Shkruan: Dr. Paulin MARKU/

Në fillim të shek. XX Perandoria Osmane gjendej e trazuar nga faktor të jashtëm dhe të brendshëm. Sundimi i sulltanit Abdyl Hamiti II kishte rritur pakënaqësi në popull për mënyrën se si po drejtonte Perandorinë dhe ishte kundërshtuar nga popujt me kombësi si ato turke, arabe, shqiptare, kurde e armene. Abdyl Hamiti II ishte i ndërgjegjshëm për humbjet që po pësonte Perandoria Osmane, ku sipas tij nuk ishte shkaku kryesor vetëm politika e brendshme me kundërshtarë Turqit e Rinj, por ishte edhe për pasojë  të shfrytëzimit politiko-ekonomik të Fuqive Evropiane.

 Kushtetuta Osmane e vitit 1876 ishte një burim frymëzimi për Komitetin “Bashkim e Përparim”. Lëvizja xhonturke ishte kundërshtari kryesor ndaj sundimit të sulltanit dhe synonte me çdo kusht për shpalljen e Kushtetutës, e cila kishte mbetur në sirtarin perandorak, së bashku me legjislacionin përkatës, ku përfshihej shpallja e zgjedhjeve, për të zgjedhur përfaqësuesit e tyre me votë në popull, për në parlamentin e Stambollit. Xhonturqit fillimisht synonin miratimin e Legjislacionit, pastaj të hidheshin në fushatë zgjedhore, të merrnin shumicën për në parlament, në mënyrë që të kishin të drejtë të formonin qeverinë parlamentare kushtetuese. Ardhja e tyre në qeveri dhe kapja e pushtetit nëpërmjet zgjedhjeve parlamentare, iu jepte mundësi për të kontrolluar Portën e Lartë, dhe në rastin e volitshëm të kërkonin dhe abdikimin nga froni perandorak të Abdyl Hamitit. 

Lëvizja xhonturke fillimisht organizohej në organizata të fshehta, nën emërtimin “Bashkim e Përparim” dhe operonin jashtë Stambollit. Komiteti synonte që të përfshinte të gjitha lëvizjet, klubet e organizatat anti-Hamiti an nën një kupolë të vetme me moto të përbashkët “barazi për të gjithë popujt e perandorisë Osmane; vendosjen e paqes dhe rendit publik si dhe shpalljen e Kushtetutës”. Lëvizja “Bashkim e Përparim” e shtriu veprimtarinë në krahina të ndryshme perandorake, përfshirë dhe viset shqiptare. Xhonturqit krijonin lidhje me komitetet revolucionare shqiptare dhe përhapnin propagandën e tyre nëpërmjet anëtarëve xhonturq, oficerëve të huaj e shqiptar si dhe në radhët e ushtarëve të huaj e shqiptarë. Shqiptarët kishin ngritur krye që herët me anë të protestave dhe lëvizjeve të armatosura kundër regjimit perandorak, për të fituar të drejtat e tyre. Ata kishin shfaqur kundërshtitë e tyre nëpër qytete të ndryshme shqiptare si në Strugë, Shkup, Manastir, Prizren, Ferizaj Mitrovicë, Shkodër, etj., por kërkesat e tyre ishin refuzuar apo shtyrë për një moment tjetër, pa gjetur zgjidhje. Gjendja në Perandorinë Osmane u tensionua në verën e vitit 1908, pasi ekspeditat ndëshkimore kishte mungesa të madhe të trupave ushtarake dhe disa prej tyre nuk i zbatonin urdhrat e sulltanit për të shtypur lëvizjet kundër regjimit të Sulltanit. Rebelimet që shpërthyen në korrik të vitit 1908, në Manastir, Serez, Shkup, Ferizaj, etj., udhëhiqeshin nga oficerë, të organizuar nga Turqit e Rinj . 

Në këtë situatë të tensionuar, Komiteti “Bashkim e Përparim” përpiloi kërkesën për Shpalljen e Kushtetutës, më pas u nënshkrua nga 180 firma dhe e dërguan me telegram për në Stamboll, adresuar për Jilldizit (Pallati i sulltanit), Vezirit të Madh (Kryeministrit) dhe Meshihatit (Selisë së kryesisë fetare myslimane në Perandorinë Osmane). Po ashtu pranë Portës së Lartë mbërritën telegrame nga vilajetet e provincat e Kosovës, Selanikut, Manastirit, etj., të cilët kishin të njëjtën kërkesë. Por Sulltani hezitonte në shpalljen e Kushtetutës pasi ishte i vetëdijshëm për rrezikun që i kanosej nga ky akt, nga ana tjetër, Ai ishte i detyruar të vepronte sa më parë pasi kërcënimet në drejtim të Stambollit ishin serioze. I gjendur para një zgjidhje të detyruar dhe imediate, Abdyl Hamiti II thirri në mbledhje Vezirin e Madh (Kryeministrin) dhe ministrat përkatës para se të shpallte Kushtetutën. Sulltani mori vendim të ndërrojë kabinetin qeverisës së bashku me njeriun e tij të besueshëm, Vezirin e Madh, Mehmet Ferid pasha (Vlora) shqiptar. Ai mbante postin e Vezirit të Madhe prej datës 15 janarit 1903 deri më 22 korrik 1908 kur sulltani e shkarkoi për rrjedhojë të trazirave. Shkak tjetër që shkaktoi pakënaqësi tek sulltani ishte  mbështetja e shqiptarëve në krah të xhonturqve dhe letra që ata i dërguan Pallatit Mbretëror për se mbështesni shpalljen e Kushtetutës. Zëvendësimi i Mehmet Ferid pashë (Vlorës)  me Seit Pashën dhe ndryshimet e tjera në kabinetin e qeverisë, justifikoheshin për dy arsyet kryesore: së pari, sulltani të mos humbiste ndikimin e tij në popujt e ndryshëm të Perandorisë, së dyti, si ndëshkim ndaj Mehmet Ferid Pashës për shkak se nuk arriti të kishte nën kontroll situatën si dhe të mbante bashkëkombësit shqiptarë besnikë ndaj sulltanit. Por sipas vlerësimit të studiuesit Sulejman Kylçe, shkaku i shkarkimit të Ferid Pashë Vlorës ishte se ai përkrahte shpalljen e kushtetutës. Pas ndryshimit të kabinetit qeverisës, Abdyl Hamiti II shpalli Kushtetutën me të gjitha aktet ligjore perandorake, përfshirë hapjen e parlamentit osman në Stamboll me përfaqësues nga të gjitha krahinat perandorake, si dhe krijimin e qeverisë parlamentare. Akti i Shpalljes së Kushtetutës u publikua me njoftimin zyrtar në gazetat e Stambollit. 

Në përfundim mund të pohohet se, zbatimi i Kushtetutës se mbetur në sirtarin për 32 vite, solli ndryshime të mëdha në sferën e politikës së brendshme shumë partiake në Perandorinë Osmane dhe ky Akt i rëndësishme u mirëprit nga turqit dhe nga popujt me kombësi të ndryshme, përfshirë dhe shqiptarët, pasi u arrit hapja e sistemit zgjedhor gjithëpërfshirës parlamentar, ku përfaqësuesit e tyre, mund të zgjedhin dhe të zgjedhshin për në parlamentin e Stambollit, si dhe ngritjen e një qeverie parlamentare në Perandorinë Osmane.