nga Xhevair Lleshi/
Syrja Berati. (Po mbiemri pse Berati? Është biri i Ymer Beratit me famë.) Syrjaun e mbaj mend si nëpër tym, me një trup mesatar, fytyrë-ëmbël, i qeshur, me një dhëmb anësor gri të ndritshëm (mundet të ishte metalik), një palë mustaqe të holla, trupin po të hollë e të zhdërvjellët (qefull), i veshur bukur e me rroba që i shkonin, nuk harronte kurrë të vinte edhe kollaren në ngjyrë kryesisht të kuqe. Unë s’kisha punuar asnjëherë me të, por më rastisi vetëm njëherë të ishim bashkë. Ai erdhi një ditë me diell në «Gropën e Bufit», një fushë e bukur në xhep të kodrës, me një livadh madhështor rrethuar me lisa e lajthi. Unë i bija shkurt për t’u kthyer përmes vreshtave gjigante të Ullinjasit dhe ulesha pak në atë shesh të papërsëritshëm, magjik.
«Tungjatjeta», më përshëndeti.
Edhe unë e përshëndeta, u ngrita në këmbë dhe i zgjata dorën. Edhe ai atë bëri, por me dorën e majtë. Ndenja pak ngaqë u kapa ngushtë. Pse të majtën, mendova. Me siguri do t’ma thotë.
«Më fal», më tha buzagaz e me zë të ulët, «kam një problem me dorën e djathtë dhe e mbaj të fashuar, mos ma merr për të keq. Punë bimësh.» Dhëmbi i tij në ngjyrë kromi a kobalti, s’mund ta dalloja mirë, thyente dritën e diellit drejt syrit tim. «I bie shkurt këtej, profesor?»
«Shumë shkurt dhe më pëlqen. Rrugë e hollë, vetëm sa për mua.» Ai qeshi.
«Ke të drejtë. Rrugët të holla duhen. Por një mendje e hollë duhet edhe më shumë…» E kisha unë radhën për të qeshur.
«Mua më solli rruga, po ty?»
«Po ja, duhet të takoheshim të paktën një herë. Nuk mjafton thjesht një ngjatjetim, as edhe një përkulje e lehtë koke, edhe kur kjo bëhet me mjaft dashamirësi dhe elegancë, duhet ta njohësh tjetrin edhe në bisedë: si e ka zërin, ç’mimikë përplas para teje, si i kafshon fjalët, si qesh dhe si përhumbet…»
«Po më dukesh si poet, doktor.»
«Unë doktor?»
«Po, ti je doktor, si Dëshnica, si Dërrasa. Ata për njerëzit, ti për bimët. Më kanë thënë se i përkëdhel ato dhe të ngjit dora…»
Kësaj radhe qeshi me të madhe, ku shpërtheu si përrua plot gurë e ujë të bollshëm e qeshura.
«Aman, kush ta ka thënë që i përkëdhel bimët?»
«Im atë.»
«Ah, po ta ka thënë ai, ka lezet. Ai, profesor…»
«Ta lëmë këtë profesorin më mirë, sikur s’shkon. Le që jam shumë i ri…»
E vura re se si e vizatoi buzëqeshjen në fytyrë, ku ndriti një hijeshi e rrallë. I shkonte. Doja ta shihja në atë profil, i cili më është ngulitur dhe më vjen para syve sa herë dua të rindërtoj një figurë të tillë, të ngrohtë dhe emblematike. S’mund ta krahasoj atë profil njeriu të zgjuar me asnjë, të paktën në rrethin tim të largët.
«Me që ra fjala, po nuk i përkëdhele dhe po nuk u fole bimëve nuk shkon mirë e gjithë dita.»
«Sot, për shembull, më duket se nuk je në ditë të mirë.» I thashë kështu dhe po ia vëzhgoja lëvizjen e syrit.
«Më pruri Bosinja», tha. Bosinja ishte një pyll i paparë me lisa të mëdhenj. Njerëzia kishin filluar aty-këtu ta prisnin dhe ta bënin lëndë për shtëpi.
«Po e presin», i thashë.
«Mjerisht po e presin.» Rënkoi thellë. «Nuk e kupton askush se ç’hata e madhe është të presësh pyllin me lisa dhe nën Limar pyllin me lajthi. I duan për tokë buke. Tokë buke, pylli? Nuk e kuptoj dot…» Dhe mori frymë thellë. Hoqi pak kapelën dhe fërkoi kokën e shogët me shaminë e dorës, e hekurosur kërc. E palosi me kujdes dhe e futi në xhep.
«Ka ndonjë zgjidhje?»
