Nga Naum Prifti*/
Kur flasim për letërsinë artistike në faqet e Diellit, kemi parasysh si letërsinë origjinale nga autorë shqiptarë, ashtu edhe letërsinë e përkthyer nga gjuhët e tjera, prozë e poezi, meqë ato përbëjnë një binom të pandarë.
Duke shfletuar Diellin befasohemi nga larmia e shkrimeve artistikë të botura qysh kur filloi botimi i tij më 1909. Në faqet e tij shihen autorë me famë ndërkombëtare, e midis të tjerash vlen të shënohet se janë botuar jo vetëm tregime të shkurtra, dhe poezi që praktikisht zenë pak vend dhe preferohen nga gazetat, por edhe novela që vazhdonin disa numra me radhë. Përzgjedhja e veprave të botuara dëshmon kulturën e gjerë të editorëve të Diellit, njohuritë e tyre për letërsinë botërore dhe po ashtu kontaktet me kritikën bashkë kohëse. Fan Noli, Konica dhe kryesia e Vatrës synonin t’i njihnin emigrantët shqiptaro-amerikanë, me disa nga kryeveprat e letërsisë botërore, edhe pse shumica e lexuesve të Diellit ishin analfabetë, ose vetëm me disa klasa të fillores. Ata e shihnin letërsinë si mjet efikas për edukimin artistik të emigrantëve dhe njëkohësisht patriotik. Nga ana tjetër botimi i letërsisë artistike, sidomos përkthimet ndihmonin të hidheshin poshtë denigrimet e pasosura për gjuhën shqipe nga shovinistët grekë, si gjuhë barinjsh, e pa aftë të shprehte ndjenja të holla, mendime artistike e filozofike.
Në kohën kur në ShBA doli në dritë “Dielli” në trojet etnike shqiptare, dua të them në katër vilajetet e saj, nuk kishte asnjë gazetë, asnjë revistë shqip, mbasi qeveria turke i quante subversive. Patriotëve Rilindës s’u mbeti rrugë tjetër veç t’i botonin gazetat, revistat e librat shqip jashtë kufijve të perandorisë Otomane. Shtegun e çeli De Rada me botimin e revistës “Fiamuri i Arbërit” në Itali më 1883, e përmuajshme politike, shoqërore, kulturore. Pastaj botimi i gazetave e revistave mori hov nëpër kolonitë shqiptare Bukuresht, Sofie, Athinë, Kairo.
Në Amerikë patrioti Sotir Peci nisi botimin e gazetës “Kombi” më 1906. Aty punoi disa kohë edhe Fanoli dhe përvoja e fituar e ndihmoi të drejtonte me sukses gazetën “Dielli.” Noli ka qenë editori i saj i parë, ai që e vuri mbi themele të shëndosha, çka e dëshmon jetëgjatësia e saj një shekullore. Gazeta si organ i Federatës Panamerikane “Vatra” kishte karakter politik, shoqëror e kulturor, pra t’i shërbente komunitetit dhe atdheut. Letërsia artistike zakonisht në gazetat jo specifike qe e rastësishme, anësore, jo e përhershme. Nuk ka asnjë gazetë tjetër që ta ketë kundruar letërsinë si pjesë integrale të punës së saj. Nga kjo anë gazeta “Dielli” shënon një rekord në shtypin shqiptar të para luftës dhe të pas luftës II botërore, si brenda e jashtë atdheut.
Merita i takon konceptit që kishte Noli, editori i Diellit, për rolin dhe vlerën e letërsisë artistike. Pikpamjet e tij gjetën përkrahje si nga Konica, ashtu edhe nga Kristo Floqi, Kostë Çekrezi, njerëz me kulturë e vizion për të ardhmen.
Te koleksioni i Diellit, vërehen emra autorësh të antikitetit, sikurse Eskili, Herakliti, te ata të Mesjetës, Shakespeare, Moliere, Cervantes, Khajam, te klasikët Gëte, Heinrich Heine, Ibsen, Victor Hugo, Maksim Gorki, Tolstoi, Mopassan, Stendhal, Alphons Daudet, Ibanez, Longfellow, Irving Washington e deri te kontemporanët Fridrih Niçe, Rudyard Kipling, Edgar Allan Poe, Bjornson, etj. etj.
Shumë nga përkthimet mbajnë firmën e Nolit, ose psudonimet që përdorte. Te libri “Noli i panjohur” Efthim Dodona, me hulumtimet për jetën e Nolit në Harvard, ribotoi edhe përkthimet e tij botuar te “Kombi” dhe te “Dielli.” Ai vëren se komedinë me një akt “Martesa me pahir” të Molierit, Fanoli e quan adaptim mbasi ndryshoi, më sakt shqiptarizoi emrat e personazheve, spostoi vendin e veprimit në Korçë dhe latinizmat i ktheu në greqizma duke vënë në lojë elementët progrekë. Atje ku profesori grek e pyet me ç’gjuhë do t’i flasë, latinisht, gjermanisht, frëngjisht, turqisht, protagonist ngulmon “Jo! Shqip, shqip, shqip!” Noli e përfundon komedinë me thirrjen “Rroftë Hyrieti. Rroftë Korça greke! Poshtë Masonët!” duke e aktualizuar që të shijohej nga shikuesit emigrantë.
