Shkruan: Kozma Taho-Clearwater,Florida/
Nëpër faqet e librave “Butroti” dhe “ Iliret” Pjesa e parë . Burimet e shkruara. Prof. I arkeologjise N. Ceka, me një reputacion goxha të shkëlqyer në këtë fushë është kthyer sot në një historianë që po bën të pa mundurën për të mbrojtur sajesën e Akademisë se Kulturës së Romës Fashiste dhe Prof. të saj L.M.Ugolini ; se qytetin antik të Butrintit , kanë ardhur dhe e kanë themeluar kolonët Korinthas të Korkyrës aty rreth shek VII p.e.s. Madje ky arkeologo –historian do të shkoj edhe më tej , duke përfshir nën kontrollin e Korkyrës , jo vetëm Butrintin por edhe para e prapa tokën e tij . Kështu në librin Butroti ai do të shkruaj :–
“ E gjithë kjo situat (e ka fjalën për kompleksin e fortifikimeve sh.im ) mund të spjegohet me faktin se Butroti I shek. VII- V p.e.s. ishte një emporion , një pikë fortifikimi nën kontrollin e Korkyrës që shërbente për tregëtinë me vëndësit Kaon , por edhe për shfytëzimin e pasurive të liqenit .” Butroti fq 20
Sigurisht, për turpin e tyre , e kanë lexuar këtë shënim edhe tërë Akademistët tanë profesora të historisë dhe arkeologjisë dhe e kanë përtypur pa u ndjerë. Por, po për turpin e tyre një ndër filohelenistët më të shquar të shek. të kaluar, i cili ka bërë dhe një histori 4000 vjeçare të Epirit , Hammond ,dhe që e do të gjithë Epirin te jetë grek, nuk e pranon këtë . Në librin “Epiri “ 1967 fq 474 ai do të shkruaj:-
“ … Nuk ka ndonjë traditë për themelim të ndonjë kolonie greke këtu “
Një parantez për lexusit e këtyre shkrimeve :- Unë nuk pretendoj të bëj historinë , proto historinë dhe aq me tepër akoma prehistorinë e këtij qyteti , por meqense kam lindur e rritur në këto troje kam gjurmuar si çdo kush nga ne për të mësuar gjithçka shkruhet e flitet rreth tij, Të cilat flasin shumë më ndryshe nga ato që shkruan Prof. N. Ceka. Kështu u krijohet hapsirë për të folur e shkruar njerëzve të pa informuar ,sikurse nje S. Suljoti që shkruan në facebook se:-
“……..Ksamili ngitur me qitetin e lashte GREK BUTRINTI
nuk banohet nga qitetar Grek. Ky fakt ne minoritaret
Grek na shqetson dhe na merzit shume.”
Por S. Sulioti e shumë të tjerë , të gjithë ata që kanë lexuar librin “Butroti” dhe “Ilirët” të Prof. N. Cekës , kanë shumë të drejtë të flasin e shkruajnë kështu,sepse kështu shkruhet në këto libra, dhe jo nga nje person “radha “ por nga nje Profesor Arkeologjie , te suksesshem ne kete dege.
Shtrëmbërimin e fakteve të shkruara Prof Ceka do t’i filloj me të parin vizitor helen të Butrintit Hekateun e Miletit, duke vënë në dyshim të qënit apo të mos qënit të Butrintit qytet( Polis ); vleresuar prej tij . (520-515 p.e.s.) Po të më pyeste Profesori , me kaq sa di do ti thosha që sistemi i organizimit shoqëror të qyteteve helene , me përjashtim të disa huazimeve për titujt e administratoreve nuk përputhet aspak me atë të organizimit shoqëror të Iliro – Epirotëve . Helenët ishin organizuar në qytet –shtete ndërsa ilirët dhe epirotët në Konione fisnore , që tregonte një qendër me rrethnajat e saj të të njëjtit fis. Por le të citojmë çfar shkruan Prof N Ceka për këtë. :–
“ Të gjashtë qendrat jo greke të bregdetit të Adriatikut dhe Jonit
( Orgami i Istëve, Japingia, Oidanti, Sesareti i Taulantëve, Baiakea e
Butroti i Kaoneve – sh. im ) cilësohen nga Hekateu Polise, njelloj si
Apollonia. A do të thotë kjo se në këto treva “ barbare “ ishte vendosur
I njëjti sistem shoqëror si në Greqi dhe ishin krijuar qytetet e mirfillta ?
Kjo pyetje ka mar përgjigje të ndryshme nga historianët dhe arkeologët,
përgjithësishtë kanë menduar se përdorimi i termit Polis është në këtë
rrastë konvecional dhe përdorej për të treguar vendbanimet fisnore.
Nga ana tjetër gërmimet arkeologjike kanë treguar se nuk ka përpara
Shek. IV p. Kr. Asnjë vendbanimi ilir që mund të qëndronte krahas
Apolonisë për nga urbanistika dhe pamja arkitektonike. Nga Poliset
E përmendura nga Hekateu vetëm Butroti është identifikuar me
Kryeqendrën antike të Prasaibëve, Butrintin e sotëm . (Iliret fq 60 )
Unë nuk e di për cilët qytete Iliro – Epirote e ka fjalën Prof. N. Ceka , për ata që janë identifikuar e nuk jane zbuluar ende, apo për ata që ende nuk ja u dime vënd ndodhjen e që nuk janë pakë, por rreth 70 . Por di që qytete të tilla si Bylisi, Amantia , Butrinti , Foenika, madje edhe Belshi , me tej Dodona , Pasaroni , Bunima , Efyra e të tjerët, pa përmëndur Kryeqendrën e Pirros së Epirit, Ambrakinë, ishin të paisura me shëtitore , teatro , stadiume, faltore dhe element të tjerë që në paralelet kohore qëndrojnë baras e mundet më lartë se Apolonia .
Mesa di unë , kur qytetet e Epirit dhe Ilirisë ishin të paisur me teatro të gurt teatrot e helenëve ishin shumë të pakët , dhe për nga madhesia më tëe vegjël (Dodona rreth 20.000 vënde, Dionizi Athine 17.000 vende , Epidauti rreth 14000 vende . Dodona dhe Pasaroni duhet te jene ndertuar rreth vitit 420 p.e.s.; ndersa Dionisus eshte ndertuar prej druri ne fund te shek V p.e.s dhe prej guri perfundoj rreth vitit 325 -324 p.e.s. , teatri I Epidaurit ne periudhen 340 – 320 p.e.s. ) Per Ambrakinë P.sh. thuhet:–
“ Nga burime të qëmoçme , tani vonë u hetua se kryeqyteti
i Pirro Molosit, Ambrakia ( Arta), pat arritur një ngritje të tillë kulturore sa ishte i stolisur, ndër të tjera, përveç me dy teatro, dhe me plot 1015 shtatore të ndryshme, numër ky mahnitë për çdo metropol të rruzullit tokësor deri më sot……..Plini (Plaku) tregon se statujat e nëntë muzeve te Ambrakisë Pellazge u vodhen nga romaket. “ ( Dh . Pilika Pellazget fq 351)
Më poshtë Profesor Neritan Ceka Vazhdon :-“….Gërmimet arkeologjike të viteve të fundit kanë sqaruar aty (në Butrint sh . im ) të njëjtën tablo si të Belshit. Brënda një fortifikimi me sip. 0,7 ha, që nga mesi i shek VII p. Kr. Zhvillohet aty një vëndbanim në shtresat e të cilit, VEÇ QERAMIKAVE VËNDESE Gjendet po ajo masë amorfash joniane, korintase e korkyrase krateresh e hidriesh joniane , kupash korintase e joniane apo aribalesh korintike. Në kohën e Hekateut shkëmbimi i ishte më i dëndur dhe përfshinte edhe kratere lakonase e kupa atikase Pamja e vëndbanimit ishte modeste, por FORTIFIKIMI SOLID NDRYSHONTE NGA FORTIFIKIMET FISNORE TE FILLIMIT TË EPOKËS SE HEKURIT ( Shek XII- Xp.Kr. ) nga një përpunim i gurëve dhe përdorim I kthesave me kënd të gjërë, që i jepnin trasesë së mureve një pamje zigzake. “
( Iliret Fq 60 )
Në këtë shënim të gjatë të Profesorit përmblidhen shumë gjëra , por le të ndalemi të qeramikat dhe pikërisht te ato qeramika që Profesori i përmbledh me dy fjalë “ qeramikat vëndëse”. A ishin këto qeramika prodhime të veçanta , do me thënë vetëm të Buthrotasve? A nuk kishin lidhje këto qeramika bie fjala me qeramikat e gjetura nga Profesor Korkuti dhe Profesor Petruso I Universitetit Austin të Teksasit, në shpellën e pranë ndodhur të Konispolit ? A mund të pranohet se shpellarët e Konispolit nuk kishin lidhje , madje nuk e dinin se Kodër Butrinti ishte një vëndbanim qoftë edhe “ I thjeshtë peshkatarësh “ ? Qeramika e Konispolit e përshkruar edhe nga Profesor N Ceka në po të njëjtin libër Fq 19 -20, janë të lidhura me të tri fazët e neolitit ( 6000- 2600 p.e.s. ) dhe kanë lidhje me qeramikat e Cakranit të Fierit, të Dunavecit e Maliqit në Korçë e të Kolshit në Kukës, të cilat Profesor Ceka i ka përfshirë në ” grupin e kulturës jugore Ilire.” Po këtu Profesor Ceka tregon se Butrinti edhe në epoken e fillim hekurit kishte një fortifikim , sigurisht të ndryshëm nga ai që pa Hekateu , por kishte . Por , si i bëhet që në librin Buthroti ai shkruan se :-
“….Sipas të dhënave të gërmimeve arkeologjike Butroti i
Shek. XII p.Kr., kur ndodhi eksodi trojan, ishte vetëm një
fshat i thjesht peshkatarësh , i vendosur në pjesën më të lartë
të kodrës dhe i pa rrethuar me mur “ ( Butroti fq 20 )
Cilin shënim të Profesorit duhet të besojmë atë te Ilirët apo atë te Butroti.?