«Zgjidhje? Po, sigurisht që ka, se për çdo rast është një zgjidhje.»
«Fjalë të njohura. Të ishte kaq e thjeshtë, do ishte rregulluar gjithçka me shkopin magjik…»
«Gjëra pa lidhje, i dashur. Unë të thashë që e di rrugëzgjidhjen. Sepse është ekuacion i thjeshtë. Që të mos dal kundër, sepse e merr me mend ç’do të thotë për mua të dalë kundër, kam bërë propozimin më ideal që mund të bëhet: pylli me urdhër do të pritet, e nëse janë 900 lisa në këtë pyll, nga këta të mbrohen 300 dhe të mbillen 6000 lisa të tjerë. Mos harro që lisi fidanat i çon nën hijen e tij, brenda rrethit rrënjor. Këto lladiga do të mbillen pranë brezave të prerë të kodrave, në brezin e dytë ku fillojnë shkurret (për të mbajtur ajkën e dherave nga shfarrosja) dhe brezi i tretë më lart. Pra, kur t’i vijë radha, ta zëmë pas dy vjetësh të shkuljes së lisave do të jenë bërë fidanët e lisave të rinj dy dhe trevjeçarë. Ta merr mendja se kemi humbur? Ah, po, kemi humbur këtë park të mrekullueshëm, e di! Por urdhrat janë si copa akulli që vijnë e t’i plasin mbi kokë. Urdhri është i verbër. Ndaj dhe unë vij deri këtu të shoh se mos gjej dot ndonjë rrugë tjetër. Më dhemb Bosinja, miku im. Më dhemb dhe po përdor ilaçe që t’ma largojnë disi dhimbjen. U kam thënë, posi, se s’mbaj dot gjë brenda unë. O njerëz, do t’i bini kokës me grushte, por asgjë s’do të gjeni më. Lisi është tjetër jetë…»
«E pëlqej arsyetimin tuaj. Ta them hapur. Por vendimmarrjen nuk e keni ju në dorë. Varet si e ndjek, do të thoni ju, me siguri. Është edhe kjo e vërtetë, por ju s’mund t’u rrini mbi kokë aq lehtë! Ata janë…» Nuk e mbylla fjalinë. E lashë enkas.
«Pa u ndjerë, miku im, pa u kuptuar, gati sikur të jetë fshehurazi. Kam, kam vënë nja dhjetë pleq, jo aq në moshë të thyer, që t’u qepen brigadierëve për të mbjellë lisat e rinj. Kam ardhur të caktoj enkas gjashtëmijë lladiga, të drejta, të rritura, të forta dhe t’i shënoj me bojë të kuqe…»
«Vërtet?»
«Po, s’ka si të mos jetë!»
«E tmerrshme dhe shumë e bukur, doktor!»
Ai sërish e kafshoi cepin e hollë të mustaqes mbi buzë.
«Atëherë, do të jemi të dy. Do t’i gjejmë bashkë. Më pëlqen.»
«Po mirë», tha, «edhe unë e dua një shok. Mëson edhe ti ca nga punët tona. S’dihet, ndonjëherë edhe shkruan për këto farë punësh…»
«Ajo s’dihet doktor. Po qe për të shkruar më duket se ju ia keni bërë mirë majën kalemit…»
Bëri sikur nuk e dëgjoi mirë apo nuk e kuptoi si duhet, por buzën e sipërme paksa të përveshur nuk e uli poshtë. Një bulëz djerse i shndrinte mbi të. M’u bë si margaritar, ku binte rrezja e pjerrët e diellit që thyhej në dhëmbin e tij ndoshta me veshje të kromuar. U ngrit, dhe pas dy-tre hapash u futëm mes lisave. Boja e tij m’u duk plastike dhe mbetej tek fidani i drejtë, i rritur dhe i fortë. Më sqaronte, duke bërë punën se ditën e nesërme do të vinin ata, pleqtë, do t’i shkulnin dhe do t’i shtratifikonin, veshur rrënjët me bajga dhe pleh bagëtie të vesitur. Veç aty i punonte mendja. Nuk ngehej dot. Edhe po t’i flisja dukej sikur do t’i prishej magjia. «Eh, si është jeta», mendoja, «të merr e të flak një ditë këtu në pyll të Bosinjës, sikur të jesh një leckë. Ngjitesh e zbret majën e kodrës çdo ditë për ta gjetur ilaçin e shërimit. Dhe e gjen, vërtet e gjen. Ah, sikur të gjendej, sikur. Nuk e di…»
«Nuk e beson, miku im? Ke për ta parë. Dhe, shiko, nuk kam gjetur pleqtë punëtorë, po ata që janë gjahtarë. Pse? Po ja, u kam thënë se lëndeve të lisit derri i egër nuk iu ndahet. Po u shua Bosinja, ai do t’u vërvitet poshtë misrave. Dhe misri është ku e ku më i mirë se lëndja e lisit. Por, ama, ëmbëlsinë që ka lëndja e lisit, por ti nuk e di, është e jashtëzakonshme. Ke ngrënë ndonjëherë bukë me lëndje lisi? Jo? Eh, ç’paske humbur!»