Novelën e Stendalit “Vanina Vanini” Noli e zgjodhi për të theksuar dramën e heroinës, e cila për të fituar të dashurin denoncon kryengritësit karbonarë, por pëson disfatë se Misirili e neverit sapo merr vesh ngjarjen. Dashuria e tij për atdheun është më e madhe se për Vaninën, çka na kujton vargjet e Petëfit “Për dashurinë jap jetën/Për liri jap dashurinë”.
Te “Dielli” gjejmë përkthime nga Faik Konica, Kost Çekrezi, Dennis Kambury, autor i fjalorit të parë anglisht-shqip (1917), Shevqet Bënça, Dhionis Karbunara, të cilët janë të periudhës më të hershme.
Veç përkthimeve të spikatura nga Anglishtja, gjermanishtja, frëngjishtja, rusishtja, jidishtja, disa prej të cilave zunë vend në antologjitë e shkollave, sikurse “Korbi” dhe “Anabel Lee” të Edgar Allan Poes, Noli botoi mjaft poezi origjinale, midis të cilave edhe “Jepni për Nënën,” (25 maj 1917) një manifest që ngriti peshë zemrat e shqiptarëve tej e mbane Amerikës. Dy vargjet e saj “Mbahu Nëno, mos ki frikë/ Se ke djemtë nëAmerikë” u kthyen në shprehje popullore. Epopeja u përsërit gjatë luftës për çlirimin e Kosovës, (1999) me ndihmat kolosale materiale nga emigrantët dhe me vullnetarët e “Batalionit Atlantiku” që rrëfyen se në rembat e shqiptarëve vazhdonte të rridhte gjaku i Isë Boletinit dhe Adem Jasharit.
Gjatë një shekulli “Diellin” e kanë drejtuar një sërë editorësh, të cilëve u shprehim mirënjohjen për aftësitë dhe zellin e treguar. Pa përjashtim të gjithë kanë mbajtur lart dashurinë për atdheun, të pandarë nga dashuria për liri. Përkulemi me nderim pëpara kujtimit të Kostë Çekrezit, Qerim Panaritit, Xhevat Kallajxhiut, Refat Gurazezit, Eduard Liços, Arshi Pipës dhe shprehim respekt për editorin e fundit poetin dhe studiuesin Anton Çefa. Kërkojmë falje që nuk po i përmendim të gjithë.
“Dielli” u bë tribunë e mendimit shqiptar, jashtë vargojve te censurës komuniste. Në shkrimet letrare të kësaj periudhe shprehet malli për vendlindjen, vuajtja nga mbyllja hermetike e kufijve, dëshira për ta parë atdheun të lirë. Do të sjell si shembull poezinë e Xhevat Kallajxhiut “Si e dua Shqipërinë,” jo aq për bukurinë e vargjeve, se sa për mendimin që ngërthen.
“Un’ e dua Shqipërinë
Të fortë, të lulëzuar,
Me dy bijat të bashkuar
Me Kosov’ e Çamërinë,
Nga Mitrovica n’Janinë.
Un’ e dua Shqipërinë,
Që të hy e dal lirisht,
Të flas haptas, sinqerisht,
Pa frikë dhe kërcënime,
Pa burgje dhe internime.”
Poeti i poemit “Vallja e Vdekjes” bëhet kësisoj zëdhënës për ndjenjat dhe mendimet e të mërguarve politikë.
Do të sjell edhe një shembull tjetër, poezinë e Agim Karagjozit kushtuar dhimbjes për vdekjen e Nënës, hidhërimit që nuk iu ndodh në çastet e fundit, një poezi e ndjerë, mbrujtur me mallëngjim.
Në bazë të copave të botura te “Dielli,” Qerim Panariti redaktoi librin e Konicës “Shqipëria Kopshti shkembor i Europës Juglindore,” dhe po ashtu mblodhi krijimet e Fanolit te “Album “ (II) me krijimet e pambledhura në Albumin e parë, duke evidencuar trashëgimin e Nolit. Refat Gurazezi botoi një historik të Vatrës, Arshi Pipa botoi një sërë studimesh per De Radën e letërsinë shqipe, Eduard Liço hartoi përmbledhjen e bukur “Flamurtar i Kombit” për figurën e Nolit nga autorë që e kanë njohur së afërmi.
“Dielli”e pasuroi letërsinë shqipe, me përkthime cilësore të autorëve të huaj, prozë e poezi. Shumë nga ato vepra, si “Vanina Vanini,” “Madam Fifi,” “Martesë me pahir,” “Dy miqtë” u ripërkthyen dhe u botuan në vitet ’60-70, dhe ne i lexuam me kënaqësi, pa e ditur se ato ishin përkthyer e botuar te “Dielli” gjysmë shekulli më parë. Ky fakt tregon se përzgjedhja e autorëve ka qenë cilësore. Në 100 vjetët e rrugëtimit të tij historik “Dielli” ka qenë tribunë e mendimit demokratik të pa censuruar, e njëkohësisht tribune për krijimet artistike të emigrantëve politikë dhe të emigrantëve të rinj pas vitit ‘90.
Botimet e letërsisë artistike te “Dielli” ruajnë vlera të larta estetike dhe njëkohësisht gjuhësore.
*Kumtese e mbajtur ne 100 vjetorin e Gazetes DIELLOI, qershor 2009