E rëndësishme është të pranojmë dhe duhet ta pranojmë pa tjetër,se Butrinti i kohës së Hekateut duhet të ketë qënë nje qytet –port i vogël që duhet të kishte edhe kalata për ankorim anijesh edhe mangazina për shkëmbim mallrash. Duhet të ishte pa tjetër nje pikë ku prodhuesit e rreth vendosjes së tij sillnin kryesisht produkte bujqësore e blegtorale që prodhoheshin me shumicë e që ishin tepër të kërkuara nga trejet e tjera. Në të kundërtën, Hekateu nuk kishte pse tja u rekomandonte tregëtarëve të largët Egjeas, për të hyrë në mardhënie me të.
Hidhemi tani tek qeramikat e importit. Akademisë së Kulturës së Romës Fashiste dhe Prof. Ugolinit i duhej me pa tjetër të mos kalohej shek I VIIp.e.s. Këtë po bën edhe prof N. Ceka nën hijen e arkeologes greke Kiti Hatzis . Por , dekumentat e shkruara flasin më ndryshe . Ato thonë se lidhjet Ishullar- Epir shkojnë shumë thellë në lashtësi. Homeri tek “Odisea “ tregon se Mëndesha e vajzës së Mbretit Feakas, Alkinout, ishte Epirote , mundet nga paratoka e Butrintit , dhe, ishte një nga personat më të rrespektuar në pallatin e tij. ( shiko kënga e VII) Po këtu Homeri tregon se kopet e Uliksit Itakas ndodheshin në kullotat e Epirit nën mbrojtjen e miqëve te tij . Pra bëhet fjalë për motet e Luftes Trojane rreth shek . XII p.e.s. Feakasit e Alkinout u zëvëndësuan nga një tjetër fis lundërtarësh, Liburnët Ilirë , të një kombësie e gjuhe. Edhe këta me paratokasit e ishullit , per nevojat e tyre me siguri ruajtën mardhënie të mira shkëmbimi . Floten dhe tregjet e Liburneve evune ne zotrim helenet , per te vazhduar deri ne kohen romake. Edhe periudha romake ashtu siç ka vënë re Ciceroni kur shkruan se :- “ Butrinti ishte për Korkyrën si Ati për Romën” ; tregon po të njëjtat mardhënie. Më pas kushdo që ka zotruar Korkyrën , ka kërkuar mardhënie te mira me Butrintin. Edhe kur Butrinti u rudhos në një qendër peshkatarësh u ruajtën po këto mardhënie . Ali Pash Tepelena përdori limanin e vogel të Kataetos , I cili bëri qendër tregëtare Mursinë që vazdoj deri në mbarimin e Luftës së Dytë Botërore. Kështu që në qoftëse Prof Ceka dhe Kiti Hatzis nuk shohin e nuk gjejnë qeramika të tej shek . VIIp.e.s. është pak si e çuditëshme .Por le të shkojnë edhe njëher në muzeumin e Butrintit e të shikojnë disa qeramika të ekspozuara , të cilat Prof Çondi na i ka prezantuar në librin “ Butrint, Histori Monuments and Musum “ dhe që janë të datuara në shek e XVIII –XII p.e.s , pra edhe 600 vjet para Luftës Trojane . Në këtë kuadër a mund të qëndroj ajo që shkruan Prof N . Ceka në librin Butroti Fq 20 se :
“ …..Disa fragmente enësh të punuara trashë, si dhe ndonjë
vegël prej guri të punuar, dëshmojnë për një vëndbanimi të
izoluar pa asnjë lidhje me botën e largët Mikene . “
Kështu, Prof. N. Ceka e izolon Butrintin jo vetëm nga bota e largët mikene por edhe nga paratoka e tij , gjë e cila është jashtë realitetit.
Krejt në kundërshtim me prof N. Ceken jane studiuesit e antopologjisë e ndër ta E . Pitard , i cili pasi konkludoj se shqiptarët i përkasin tipit brakicefal e që mund të rrjedhin nga popullsitë e lashta pellazge të Gadishullit Ilirik , shton :
“….Persa i përket ishujve të Jonit, skemi asnjë mendim
për të pranuar që mund të jenë te banuara nga brakicefal.
Shqiperia dhe Epiri janë aq afër dhe ne e dim qëkuri se mbi
të dy brigjet e Aspropotamit, popullsitë janë brakicefale . “
Thjesht do të thotë se këto popullsi janë të një race e të një gjuhe . Por edhe vetë arkeologjia në këta ishuj , si në Korkyrë, ka ardhur në përfundimin se kulturat materiale e shpirtërore të tyre ka shumë element të përbashket e me zanafilla të lashta me trojet pëballë, madje dhe më në thellësi. Kështu që nuk na ndal asgjë të themi se edhe lidhjet e tyre tregëtare janë tepër të lashta e të pandërprera , qysh prej kohëve prehistorike e deri më sot. Por për këte nuk ka dhe aq faj Prof. Ceka , sepse eshtrave te Butrintit ja u gjeti vendin Ugolini. Prandaj nje barrikade fallco e shek VIIp.e.s. është tejet e pa pranushme dhe krejtësisht e pa vërtet.
Udhëtari, gjeograf e historian grek nga Kariada e Karisë Skylaksi(shek. VI –V p.e.s. në vepren “Lundrim gjat brigjeve te Europës dhe Azise” që na është përcjellë nga Pseudo Skylaksi (shek. IVp.e.s. ) ngjan të mos jetë vizitor i Butrintit. Me gjithë këtë, ai përmënd paratokën e Butrintit nën emrin ERYTHEIA ,njohur kjo në mitologji si kullotat e qeve të Gerionit , Mbretit të Thesprotëve . Po këtu ai na njofton se 40 stade të këtij bregdeti zotroheshin në fillim të shek. IV p.e.s. nga Alketa, Mbret i Mollosëve. Edhe Tuqididi nuk është vizitor i këtyre Trojeve , por, në veprën e tij madhore “Lufta e Peloponezit” , me rastin e strehimit të Themistokliut në Epir , njofton se këto troje nuk kontrolloheshin nga helenët. Autor të tjerë që i referohen Butrintit janë të periudhës romake dhe nuk kanë aspak lidhje me themelimin dhe përkatësin etnike të Butrintit , prandaj nuk po i marrim në shqyrtim. Pra , sipas lëndës së mësipërme duhet të biem dakort se ;- Butrinti I kohes së Hekateut e deri në pushtimin romak ,ka qënë një qytet –port i trojeve e popujve Kaon, dhe , aspak koloni e helenëve. Për me tej le ta thotë fjalën arkeologjia kur të nxjer në dritë akropolin e lashtë të tij.
