-“Kemi harruar të jemi bashkë, siç e kemi bashkë Shqipërinë.”- Visar Zhiti/

Shkruan: Fatbardh Amursi (Rustemi)/
Në ceremoninë promovuese të presidentit Biden, një klerik, në fjalën e tij përshëndetëse, citoi këtë thënie të Papa Françeskut:“Të vetmuar shohim mirazhe, së bashku krijojmë ëndrra”, e cila mori vlerën e një mesazhi edhe për presidentin e ri me moshë të vjetër, i ndodhur përballë sfidës për të bashkuar amerikanët: të ndarë si kurrë më parë prej politikës. Merret me mend se sa e shumëfishtë bëhet kjo këshillë për ne shqiptarët, ku flitet për bashkimin kombëtar nën kërcënimin e luftës civile. (Rama i urren Veriorët, thotë Berisha dhe për ta ilustruar poston në faqen e tij të facebook-ut disa banorë të një fshati, që heqin keq në kapërcimin e një përroi, ndërsa ty të vjen në mendje pyetja: kjo “Rruga e Arbërit” për kë po ndërtohet? Mos vallë Dibra gjendet në jug të Shqipërisë? Ndodh shpesh, që politika e ditës, t`i kthejë urat në mure, duke fikur dritën në fundin e tunelit dhe, ëndrrat mbyllen në BunkArt, ndërsa mirazhet, sikurse sirenat: lidhin pas direkut aventurierin e radhës. Njëra palë mburret me “Rrugën e Kombit”, ndërsa tjetra me “Rrugën e Arbërit”, ku në njërën me gjasa kalon i vetëm Isa Buletini dhe në tjetrën Ismail Qemali.) “Kemi harruar të jemi bashkë, siç e kemi bashkë Shqipërinë.”-shkruan Visar Zhiti në një intervistën e tij të fundit në gazetën “Panorama”. Këtë frymë bashkimi, më shumë nga ndikimi i Papa Françeskut, të cilin Visari e ka takuar në Vatikan, e ka të trashëguar qysh në krye të herës nga i jati i tij, Hekurani, autor i poemës së njohur “Përqafimi i dy kundërshtarëve”, ku njëri personazh është partizan dhe tjetri nacionalist. (Partizanin mos e identifikoni me komunistin dhe nacionalistin me ballistin.) Autori i poemës ishte nacionalist, ndërkohë që vëllai i tij doli malit partizan. Të lindur në Tomoricë, kujt do merrte bekimin e Baba Tomorit? Në rrethanat e luftës për çlirim, vëllezërit përballen si kundërshtarë. Zgjatim i ketij konflikti jane dhe debatet televizive për “vëllavrasjen”. “Ah, o bijtë e jetës, pse kështu përçarë!/ Qoftë i mallkuar kush s’do t’ju bashkojë!”-thërret nëna fatzezë në poemën e Hekuran Zhitit “Përqafimi i kundërshtarëve”, duke e kërkuar fajtorin përtej fëmijëve të saj. Dhe cili është ogurziu? Poeti nuk merr përsipër ta identifikojë përçarsin, duke e lënë në dëshirë të lexuesit dhe të gjykatësit kohë. Gjithsesi ai nuk pret nga politika, që vëllezërit kundërshtarë të përqafohen, ndaj krijon një artificë me deus ex machina. Përplasja mes dy çetave, asaj balliste dhe komuniste, kthehet në një dyluftim, ku vëllai partizan vret atë nacionalist. Mund të ndodhte dhe e kundërta, që nacionalisti të vriste partizanin. Meqë autori ishte nacionalist, pranon fatin e viktimës, duke i parandjell vetes persekucionin e mëvonshëm në regjimin komunist, ku qe i radhitur dhe vëllai i tij partizan, por jo komunist. Në poemë, vëllai partizan me të mësuar se kishte vrarë vëllain e tij nacionalist, vret veten, duke e dyfishuar tragjedinë. Poema nis si një kronikë familjare dhe përfundon si një tragjedi kombëtare. Një plagë e madhe, që ende s`është mbyllur, për shkak të politikës konfliktuale, ku thirrja: “Opozitarë, por vëllezër”, përngjan me maskën në fytyrën e një të infektuari me covid. Përqafimi imposibël i vëllezërve i përgjigjet së vërtetës personale, pasi babai i Visarit dhe xhaxhai i tij, shpëtojnë gjallë nga lufta, por në planin historik fjala “pajtim kombëtar” u zëvendësua me “unitet të popullit rreth partisë”, ku në rrethin vicioz të “luftës së klasave”, vëllai partizan duhej të distancohej nga ai nacionalist, në të kundërt: do përballej me pasojat e regjimit komunist.

