cilin përveç të tjerash, shprehimisht është paraparë që materiali i regjistrimit të pakryer të asgjësohet-digjet.

Në periudha të ndryshme, qindra, mijëra maqedonas kanë fituar shtetësinë e Republikës së Bullgarisë, ndër të cilët ka edhe shumë funksionarë të lartë, deputetë, ministra, zëvendësministra, drejtorë të ndërmarrjeve, etj.

Duke qenë se Greqia gjithnjë ia kontestonte emrin, territorin, historinë, simbolet shtetërore, etj., Maqedonia nuk mundi të regjistrohej në OKB me këtë emër, por vetëm me fusnotën FYROM (ish Republika Maqedone e Jugosllavisë). Për zgjidhjen e këtij kontesti mes Greqisë dhe Maqedonisë, janë caktuar edhe përfaqësues të lartë ndërkombëtar të OKB-së dhe BE-së, ku përpos angazhimit të tyre, ky kontest nuk u zgjidh për plot 27 vite. Elita politike në Maqedoni edhe më tutje bënte orvatje për konsolidimin e subjektivitetit ndërkombëtar të Republikës së Maqedonisë. Kështu, u organizua edhe referendum gjithë popullor për çështjen e emrit të Maqedonisë. Kështu, në bazë të marrëveshjes së arritur midis kësaj Republike dhe Greqisë, Maqedonia u pajtua që të ndryshoje emrin e autostradës në Maqedoni, emrin e aeroportit ndërkombëtar në Shkup, të tërheqë dhe ndryshojë disa përmendore me figura nga antikiteti, si dhe çështje të tjera qe iu imponuan nga Greqia. E gjithë kjo u arrit në bazë të Marrëveshjes së Prespës, të lidhur mes Greqisë dhe Maqedonisë në vitin 2019. Në fund Maqedonia në bazë të kësaj marrëveshje u detyrua të ndërrojë edhe emrin dhe të emërohet si Republika e Maqedonisë së Veriut. Edhe pse opozita greke deklaronte se është kundër marrëveshjes, për shkak se e konsideron termin “Maqedoni” vetëm si nocion me domethënie gjeografike. Mirëpo, me ardhjen në pushtet të kësaj opozite pas disa muajsh, ajo në tërësi pranoi zbatimin e Marrëveshjes. Opozita në Maqedoni, partia politike VMRO DPMNE, në mënyrë permanente ka qenë dhe është kundër Marrëveshjes së Prespës dhe kërcënon se nëse vjen në pushtet, përveç të tjerash Maqedonisë do t’ia kthejë emrin e mëhershëm, pa prapashtesën “E VERIUT”, duke u thirrur në parregullsitë e referendumit të vitit 2018. Mirëpo ky mbetet një kërcënim i pabazë, duke pasur parasysh parimin “pacta sunt servanta”, si dhe konventat per marrëveshje ndërkombëtare, që nënkuptojnë se marrëveshjet janë të obligueshme dhe duhen zbatuar. Benefit i kësaj marrëveshje për Maqedoninë ishte anëtarësimi i saj në asosacionin ndërkombëtar më të fuqishëm ushtarak, NATO-në, në vitin 2019.

Sfidë tjetër e Maqedonisë në pranimin në Organizata Ndërkombëtare, respektivisht në BE, paraqesin edhe mosmarrëveshjet me Bullgarinë. Ajo vazhdimisht e kundërshton dhe pengon anëtarësimin e Maqedonisë ne BE, për shkak të mosmarrëveshjeve tradicionale të cekura edhe më lartë, lidhur me faktin se Bullgaria konsideron se popullata e Maqedonisë është popullatë me prejardhje bullgare, se gjuha maqedone është vetëm dialekt i asaj bullgare, se heronjtë, shkrimtarët dhe dijetarët që Maqedonia i paraqet si maqedonas, realisht janë bullgarë, se territori i Maqedonisë ka qenë territor bullgar që pa të drejtë pas Luftës së Parë Botërore i është dhënë Serbisë, dhe se e gjithë kjo është pjellë e Serbisë.

Për zgjidhjen e çështjeve kontestuese mes Maqedonisë dhe Bullgarisë, zhvillohen negociata me qellim të arritjes së një marrëveshjeje. Për lidhjen e kësaj marrëveshjeje, Maqedonia ka përkrahje edhe nga komuniteti ndërkombëtar, respektivisht SHBA, e cila ka kërkuar nga BE, që kjo e fundit të insistojë dhe ndikojë te Bullgaria për arritjen e kompromisit mes dy vendeve. Kjo marrëveshje do të ishte një hap drejt pranimit të Maqedonisë në Bashkimin Evropian. Opozita maqedonase gjithashtu kundërshton lidhjen edhe të kësaj marrëveshjeje.

Nga e gjithë kjo, mund te konstatojmë se konsolidimi i subjektivitetit ndërkombëtar te Republikës se Maqedonisë se Veriut, është i varur nga lidhja e marrëveshjeve ndërkombëtare përkatëse. Kjo imponon amandamentime Kushtetuese. Partitë politike shqiptare ne Maqedoni, këto amandamentime duhet t’i shfrytëzojnë edhe per rregullimin e garantimit te te drejtave dhe lirive te shqiptareve ne Maqedoni. Anëtarësimi i Maqedonisë ne organizata dhe institucione ndërkombëtare nuk do te thotë edhe garancinë për realizimin e te drejtave te qytetareve te shtetit anëtar. Prandaj duhet te veprohet tani, se dikur do te jete vone dhe e kotë.

SA (NUK) ËSHTË ZYRTARE GJUHA SHQIPE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË SË VERIUT

Politika e Republikës së Maqedonisë Veriore nëpër labirinte