A DUHET TE PRANOJME SE BUTRINTIN DHE FOENIKEN I KANE THEMELUAR HELENET?
ADRESUAR PROFESOR KRISTO FRASHERIT/
Nga Kozma Taho-Clearwater, Florida/
I nderuar Profesor ! Unë përfshihem ndër ata shqiptar që i lexojnë me kënaqësi dhe respekt shkrimet tuaja të shumta duke i vlerësuar si thesare të çmuara te historiografisë shqiptare.Natyrisht ndodh që në këtë mal të lartë të shkrimeve tuaja, ne amatorët dashamir të historisë apo “diletant entuziast” siç duan të na quajn disa nga koleget tuj, të mos biem në një mëndje për ndonjë çështje.E, doemos këto nuk mund ta errësojnë vlerësimin dhe rrespektin për punën tuaj titanike në fushat e ndryshme të letrave shqipe. Inderuar Profesor ! Anash shkrimit tuaj “Shtrëmberime të Historisë së Epirit” kisha shënuar — edhe prof. K. Frasheri e do qe Butrintin dhe Foeniken ta kenë themeluar e banuar helenët . Ju rikujtoj për këtë , pjesën e cilësuar –
“ Tashmë historikisht është pranuar se në shek. VIII p.e.s., me ekspasionin ekonomik që pësuan qytet shtetet e Helades, është e lidhur historia e themelimit te kolonive helene në brigjet e Jonit dhe Adriatikut. Pasi kolonistët e Korinthit dëbuan Liburnët nga Korkyra , krijuan këtu kolonin e parë tregetare në ishujt e Joint. Nga Korkyra u hodhën në stere. Këtu në trevën e Kaonëve Ilire , themeluan në Buthrotum (Butrint ) kolonin e tyre të parë. Buthroti mbeti si një ishull helen në detin ilir. Plini Sekundi, shkrimtar romak i shek. II të e.s., kur përshkruan gjeografinë e Epirit, ndërsa të gjitha qytetet i cilëson si vënd banime Epirote, kur zë në gojë Buthrotum ( Butrintin ) e quan ashtu siç qe në të vërtet koloni helene . …… Ne brigjet perëndimore të Epirit u themeluan edhe koloni të tjera helene , si Foenika (Finiqi i sotem ) në tokën e Kaonëve . “
I nderuar Profesor ! Me qënse nuk jam i një mëndje me ju, do ti lejoj vetes tju paraqes argumentet e mia si më poshtë.
Se pari — I pari dhe i vetmi dijetar helen qe pat vizituar Butrintin dhe Foeniken (ne shenimet e mia Foenika dhe Baiiakea jane i njejti qytet ), aty rreth viteve 520—515 p.e.s., ishte historiani dhe gjeografi helen Hekatu I Miletit . Ai I konsideron këto qytete, Polis (skurse Dursin dhe Apolonine), përcaktuar qartë , të popujve e trojeve Kaon . Hekateu do tju a rekomandoj Portin e Buthrotit tregëtareve gjith helen për të hyrë ne mardhënie tregëtare me të . Skylaksi shek. VI- V p.e.s. apo pseudo Skylaksi I shek. IV p.e.s. ngjan të mos I ket shkelur këto qytete sepse nuk I përmënd. Por ai do të përmënd para tokën e Butrintit nën emrin Eurithea apo Erithea , lidhur kjo me një nga bëmat e Herakliut , I cili sipas mitologjisë pat ardhur këtu për të rrëmbyer Qet e Gerionit , Mbretit të Thesprotëve . Edhe Tuqididi nuk I ka shkelur këto troje , Në veprën madhore të tij “Lufta e Peloponezit “ na e bën të qartë se në rreth vitet 470 p.e.s., me rrastin e strehimit të Themistokliut në Epir , Butrint , nënkuptohet , ai nuk banohej apo kontrollohej nga helenet. Autor të tjerë , qoftë edhe greko – Helen , visitor të këtyre trojeve janë të periudhes romake. Kështu, per deri sa grekët e lashtë, nuk e pranojnë të quhen themelues dhe kolonizator të Butrintit , përse duhet ta pranojmë ne këtë ?
Së dyti—Butrinti është përfshir në legjendat që bëjnë fjalë për një themelim të tij prej trojanëve refugjat që supozohet se kaluan nëpër Epir , Dodon Butrint e Ankizem. Legjendat janë sajime të shek. I p.e.s. , pra të periudhës romake , dhe Sipas Stefan Bizantini mbajnë për autor Teukrin nga Kyziku. Ndër të tjera ato thon se emir I Butrintit vjen nga fjala e greqishtes së vjetër “ δovζ “ që lexohet Bous e që emërton Buallin ,Demin Kaun . Gjëresisht e kam trajtuar prejardhjen e emrit të Butrintit në një shkrim në gazetën Dielli, e që rrjedh nga e folura shqipe e para tokës së tij . Po ashtu arkeologjia hedh poshtë edhe faktin se keto troje në ato mote kanë qënë të pa banuara , mjafton ti referohesh gjetjeve arkeologjike . Legjendat madje edhe vet Butrinti u bën te famshem se pse u përfshin nga Virgjili në “Eneiden “ etij të famëshme . Dionisi I Halikarnasit I përfshiu në “Historia e Romes se Vjetër “ Por për Dionisin e Halikarnasit të gjith popujt e botës ishin me orgjinë Greko –helene. Sido qoftë edhe D. Halikarnasit edhe Virgjili e tregojnë Butrintin të themeluar në momentin e mbritjes se refugjatëve trojanë .
Së treti – Butrinti dhe krejt Epiri janë përfshir gjërësisht në veprat madhore të Apolodorit ( 180 -109 p.e.s. ) “Kronikat “ dhe “mbi Perënditë “, siç na vënë në dijeni autorët helen dhe e latinë, e që fatkeqësisht nuk kan mbritur në ditët tona . Në këto vepra, thon ata, janë përfshir të gjitha kronikat që I referohen Akilit dhe birit të tij Pirro Neoptolemit, si dhe popujve e trojeve Epirote, prej Luftës Trojane e deri në pushtimin romak. Apolodori , sikurse edhe Eskili e shumëtë tjerë, e sjellin Pirro Neoptolemin e bashk me të edhe Andromarkën , të venë e Hektorit, dhe Helenin birin e Mbretit te Trojes Priamit ,ne Butrint . Ndoshta edhe si themelues të tij . Për Eskilin dhe Apolodorin , pa numuruar autor të tjerë helen , Neoptolemi ishte themeluesi I dinastise Mbreterore Molose.