Shkrimtari Hekuran Zhiti e përdor fatalitetin si një mundësi për katarsis tek bashkohësit, nën shembullin e tragjedianëve grekë, duke na kujtuar “Antigonën” e Sofokliut. Sikurse dihet: në dyluftimin e Eteoklit me Polinikun, mbetën të vrarë të dy vëllezërit. Ndërkohë që mbreti i Tebës, Kreonti, urdhëron: njeri vëlla të varroset me nderime si dëshmor dhe tjetri, i përbuzur si tradhëtar të lihet i pavarrosur. E vetmja që nuk iu bind urdhërit të tij, ishte Antigona, duke e varrosur të vëllanë, sikurse e donte zakoni. Kështu që rebelimi i motrës mbart më shumë heroizëm nga dyluftimi i vëllezërve të saj. (Antigona lejohej në skenën e teatrit, duke munguar në jetë.) Nëse vëllanë partizan, do ta quanim për momentin Shefqet Musaraj, autori i njohur i “Epopesë së Ballit Kombëtar”, do kishim një realitet tjetër, ku personazhët e poemës ndërrojnë vend me ballistin dhe komunistin, pasi në plan të parë del lufta për pushtet. Kur duhej të ishin bashkë në luftë, dështoi marrëveshja e Mukjes. (Skënderbeu e realizoi Kuvendin e Lezhës.) Kur duhej të ishin bashkë në paqe, nga Qeveria Demokratike e pas luftës eliminohen 16 deputetë të krahut opozitarë, sikurse nuk do të funksiononte dhe në pluralizëm slogani “Opozitarë, por vëllezër”, apo “mendimi ndryshe” do shihej si herezi. Është pikërisht politika që, alternativën e kthen në antagonizëm, ku artit i duhet të përballet me propagandën. Midis dy Batove njëri duhet të jetë tradhëtar. (Në qytetin e lindjes, garuan për deputet: poeti Faslli Haliti me siglën e partisë socialiste dhe poeti Visar Zhiti për demokratët. Gjatë fushatës ne rrinim bashkë, si kundërshtarë të përqafuar. Një i persekutuar, i cili kishte lidhur krushqi me një familje komuniste, do thërriste sa kishte në kokë, që ta dëgjonin dhe të tjerët: “O Visar, mos rri me ata se do t`i humbasësh zgjedhjet!” Amaneti i babait i mishëruar në poemën “Përqafimi i kundërshtarëve” sfidonte thirrjet militanteske, për të mos thënë paramilitare.)

“Përqafimi i kundërshtarëve” mbeti një dëshirë në tentativë e autorit të saj dhe secila palë mirazhet e veta i shiti si ëndrra? Nuk mund të mos më kujtoheshin dy padi të bujshme. E para: padia e djalit të Maman Saliut, një veteran i luftës, me 13 plagë, 4 më shumë nga Gjergj Elez Alia, i cili ka hedhur në gjyq ISKP-ën, ngaqë në librin e Çelo Hoxhës emri i tij përfshihet tek “kriminelët e luftës” dhe padia e dytë: e nipit të Kadri Cakranit, avokatit Kujtim Cakrani, i cili hedh në gjyq ish presidentin Alfred Moisiu, që në një deklarim të tijin e ka quajtur gjyshin e tij “kriminel lufte”. Po e ruajmë këtë paralele në përshtatje me personazhët e poemës “Përqafimi i kundërshtarëve”, pasi aty është dhe thelbi i konfliktit.