Së katerti –Një shënim shumë të rëndësishëm që e lidh Butrintin dhe paratokën e tij me burime mitologjike tejet të lashta, gjthsesi para Helene na e percjell Stefan Bizantini . Ai na përcjell se Çuka e Ajtoit banohej nga Kammanojt dhe duhet të jetë quajtur Kammania , emër që e mbante tërë Krahina e cila më pas është quajtur Kestrinë . Burimet rrëzë saj ne sot I quajm “Burimet e Kammares “. Lumi I Pavllos së sotëm në mote shumë të lashtë është quajtur Lumi I Kadmit e më pas Lumi I Kestrinës . Po ky Lum, I Nderuar Profesor , është quajtur nga Homeri Selloj, nga Apolodori Seelent dhe nga Virgjili Simoent. Dy parcela në mesfushën e Mursisë mbajnë edhe sot emrat, Kandale e Bundo, çka mund të lidhen me Ka dhe Buall. Studiuesi arvanitas Aristidh Kola I lidh me udhëtimin e Kadmit për në Buthrot. Midis Butrintit dhe Xarrës ndodhet një kodër e stërzgjatur që mban emrin Bular. Ky emër qëndron shume afër me emrin Bullar me të cilin popullsia rrënjëse e Fushe Mursisë emërton një gjarpër trup madh ngjyrë rozë të cilin e konsideron të shënjtë e nuk duhet vrare. A nuk thotë mitologjia se Kadmi dhe Harmonia u shndruan në gjarpërinj Bolla dhe u dërguan në Fushat Eliziane ? Pranë Foenikës janë burimet e Syrit të Kaltërt, të cilat lidhen me vrasjen e nje Kuçedre ose Dragoj . A nuk thotë mitologjia se Kadmi vrau Dragoin që ruante burimin , e që sipas saj ishte I biri I Aresit , Perendië së Luftës ? A ka ndonjë Burim të tillë në Tebë ? Cilat janë arsyet që s’na lejojnë ti quajm Kadmin , Kiliksin, Feniksin dhe motrën e tyre Europën , dhe vetë të atin e tyre Agenorin,- Foenikas , Finiqas ? Mitologjia thotë se Feniksi në kërkim të motrës ,Europës , do të përfundoj në brigjet perëndimore të Azise së vogël ku do të themeloj Fenikinë . Po të ishte Fenikas, I Azise se Vogel ç’ kuptim ka të thuhet se themeloj Fenikinë? Ju kujtoj me kete rrast , Inderuar Profesor , se dy studiues nga Universitetet e Libanit e te Sirise – thotë prof Mathieu Aref – kanë mendimin se Feniksit kanë lidhje gjaku me Pellazget.Prandaj , i nderuar Profesor, une mendoj se vend lindja e Kadmit ishte Foenika dhe vend varrimi Buthroti .
Së Pesti –Mitologjia Arbërore , bledhur nga dijetari Dhrovianit , Delvinjot, Me origjine Vithkuqare, e sjell lindjen e Zeusit në këto anë , në stanet e Kronit, në Palavli dhe e përcjell për tu rritur në Kretë nëpërmjet Limanit të Butrintit . Unë besoj se Ju duhet ti keni kaluar nëper duar këto materiale . Kohë më vonë Zeusi do të rikthehet këtu për të rrëmbyer më të bukurën femër vdektare, Europen, e nëpërmjet Butrintit do ta çoj e bashkohet me të në Kretë , duke lënë mbrapa Mbretërinë e famëshme Minoike të këtij Ishulli. I nderuar Profesor ! Janë me dhjetra element mitologjik që i bëjnë trojet Epirote të rreth Pindit të jenë kërthiza e asaj që bota e qyteteruar e njeh për Mitologjinë Greke apo Helene . Unë mahnitem me madhësinë , madhështinë dhe bukurinë e saj , ashtu siç mahnitem për bukurinë dhe madhështinë e qytetërimit helen , për shekullin e artë e të pa arritshëm të Perikliut. Rreth admirimin që rezervoj ndaj qyteterimit helen , do të isha i kenaqur që Butrintin dhe Foenikën ta kishin themeluar Helenët. Por kjo nuk është aspak e vërtet . Atë e themeluan stërgjysherit tanë Kaonë qe ishin detar të shkëlqyer të cilët i binin kryq e terthor Mesdheut e Adriatikut si dhe mjeshtra të përsosur të ndërtimit të mureve dhe qyteteve (sipas Herodotit). Dhe domosdo që jam shume krenar.
Së gjashti — Arkeologjia na vërteton se rreth trojet e Foenikes e Butrintit janë pëlqyer e banuar prej njeriut pandërprer qysh njëqindë mijë vite më pare. E konfirmojnë këtë Kodër Kroi i Xarrës , Shpellat e Milesë,Shpellat e Konispolit dhe Butrintit, Varrezat e Bajkajve , vetë Koder Foenika e Koder Butrinti ,Kalivoj, Çuka e Ajtoit që nxorrën në dritë vegla të epokes se gurit, të Neolitit ,të Bronzit e hekurit. Mjafton ti hedhësh një sy faqeve 70-73 në librin “Butrinti, History, Monuments and Museum “ të prof Dh. Çondit , ku janë paraqitur shumë pake nga ato vogëlsira që jane gjetur. Do të shikoni aty se Prof. Çondi ka harruar të datoj çekiçin apo sopatën prej guri , per të cilen ndojnë autor tjetër që e shet profesionin për politike , na thote se është një prodhim i Epokës se Bronzit të Vonë , madje të fillim epokes së hekurit.
Arkeologjia na ka dhënë edhe disa datime për muret rrethus , që për mua janë krejtësisht të gabuara për dy arsye tejet të thjeshta . Kodër Butrinti me të dy rrethimet e tij është ende i pa prekur ( ashtu si edhe Foenika ) prej gërmimeve arkeologjike . I vetmi objekt i zbuluar këtu është një kishë e periudhës Bizantino Mesjetare . Amund të flitet për lashtësinë e tij kur nuk ke zbuluar e nxjer në dritë asgjë ? Me gjith këtë Qiriaku del Pizzicoli i Ankonës që ishte dhe një vizitor i hershëm i tij, murin e rrethimit të pare (arkaik ) e konsideron para helen.
Përsa i përket mbishkrimeve të Butrintit nuk po ndalem ,. Dëshiroj vetëm tju rekomandoj të hapni faqen e facebook –ut dhe do te shikoni se sa mirë e shkruajnë bashkfshatarët e mi greqishten me alfabetin e shqipes . A të mos e kenë shkruar stërgjishërit tanë shqipen me alfabetin e greqishtes , i vetmi më i thjeshti në përdorim në ate kohë ?
Së fundi, me të drejtë Ciceroni do të konstatoj se : –“….Anti është për Romën si Buthroti për Korkyren . Homeri në Odisea na tregon mardhëniet e ishullit Skera (Korfuzit te sotem) ku detarët e Alkinout mitiko – legjendar ankoroheshin lirisht ,duke njohur cdo skut të vijes bregdetare e duke pasur mardhënie të shkëlqyera , nga ku nuk mund të përjashtohet Butrinti . Pas Feakasve ishin liburnet qe e zotruan këtë ishull, të të njëjtes rracë e gjuhë me paratokën e Ishullit e që medoemos duhet të kenë patur mardhënie të shkëlqyera. Helenet me pas zotruan ishullin , floten dhe tregjet e liburneve dhe doemos edhe me Butrintin.Venetikasit po ashtu tregëtonin lirisht me ishullarët edhe kur Butrinti u rrudh në një qendër peshkatarësh. Flota tregëtare Buthrotase deri vonë në shek . e X të erës sonë sic del në rastin e Mrekullis së Shen Iliut ( te Riut ) rrihte brigjet e Adriatikut e Mesdheut . Ali Pash Tepelena përdori molin e Kataetos i cili bëri si qendër tregëtare Mursinë , që vazhdoj e tillë deri në fund të Luftës së Dytë Botërore.
I nderuar Profesor . Keto jane disa nga vrëjtjet që dëshiroja tja u bëja të ditur me qëllim që të rishikoni edhe njëher problemin e zanafillave , themelimit dhe përkatësis etnike të Foenikes e Butrintit . Falenderoj me këtë rrast historianët ,hartues të Historise se Shqiperisë të cilët me të drejtë nuk e kanë përfshirë Butrinti në listën e qyteteve koloni helene. Unë nuk e di se ku jeni mbeshtetur ju që e pranoni Butrintin të theme luar nga helenët . Por e di shumë mirë që Butrinti ështe perfshirë në burimet e shkruara të cilat konsiderohen historike; është përfshirë gjërësisht në kronikat e herëshme të mbledhura e përpunuara e përshtatura në veprat e autoreve helen nga më të shquarit sikurse Euripidi , Pindari, Eskili, Apolodori Aristoteli etj ; ështe përfshir në mitologjinë e pranuar për helene si dhe në atë arbërore ; po ashtu edhe në ato legjenda që kanë harritur deri në ditet tona , pa perfshirë këtu një numur gojë dhënash që sigurisht i ka shformuar koha. Arkeologjia ka gati një shekull që punon aty por gjithsesi jashte rrethimit të parë dhe të dyte të tij . Ajo ka zbuluar aty qytetërime bashkohore të njëjtë me ato të helenëve , romakëve e deri të periudhave bizantino mesjetare . Disa vogëlsira tregojnë se Koder Butrinti është një vënd banim më i hershëm se këto. Sinqerisht, I Nderuar Profesor jam rezervuar tju drejtohem për hir të moshes suaj të thyer; por mësoj se gëzoni një shëndet të mirë, dhe ja u uroj edhe për shumë mote. Dijet tuaja janë ku e ku shumë më të larta se ato të miat dilentante .
LUIGJI MARIA UGOLINI, BUTRINTI DHE PARATOKA E TIJ
NGA KOZMA TAHO/ Florida/
Për punën e Ekspeditës Arkeologjike dhe drejtusit të saj Prof. L.M.Ugolini është folur e shkruar shumë, në ato mote e deri në ditët e sotme. Ato u vlerësuan edhe nga qeveria Shqiptare , madje më tepër nga ç’duhej. Shumë të pakët janë ata që e kan parë me dyshim punën e kësaj ekspedite dhe konkluzionet përfundimtare të cilat gjithsesi u gatuan në laboratoret dhe zyrat e Akademisë së Kulturës së Romës Fashiste dhe u botuan në emrin e Ugolinit pas vdekjes së tij. Shvendosja e Ekspeditës prej qytetit të lashtë të Foenikës në Butrint ishte më tepër një tërheqje veshi për të mos shkuar me zbulime më tej se orientimet e kërkesat e Romës. Për ti rrealizuar me qetësi dhe mbi “baza shkencore” synimet e tyre , Akademia e Romës do të siguronte së pari një mos mbykqyrje të punimeve nga shteti Shqiptar. Kështu Ekspedita dhe Prof. Ugolini vepruan qetësisht , gërmuan , kërkuan , zbuluan, aty ku dallohej një bashkëqyteterim helen e romak dhe anashkaluam , mbuluan e shkatrruan shtresëzime që mund të tregonin qytetërimet tej helene. Ata anashkaluan plotësisht punimet në dy rrethimet e lashta të qytetit. Me qëllim që ta benin fakt se Butrintin e kishin themeluar kolonet greko –helen të Korinthit e Korkyrës; ata e përfshin Butrintin edhe në axhenten turistike të Korkyrës gjithsesi duke e prezantuar sin një qytet grek. Dhe kjo ndodhte në një kohë kur ende nuk ishin zbuluar mire shumica e objekteve. I vetmi person që inspektoj kërkim zbulimet e Ekspeditës arkeologjike të Butrintit ishte Drejtori i Muzeut dhe Bibliotekës Kombtare Sotir Kolea . Ndër të tjera ai do të shkruaj :–
“……..Sipas fjalës së z. Ugolini, simjet nuk u çelën shumë varre
të hershëm përveç atyre që u ndodhen gjat rrugës. Ndër këto
varre janë gjetur poçerina dhe vogëlsira të tjera për të cilat z.Ugolini
thotë se nuk kanë vlej të shënuar, ndaj nuk ka vënë dorë ndë varre
të tjerë që kanë mbetur pa u çelur, z. Ugolini i ka mbledhur ndë arka
me kashtë dhe i ka mbyllur e vulosur…..”
Së pari , hapja e varreve bëhet nga një grup specialistësh ku dekumentohen me përgjegjësi , mënyra e varrimit, pozicioni i kufomës si dhe gjith përmbajtja e tij me vogëlsira , enë , armë etj. Nga studimi i tyre përcaktohet pastaj koha e varrimit , përkatësia etnike, lloji e forma e vogëlsirave dhe armëve , vënd prodhimet e tyre , të cilat bëjn të mundur të dallohen edhe mardhëniet me popujt fqinj e më largë etj. Por përse Ugolini i hapi të gjitha varret e lashtë të Butrintit kudo që kërkoj dhe i gjeti ? Përse këto vogëlsira të paketuara nuk përfunduan në muzeun e Tiranës apo edhe në atë të Butrintit ? Përgjigjen për këtë na e jep Mitologjia që gjithsesi është pranuar për greko helene. Në variantet e shumta të saj ajo pranon se në Butrint duhet të jenë varret e tri nga herojve të saj mitiko legjendar . KADMIT – Mbreti mitikolegjendar , themelues i Beotise (Apo Kadmenes). Burimet mitike thonë se ai do tju mesonte Pellazgeve Jonian përpunimin e metalit dhe alfabetin Fenikas apo Foenikas i cili nga Diodori e Plini eshte quajtur Pellazgë. Kronikat e Apolodorit e percjellin për te Enkelejt në pleqerin e tij. Butrinti dhe paratoka e tij janë shumë të lidhura me këtë hero mitkolegjendar. Lumi i Pavllos para se të quhej prej Homerit Selloj, tregojn zbulimet e sotme, është quajtur LUMI I KADMIT. Dy parcela në mesin e fushes së Mursise mbajne edhe sot emrat KANDALE E BUNDO ; ç’ ka mund te lidhen me buall dhe ka me të cilet ai beri rrugën për në Butrint. Një kodër e stërzgjatur midis Butrintit e Xarrës mban emrin BULAR , Shume pran emrit Bullar me të cilin popullsit vëndëse, emërtojnë një gjarpër trup madh ; që konsiderohet i shënjtë e nuk duhet vrarë. Mitologjia thotë se Kadmi e Harmonia u shndruan në gjarpërinj Bolla e u dërguan në fushat Eliziane. MEDEAS – -Bija e mbretit mitik të Kolkidës ETIT (atit), zotruesi i Bashkës së Artë . Ajo sipas mitologjisë ra në dashuri me Jasonin . Ndihmoj në rrembimin e Bashkës së Artë dhe ndoqi ekspeditën deri në ishullin e Feakasve (Korfuzi i sotëm) Me ndërhyrjen e Mbretit Mitiko legjendar të Feakasve ALKINOU, do të martohet këtu me Jasonin.Pas veprave makabre ajo do të vdes këtu e do varroset në Butrint. PIRRO NEOPTOLEMI –I biri i Akilit Legjendar ; një ndër Mbrertërit më të shkëlqyer të Epirit i cili bashkoj trojet e tij prej Fthias e deri tutje Shkumbinit e spas disa burimeve edhe tej Shkodres në Ulqin Tivar e Kotor . Sipas Homerit ,Pionier i Luftës Trojane , parathën se pa pjesmarrjen e tij Troja nuk mund të pushtohej . Kronikat legjendat , gojëdhënat përcjellin shumë qytete ndërtuar prej tij . Sipas Aristotelit gjedhët e dhëntë e Epirit aq të dëgjuara në lashtësi janë merit e tij dhe mbajnë emrin e tij . Kronikat e përcjellin edhe Butrintin një ndër qytetet e ndërtuar prej tij .Ato thonë se është vrarë në tempullin e Delfit. Në ato mote ky tempull nuk ekzistonte. Studiuesit thon se në rrethinat e Delvinës ka qënë një tempull i Delfit (diellit) Në qoftëse nuk gjëndet aty pari , mundësia me e madhe është të jet në Diapor . Ky emër përmban rrenjen Di—Dia __Diau = Diell . Dhe nuk eshte aspak çudi që varri i Neoptolemit të jet në Butrint . Zbulimi i qoftë edhe njërit prej tyre mund të ishte sesacional por i vlefshëm për të permbysur tërë parahistorin e Europës. Pra përfundimisht mendoj se prrishja e boshatisja e varreve nuk ishte e pa qëllimëshme . Por le ti referohemi edhe me tej Z. Sotir Kolea ;—-
“…..I bëmë fjalë për rrashta (eshtra ) krerësh që ngjan me doemos
të ketë gjetur ndë këto varre. Mbi këtë pike mësuam prej tij se gjeti
disa rrashta me nga një vath të rremt, ose verig rrami (hekuri), të
vëna nga ana e mëngjër(prerë se ishin varre me meshkuj) Nder ta gjeti
një rrashtë me ovullën(monedhën ) për lundërtarin e kurundit të ngulur
ndë dhëmb, gjë që fort rrall është gjetur deri më sot. Mbi këtë treguam
gëzim dhe shpresë se Muzeja jonë ka për të patur kështu një lëndë të afert
për shqyrtime kranioskopike dhe mësuam prej tij se mu për këtë qëllim i
ka dërguar ndë Romë . “
Shume qart e mjaft domethënëse . Në Butrint duhej asgjësuar ç’far do gjëje që mund të çonte në tejlashtësinë helenike dhe të përbyste Historirat proto e parahistorirat që fabrikoheshin . Antropologët që kanë studjuar popujt e Epirit janë plotësisht në një mëndje : se këta popuj i përkasin trungut Ilir të Ballkanit perëndimor , pra janë Brakicefal madje hiper brakicefal . Matjet kranioskopike do ta vërtetonin këtë .Prandaj edhe duheshin azgjësuar.