Djali me yll në ballë (po e quaj Maman Saliu) në poemë i drejtohet shqiptarëve: “Zbathur edhe xhveshur/Në erë e në shi,/Me buzë duke qeshur/Thërret: “Ja liri!/S’më hyn në sy jeta,/Jam një partizan,/Se botë e vrerosur/Zgjedhën më s’e mban./Yllin përmbi kokë/e kam/si një shpresë,/Me këtë në ballë/çdo djalë/do të vdesë!/Kush po ma cënon,/dorë e tij iu thaftë!/Rëntë si kufomë,/Plumbi im/e vraftë!” Sikurse dhe vrau, duke marrë dhe 13 plagë.

Biri tjetër i dheut (po e quaj Kadri Cakrani), i akuzuar për “masakrën e 4 shkurtit”: “Që nga ana tjetër një çetë po qaset,/Me flamur’n e Gjyshit… mbi borë po përplaset,/Thotë:/“Dua Atdhenë e dua Flamurë,/Për lirinë e Kombit/Do ndehem mbi gurë./Kush cënon këto/që m’i la Dëshmori,/Do shkojë nga unë/Si shkon tradhëtari.” Djali partizan ka në ballë yllin e kuq dhe kërcënon me vdekje cilindo, që ia prek këtë simbol të komunizmit, ndërsa tek Biri i Dheut spikat flamuri i të parëve, që kush ia cënon, është gati të flijohet për të. (Si intermexo po fus vargun: “`39-të mos ardhç kurrë/se na rrëzove flamur.” Kjo poezi e njohur si anonime, ka per autor Hekuran Zhitin.) Ai që i vuri sëpatën flamurit ishte pushtuesi, të cilin Biri i Dheut, dhe jo autori, bëjeni këtë dallim: nuk e zë me gojë. Beteja mes palëve përfundon me vendosjen e yllit mbi flamur, që rezultoi po aq i huaj, sa dhe sëpata e Liktorit. Deklarimi i Djalit me Yll se botë e vrerosur zgjedhën nuk e duron, është ambiguitive: ku zgjedha e pushtimit alternohet me ate te shfrytëzimit. Tek e fundit: kush e do zgjedhën?! Më pas zgjedha do të këmbehej me prangat, që do i provonin at e bir, Hekurani dhe Visari. Djali me Yll, Maman Saliu, sikurse e konkretizuam, bën thirrje për të hequr zgjedhën (pushtuese dhe shfrytëzuese), ndërsa Biri i Dheut, Kadri Cakrani, lëshon piskamën per vdekjen e tradhëtarëve. Fitimtaret zgjedhën do e këmbenin me litarin e të varurit. Tradhëtari i bije të jetë vëllai partizan, pra, xhaxhai i Visarit. Kështu që lufta kundër armikut, kthehet në një armiqësi midis vëllezërve. Pikërisht kjo gjëmë e ligështon poetin nacionalist, i cili në llogoren përballë ka të vëllanë partizan. I bije si të luftosh me veten, për llogari të një tjetri. Por, ky “tjetri” herë quhet Kadri Cakrani dhe herë Maman Saliu. “Të dy kundërshtarët/Janë të vendosur,/Prandaj po luftojnë/Me shpirt të handakosur.”-shkruan nacionalisti Hekuran Zhiti, duke mos fshehur simpati, por pa mbajtur anë. Kjo luftë me “shpirt të sakatosur” vjen deri në ditët tona, ku një president, Nishani quhet, tentoi “pushkatimin moral” të Visarit duke përdorur dëshmimtar të rremë, ku ne fund te dites doli vete i gjymtuar. (Të dy, at e bir u dënuan për të njëjtin faj: se shkruan vargje në kohën e vargonjëve. Për poemën u dënua i jati për poezitë, i biri. Por, a mund të akuzohet për këtë ndëshkim vëllai partizan? Propaganda krijon përbindësha, ndërsa arti lartëson njeriun.) Në poemë, veç vajtimit të Ajkunës për bijtë e saj kemi dhe Vajtimin e Shqiponjës: “Si i ngjau Kosovës, Çamërisë së shkretë?