Sotir Kolea iku nga Butrinti dhe do ti dërgoj atë raport të gjatë Ministrit të Arsimit ku edhe do ti rekomandoj :–
“….. Punimet që ben z.Ugolini duhen vëzhguar nga afër. Një i
derguar i ministries duhet ndë vend që ditën e të nisurit të
punimeve, e gjer ne të mbyllur të çdo viti. Ç’ do vogëlsirë që
mund të zhduket leht, duhet të merret shënim me të dalur në
dritë nga toka dhe duhet vënë në ruajtje të një poste te ushtrisë
që ka discipline vetëm urdhrin, ç’do mënyrë tjetër të vepruari
nuk ka për ta mbushur të plotë qëllimin e sigurimit të sendeve
të zbuluara …”
Me qënse jemi këtu ; para pak kohesh nje miku im po me thoshte se kishte par në një nga muzeumet e Londrës një unaz në gurin e së cilës ishte e gdhendur koka e Deas ( Princesha e Butrintit ) Mbaj mënd se para vitit Nëndëdhjet një Fushë Mursiot dorëzoj një unaze për të cilën dhe u shpërblie. Nuk më ka rënë rasti ta takoj për të mësuar hollësira . Por e di fare mirë qe babai i tij pati punuar ne ekspeditën e Butrintit . Ata thonë se edhe ata kanë mundur të fshihnin vogelsira , madje shtojn se në shume raste i hidhnin në karroca opo vagona e ndodhte që nuk i rigjenin përsëri .
Autori i librit “Shqiptaret “ Edwin Jascques i cili i pat ndjekur me interes punimet e kesaj Ekspedite shkruan : —
“…..Edhe pse tradita e lashtë ua njeh Trojaneve të mundur
themelimin e Butrintit aty rreth vitit 1000 p.e.s., arkeologët
nuk janë ne nje mendje me këtë Misioni Italian që punoj aty
prej vitit1928 deri në Luftën e Dytë Botërore, zbuloj gjurmë
njeriu që i perkasin viteve 5000 p.e.s. Ugolini mblodhi materiale
prehistorike të tilla si SOPATA E DISA KAMA PREJ KOCKE TË
LËMUAR , SENDE TË EPOKËS SË GURIT, SI DHE NJË LARMI TOKËZASH
TË EPOKËS SË BRONZIT…..” ( Shqiptaret fq 5)
Kështu pra edhe në Butrint Ugolini gjeti e publikoj vegla të Epokes se Gurit. Unë nuk e di se ku i gjeti ai këto vegla . Llogjika të çon se ato mund të jenë gjetur në gërmimet për rindërtimin e Kështjellës Veneciane dhe muzeut që zën një sipërfaqe të konsiderushme te Akropolit të Lashtë . Por pse i publikoj Ugolini këto gjetje të cilat gjithsesi rrëzonin tezën e themelimit greko helen të Butrintit?Përgjigjen për këtë e marrim nga datimi i tyre. Këto vegla që në mënyrë të pa diskutushme i përkasin Epokës së Gurit u datuan si prodhime të Epokes se Bronzit , madje te Bronzit të Vonë , për të mos thënë të prag fillimit të Epokes se Hekurit rreth shek XIIp.e.s. , kohë që përkonte me të supozuarën Luftë Trojane. Nëpërmjet këtyre datimeve Ugolini do te krijonte hapsirën për të pranuar një kalim të trojanëve në Butrint si dhe pranimin si real histori te “Eneidës “ se Virgjilit , aq të pëlqyer prej Perandorëve Romak, në paraqitjen e tyre me prejardhje hyjnore. Dhe çfar bëri “ arkeologu i madh e i shquar deri ne prof Arkeologjie Ugolin “? E varrosi tërë këtë pjesë të Akropolit të lashtë nën themelet e Kështjellës Veneciane dhe Muzeut. Në veprimtarin kërkuse arkeologjike ky veprim përbën një krim arkeologjik dhe është i dënushëm. Por fati e deshte që barbarët e rinj romak me tituj tashmë shkencor ,dhe në emër të shkencës së arkeologjisë , të mos e shkatrronin Akropolin e Butrintit, për tja lënë nxjerrjen në dritë të tij stërnipërve të atyre që hapën themelet e tij .
Para toka e Butrintit Përshkohet nga lumi i Pavllos rrjedha e të cilit sipas burimeve historiko- mitologjike ishte njëherësh edhe vija kufitare midis grup popujve më të shquar të Epirit , Kaonëve, Thesprotëve dhe Mollosëve. Ugolini vizitoj edhe Kalivuan, po ashtu dhe qytetin e Çukës se Ajtoit të cilin e parapëlqeu ta quante Pergamin e Prasaibëve . Sigurisht , ose u gabua ose e bëri në mënyrë të qëllimshëm këtë emërtim . Çuka e Ajtoit nuk bën pjesë në trojet e Prasaibëve Kaon por në trojet e Kestrinëve Thesprot dhe ashtu siç tregojnë edhe muret e tij ishte i baraz lashte dhe më i madh se Butrinti sikurse edhe vëndbanimi i Kalivoit për të cilin na thone se ka qënë një stan i Buthrotasve .Thua të mos dinte gjë Akademia e Romës dhe Profesori isaj i arkeologjisë Luigji Maria Ugolini ? Të mos e kenë lexuar ata Stefan Bizantinin ? Ugolini e pa madje edhe e gërvishi këtë qytet të stërlashtë të Kestrinëve Thesprot, por ai nuk gjeti asnjë gjurmë romake në trojet e tij . Dhe s’kishte se si të gjënte . Çuka e Ajtoit ishte një qendër e banuar me një akropol të paktën gjashtë herë më të madh se sa ai i Butrintit; por që i takonte Kestrinëve Thesprot qytetet e të cilëve barbaria romake e Pol Emilit i dogji e i rafshoj me tokën , ndërsa popullsit i skllaveroj e i çoj në Romë.Kestrinët ishin po aq të qytetëruar e kulturuar sa edhe Buthrotasit dhe jam i sigurt se edhe këtu do të gjëndet nje qender kulturore sikurse edhe ajo e Butrintit . Akademisë së Romës dhe Ugolinit nuk i interesonte kjo, ndaj i qëndroj large. Interesant është edhe fakti që popullsia rrënjëse e Fushë Mursisë nuk na e ka përcjell emrin e tij. Me gjithë këtë ajo na ka percjell emrin e burimeve të ujit pran tij, të cilët edhe sot quhen BURIMET E KAMARES rrjedhur nga KAMMANIA E KAMMANOJVE sikurse na e saktëson Stefan Bizantini në shënimet e tij. Në këto qendra të banuara janë gjetur materiale arkeologjike të periudhes se neolitit e deri të paleolitit të mesëm sikurse ato të Kodër -Kroit të Xarrës , për të cilën arkeologët thonë se është banuar nga njeriu qysh njëqindëmijë vjet më parë. Për qeramikat e Butrintit do tja lë fjalen Prof. M. Korkutit i cili punoj para pak vitesh në Shpellën e Konispolit , e të njëjtës trevë . Ai thotë se qeramikat e këtushme ishin të njëjta me ato të Cakranit të Fierit, Dunavecit e Maliqit të Korçes , dhe Kloshit të Kukësit . Ugolini zbuloj gjithashtu në Butrint nje korpus të tërë mbishkrimesh në alfabetin grek , të cilat i shfrytëzoj në mbështetje të tezës së themelimit greko helen të Butrintit , pamvarsisht se ato i përkisnin një periudhe 300 –400 vjeçare më të vonëshme . Në një shkrim tjetër do të shikojme se këto mbishkrime hedhin poshtë tezën e themelimit greko helen të Butrintit edhe pse janë në alfabrtin grek. Këto janë përgjithësisht ato që askush nuk na i ka thënë për punën e Ekspeditës Italiane dhe Prof .Ugolinit në Butrint.
Kozma Taho
Clearwater , Florida Mars 2015
A MUND TË PRANOHET LUIGJI M. UGOLINI ZBULUES I BUTRINTIT?
Shkruan: KOZMA TAHO-CLEARWATER , FLORIDA /
Katër vjet pasi emisari i saj Prof. i Arkeologjise L.M. Ugolini pat vizituar Butrintin , Kalivuan, Çukën e Ajtoit , dhe dy vjet pas kërkimeve arkeologjike në qytetin e lashtë të Foenikës , Akademia e Kulturës se Romës Fashiste dhe Prof. Ugolini do te prapagandonin zbulimin e qytetit antik te Butrintit. Në ditët e sotme gjithëfarë autoresh e paraqesin Ugolinin si zbulues të Butrintit , si të thuash një Shliman të ri . Por, – a është Ugolini zbulues i Butrintit ? Kjo nuk është aspak e vërtet. Qartë, prerë e në menyrë të pa diskutushme mund tju themi tërë atyre që besojnë e pranojnsi zbulues te Butrintit Ugolinin;se nuk ka si të quhet Ugolini zbulues i tij ; që dihej fare mire ku ishte, kush ishte dhe çfar përfaqësonte . Popullsit vëndëse , çobenët që silleshin këtyre anëve si dhe inteligjenca shqiptare e atyre moteve e dinin fare mirë kush ndodhej në këtë truall të mbuluar tashmë nga një pyll i dëndur e që ata e emërtonin vithrinë apo vuthrinë . Butrinti nën emrin Buthrot apo Buthrotos, për rëndësin dhe shkelqimin e tij si një ndër portet detare nga më të mëdhejt e trojeve e popujve Kaon , përmëndet e u rekomandohet tregëtareve helen qysh në shek. VIp.e.s. nga vizitori i parë dhe i vetëm helen Hekateu i Miletit , gjeograf e historian . Nga Skylaksi (shek. VI—V p.e.s. ) apo pseudo Skylaksi (shek. IV p.e.s.) përmëndet para toka e tij nën emrin mitik” EURITHEA “ e dalluar për rritjen e një lloj gjedhi trup madh, konsideruar raca më e mirë në tërë botë e lashtë.( Aristoteli ). Historiani i madh greko-helen, Tuqididi e përmënd shkarazi kur bën fjalë për strehimin e Themistokliut në Epir ( 470p.e.s.) Aleksander Molosi dhe Pirrua i Epirit e patën përdorur si port detar për të hedhur ushtrit epirote në gadishullin Italik, ku patën zhvilluar beteja të suksesëshme me ushtrit romake . Apolodori (180—109 p.e.s.) e pat përfshir në kronikat e tij. Në Butrint u vendos latifondisti romak Pompon Atiku, mik i Ciceronit , madje ndërtoj edhe një vilë modern për kohën “AMALTEA “ ende e pa zbuluar. Jul Qezari e përdori si një nga pikat më të rëndësishme për furnizimin e ushtrisë gjatë luftes civile në Iliri. Perandori August e mori në mbrojtje madje vendosi edhe veteran të luftës këtu. Ata e zgjeruan shumë qytetin edhe matan rrjedhes së Vivarit . Ndërtuan vepra madhore e të rëndësishme sikurse ujësjellësi rikonstruktuan teatrin e ndërtuan forumin romak , ende i pa zbuluar plotesisht, banja publike e tje. Kaloj në këto anë , e vizitoj e la shënime gjeografi i madh grek Straboni. Vizitor i tij ishte edhe gjeografi ,matematicieni dhe historiani egjyptian me rrënjë Iliro Maqedone Ptolemeu , i cili la edhe kordinatat gjeografike të tij. Në shek. e III të erës sonë do të përmëndet për mrekullinë e Shen Tirinit ku konfirmohet edhe ekzistenca e teatrit të tij . Do të përmëndet po ashtu edhe për mrekullinë e Shen Iliut ( të riut ) ne shek. e IX të erës sonë. Një shek. më vonë dijetari Ibn Haukon do ta përfshij ne veprën “ Konfiguracioni i Tokës “ nën emrin “ Bardhout “. Butrintin e pat vizituar dy here pionieri i arkeologjisë Kiriaku del Pizzicolli i Ankonës ( 1428—1435 ) Ai vizatoj me përpikmë të tre muret e tij si dhe kopjoj e mori disa mbishkrime , fatin e të cilave nuk e dim . Atë e kanë skicuar hartograf të shumt të Venetikut e ndër ta edhe hartografi i shquar At Coronelli i cili përdori emërtesat e kohës ( viti 1688 ) siç na njofton studiuesi A. Shkreli . Harta të sakta ushtarake hartuan Turqët, Inglezët , Francezët madje dhe Rusët. E vizituan atë Konsujt Francez e Inglez akredituar pran Ali Pash Tepelenes duke na lënë edhe shënime të shumta . Mbas këtyre :- a mund të thuhet se L.M. Ugolini është zbulusi i Butrintit ? Ndërkaq L. M. Ugolini ishte arkeologu i parë që do të vendoste çadrat e do të fillonte gërmimet në trojet e qytetit të lashtë të Butrintit . E , për të thënë të vërtetën kjo ishte një inisiativ tepër e guximeshme . Kush e ka vizituar Butrintin para viteve gjashtëdhjet e di mirë se aty të çanin mushkonjat e gjarpërinjtë e shumt e tepër të rrezikshëm që vërdalloseshin nëpër rrënoja . Zbulimi i objekteve nga më të spikaturit tregon për se ku duhet të punonte dhe se ç’far duhet të nxirrte në drite . Pas tij dhe për mbi të qëndronte Akademia e Kulturës së Romes Fashiste qe orientonte ç’do veprimtari të Ekspeditës dhe qe e donte Butrintin ta kishin themeluar greko helenet por dhe me dritare te hapur per kalimin e trojaneve. Personalisht nuk e gjykoj Ugolinin mbi bazën e librave që Akademia e Romës botoj nen emrin e tij e pas vdekjes se tij, por për ato ç’ka ai bëri ne Butrint dhe qe tregojë qarte shkarje nga puna shkencore arkeologjike.
LUIGJI MARIA UGOLINI DHE FOENIKA ( FINIQI )
Shkruan: KOZMA TAHO-CLEARWATER, FLORIDA/
Luigji Maria Ugolini ishte dhe mbetet pa dyshim arkeologu më i suksesëshem dhe më i rëndesishëm që realizoj kërkim zbulimet arkeologjike në trojet e qytetit të lashtë të Butrintit. Pothuaj se gjithçka që është nxjer në dritë deri më sot janë meritë e punës , dashurisë dhe perkushtimit të tij për këtë qytet mitiko –legjendar. Kështu , mund të thuhet se Butrinti është i lidhur me emrin e Ugolinit. Gjithçka e zbuluar mbas tij janë ritushime, shtesa, që nuk mund të harrin sasinë dhe cilësinë e objekteve që ai nxorri në dritë. Ai i kushtoj Butrintit pothuaj tërë veprimtarinë e tij kërkuse e zbuluse arkeologjike . Më gjërë për jetë e tij mund të mësoni në librin “Butrinti i Përjetshëm “ të R. Hodge.