/Ëndërruan lirinë,/u bënë ëndërr vetë.” Nga vajtimi i Ajkunës tek vaji i shqiponjës, skena të denja për korin antik, ku humbja merr përmasat e një zije kombëtare, ndodh që copëtimi i zemrës së një nëne, të bashkëshoqërohet me copëtimin e trojeve shqiptare. (Fqinjët shovenë na i rrëmbyen trojet dhe a mund të shpresohej prej pushtuesëve rikthimi i Shqipërisë së Madhe?) Po t`i referohemi eposit, Ajkuna ishte gruaja e kreshnikut Muji. Ajo vajton Omerin 7 vjeçar i vrarë në një betejë me shkjaun. Ajkuna e poemës vajton të dy djemtë, vrarë prej politikës së konfliktit. Në këtë rast është Halili që vret Mujin dhe ky më pas vret veten. Në Eposin e Kreshnikëve Muji dhe Halili janë kurdoherë bashkë, ndërsa në poemë vëllezërit, të ndarë, si të dënuar që të shohim mirazhe lirie.

Gjithsesi autori nuk i fsheh rrënjët e konfliktit, pa u bërë palë me asnjërën prej palëve kundërshtare, pavarësisht simpatisë: “Mos mendoni shumë për Botën e Re,/Se barra e madhe është tjetër mbi ne./Po shkoi Bot’e Vjetër e tëra në greminë,/Do ta marrë me vete edhe këtë lëndinë./Po të kuqet bota, rruzulli të ndrijë,/Shqipëria jonë. Vetëm nuk do nxijë./Drapri dhe çekani, po u ngrit mbi dhe,/Çdo flamur prej kombi të hyjë në muze,/ Mbahi pakëz, djema, Bota është e Vjetër!” Dihet që revolucionarët deklamonin Botën e Re, ndërsa reaksionarët i qendronin Botës së Vjetër. “Ju ka lindur nëna për një botë të re.”-i këndohej Djalit me Yllin e Kuq, M. Saliut. Revolucionarët i përmbysën reaksionarët, por Botën e Re nuk e ndërtuan, deri sa erdhi dita të përmbyseshin dhe vetë. Nëse në demokraci “të përmbysurit”, pra, reaksionarët po rehabilitohen, më saktë po integrohen, Bota e Vjetër i mbeti muzeut, sikurse Bota e Re po dergjet në BunkArt. Pra, herinjtë e poemës humbën kokën për të shpëtuar botën, duke u mashtruar prej mirazhëve. Të dy kundërshtarët janë me kauza të dështuara. Ata s`kanë arsye të jenë kundërshtarë, veçse viktima të kauzave të gabuara. Që nga koha kur Hekuran Zhiti shkroi poemën “Përqafimi i kundërshtarëve” deri tek kënga e Gilit: “Le të puthen, le të puthen, socialistë dhe demokratë!”, krushqit vazhdojnë të jenë të ngrirë, edhe pse shohim që Nano të përqafohet me Berishën. (Dikur me Visarin ishim në një lagje, ku fëmijërinë dhe rininë e kaluan së bashku, ai biri i një nacionalisti dhe unë djali i një komunisti. Natyrisht, që kishim ëndrrat tona. Tani jetojmë në Amerikë, ai në Chicago dhe unë në New York, duke shpresuar të mos jemi të veçuar, ku secili të ndjek mirazhet e veta.)