Ugolini erdhi në shqipëri në kuadrin e armatës inteligjente përzgjedhur nga qeveria fashiste e Romës e cila rivendikonte në ato mote Perandorinë e dikurshme Romake . Pra ishte pjese e armatës se “ Gjeneral Gramafonëve “ që u inflitruan në shqipëri dhe punoj nën urdhrat e Akademisë së Kulturës së Romës Fashiste.Nuk mund të paragjykoj përfundimet e botuara në emër të tij pasi ato janë botuar nga Akademia e Romës Fashiste pas vdekjes së tij .
Ishte një marveshje midis Akademisë së Kulturës së Romës Fashiste dhe Qeverisë Shqiptare që do ti hapte rrugën kërkim zbulimeve arkeologjike në trojet tona. Akademia e Romës dhe profesor Ugolini do të zgjidhnin për së pari trojet e qytetit të lashtë të Foenikës ( Finiqi i sotëm ). Përse u zgjodh pikërisht Foenika ?
1)—Foenika si kryeqendër e Kaonëve dhe Kryeqytet i Lidhjes Epirote ( mbas rënies së Mbretërisë Molose 230 p.e.s. ) Ishte i pari qytet Ballkanik që ju hapi rrugën duke ju krijuar lehtësi portuale e manovruse ushtrive Romake.
2)—Me ndërmjetësinë e Lidhjes Epirote , në Foenikë është nënshkruar edhe një traktat paqeje ndërmjet ushtive ndërluftuse Romake e Maqedonase . Traktati mban emrin e Foenikës dhe është nënshkruar në vitin 205 p.e.s.
3)—Nisur nga këto ndihmesa Roma i pat akorduar Foenikës “ statusin e qytetit mik “ Ky status lidhej ndër të tjera edhe me një pamvarsi të kufizuar e kontrolluar e cila do te vazhdonte deri rreth vitit 140 p.e.s. kur edhe epirotët do ti bashkengjiteshin nën ndarjes maqedone të Perandorisë Romake .
4)—Burimet e shkruara tregojnë interesimin dhe kujdesin e Senatit Romak për forcimin , ndërtimin , zgjerimin e urbanizimin e Foenikës nën ndikimin e qytetërimit Romak .
5)—Rreth lashtësisë, zanafillave e themelimit të Foenikës , njohurit ishin tepër të kufizuara. Sipas një variant ajo konsiderohej si një themelim i shek. IVp.e.s.prej Mbretit Kalia (historikisht i pa njohur ) në kujtim të atit të tij Feniksit emrin e të cilit edhe mori .
6)—Nga burimet e shkruara vëlen të përmendet një shënim i historianit grek Polibit (200—120 p.e.s.) i cili thotë :-“Foenika është qyteti më i pasur , më i rëndësishem dhe më i fortifikuar i epirit “
Akademia e Romës dhe Prof. Ugolini shpresonin se në foenik do të zbulonin kryesishtë element të qytetërimit Romak dhe ndonjë shtresëzim të kufizuar .
Pamvarsisht nga kjo ekspedida Italiane e Foenikes edhe për aq pakë kohë sa punoj zbuloj material arkeologjik e shtresëzime sensacionale . Ajo arriti të zbuloj dhe mbledhe material arkeologjik që fillonin prej kohes Bizantino –Mesjetare e shkonin deri ne Epoken e Gurit . Dhe pikerisht ne kohen kur mendohej se keto punime do te përshkallëzoheshin Akademia e Romës dhe Prof. Ugolini kërkuan braktisjen e tyre. Kjo do të justifikohej me zbulimin prej Ugolinit të qytetit antik të Butrintit. E vërteta është se Ugolini i pat vizituar Butrintin , Kalivuan dhe Çukën e Ajtoit në Mars te vitit 1924 , dy vjet para se të fillonte gërmimet në Foenikë. Edwin Jascques, autor i librit “ Shqiptaret “ beson se arsyet duhen kërkuar në ato që ekspedita zbuloj ne Foenikë. Ai shkruan :–
“ …….. Duke gërmuar poshtë shtresës romake arkeologet hasën
epigrafe ose mbishkrime, monedha e qeramikë, basoreliefe e
koka statujash të thyera, si dhe vegla pune të epokës së hekurit.
Në një shtresë më te herëshme se kjo, U GJETËN DY ÇEKAN OSE
KOKA SOPATASH PREJ STRALLI TË KOHËS SË GURIT. Ishte hera e
pare që në Shqiperi zbuloheshin dëshmi të një qytetërimi të tillë
te lashtë. Akropoli në majë të kodrës doli se ishte MË I MADHI
NË BOTËN KLASIKE. Muret e tij zgjateshin në trajtë zig-zage deri
në 2-e 2,5km, duke dale kështu shtatë here më tëmëdhej se të
Athinës. Blloqet e medhej prej guri peshonin deri 22 ton sejcili,
prandaj ngjitja e tyre në majë të kodrës, sigurisht, dëshmonte për
një mjeshtri të lartë inxhinerike. Ende qëndrojnë ne këmbë pjesë
muri rreth shtat metra të larta , ku vihen re dhe porta e kulla. “
Edwin Jascques “Shqiptarët “ fq 27
Këto gjetje arkeologjike befasuan jo vetëm Ekspeditën Italiane dhe Akademin e Romës Fashiste por gjithkund inteligjencën Europiane kudo që shkoj ,mbajti leksione e i promovoj M. L. Ugolini. Muret rrethus të Foenikës , edhe pse nuk janë nxjer ende në dritë, tregojnë qart se janë ndërtuar nga mjeshtra që zotrojnë një teknik të lartë ndërtimi të tyre,teknikë që sipas Herodotit e zotronin vetëm popujt pellazgjik. Romakët i quajtën këto mure “Aiakid “ për të na treguar se kush ishin këta mjeshtra. Janë pra pikërisht ata popuj të njohur gjithandej nën emrat Tiren, Tirsen, Tushë, Tuskë ,Toskë,Etrusk etj të cilët të kudo ndodhur në rreth mesdhe kanë lënë gjurmë nepërmjet këtyre mureve rëndom te quajtur megalitik , qyklopik apo Pellazgjik .Çuditërisht , dhe jo pa domethënie volumi dhe numuri më i madh i tyre ndodhet në Epir, ku pothuaj se të gjitha qytetet ishin të rrethuar me to. Po ashtu befasuse për Ekspediten Italiane do të ishte gjetja e veglave prej stralli , të cilat vërtetonin se këto kodra kanë qënë të pëlqyera e banuara prej njeriut qysh ne epokën e gurit në rreth 5000 vjet para erës sonë. Kështu mund të thuhet se tradita popullore e përcjell nëpërmjet miteve , legjendave e gojëdhënave nuk mund të jetë e pa vërtet. Ato bëjnë fjale per një zhvillim qytetërues të lidhur me atë mesdhetar , Pellazgjik , egjeas apo kreto mikenas. Sipas Prof. Dhimiter Pilikës dhe studiusit të shquar arvanitas Aristidh Kola , këtu kanë lindur Kadmi, Feniksi , Kiliksi si dhe më e bukura vdektare Europa. Dijetari dhrovianit Zoto Molosi pranon se këtu pari , në stanet e Kronit në Palavli erdhi Rea dhe lindi Zeusin për ta përcjell nëpermjet Butrintit në Kretë. Kohë më vonë Zeusi do të rikthehej këtu për të rrëmbyer Europen e për tu bashkuar me të ne Kretë duke lën pas dinastin mbreterore të këtij ishulli. Udhëtari , historian e gjeograf greko –helen ,Hekateu , visitor i këtyre trojeve, vendos në keto rrethina qytetin e Baiikesë, ende të pa zbuluar e indetifikuar . Personalisht mendoj se Baiiakea dhe Foenika duhet të jenë i njëjti qytet . Kështu braktisja e Foenikës ishte një tërheqje veshi për ekspeditën italiane , pë të mos zbuluar e publikuar gjëra tej orientimeve dhe detyrave të ngarkuara. Gjykoj se këto mund të kene qënë arsyet e braktisjes së kerkimeve në Foenikë . Zbulimet e më tejëshme mund të binin ndesh me proto e prehistorine e Europes hartuar mbi bazen e qyteterimeve greke e romake . Ato mund të risillnin në dritë emrin e Pellazgeve , të pa dëshiruar nga historianët dhe akademistët e Europës.