«Po. Dhe kush ma ka mësuar thua? Ja këta, gjahtarët, se për këto të thajnë piten ata! S’ka burra më të sinqertë dhe më të besës se gjahtarët. Seç kanë edhe një damar poetik. Dëgjoji, dëgjoji si flasin, shtruar, varur zëri në fije të perit, heqin nga një gllënjkë nga plloska me raki ballë kazani dhe rrëfejnë ç’fshehin në zemër. Gjuaj, gjuaj edhe unë. Dal nganjëherë me ta. Nëntëdhjetë e shtatë. Bukur. Nëntëdhjeteshtata është numër i bukur. Më ka pëlqyer edhe e përmbysur. Dikur më pëlqente Nëntëdhjetetreshi, por, ta them açik, ma ka djegur Nëntëdhjetetreshi i Hygoit. Ja, miku im, këto gjëra broçkullis unë, kur dal këtej. Nga s’të vijnë mendimet. Po është edhe fin sulmi i mendimeve. Mendime të egra, mendime të bukura. Ca profile të ashpra dhe më pas s’di as vetë mendimi se ku dergjet… U lodhe duke më dëgjuar?»
«Po më habit, doktor.»
«S’e le këtë të shkretë doktor, ë?»
«Epo, të gjesh kaq ilaçe sa ti, nuk është e lehtë, de!»
«Po më flet si ata pleqtë e mi, të bukurit e dheut.»
«Na i bëre edhe të bukurit e dheut!»
«Të tillë janë. Njëqind e dymbëdhjetë.»
«Nuk ma the pse Nëntëdhjeteshtata është numër i bukur? Se mund të thoshe 96 për shembull, ku janë o dy gjashta, o dy nënta, edhe hahet, po kjo… sikur s’këllitet.»
«Ky është kodi im, or mik. Dhe kodet nuk është mirë të sqarohen. Por do të lutesha të mos këmbëngulje, sepse nuk rezistoj dot. Kështu më ka ndodhur edhe në hetuesi. Ç’nuk më ka parë kurrizi mua, ai e di. E tmerrshme. Por atje, meqë isha arrestuar më nëntë i shtati, thashë me vete që ky bashkim dy numrash do të ketë një kuptim për mua. Dhe me ta ndërtova 97 kode të rinj. Hm. Do ti që edhe shtata dhe nënta më liroi? E bukur, hë? Të pëlqen? Shtatëdhjetenënta. Atë vit që burgoseshin njerëz me lopatë. Thashë se shpëtova. Para se të thosha një fjalë përsërisja me nxitim nëntëdhjeteshtatë fjalë të urta. Do të jem, besoj, njeriu që di më tepër fjalë të urta në botë. Sikur ta dinë këtë sekret, mos o Zot, ma operojnë kokën dhe m’i nxjerrin fjalët e urta së andejmi. Ty, me sa shoh, s’t’u besoka. Po mirë në besën tënde qofshin. Po vendin ku më kanë arrestuar e di? Jo, s’ke nga ta dish! Në mes të urës së Goricës. Aty ku ë…, ku është një gur i përmbysur me numrin Nëntëdhjeteshtatë!» U ndal papritur dhe vuri dorën mbi një lis pak të vetmuar dhe që dukej si i trishtuar. E përkëdheli, i vuri faqen në koren e çarë dhe ofshau. «S’të besohet, por unë, ndonëse e kam kod, më duket se dhe e kam frikë Nëntëdhjeteshtatën. Pikërisht nga ai gur i mallkuar që gjendet nën pllakë, pranë krahut të majtë, sapo bëhet gati të fillojë tatëpjeta e thepisur e urës. Po sikur ky numër të na bëhet rrodhe e të na ndjekë pas? Se dikush para nesh e ka ditur se ç’fat do të ketë për ne ky numër? Kush e di. Kodet e mia të mallkuara. Njëqind e tridhjetë e katër. More vesh, mik?…»
Dikush mund t’i quante hamendje të kota këto fjalë të nëpërdhëmbura. Por tek unë krijuan mijëra asociacione. Duhej të përmbysja diçka. E pashë një lëvore si govatë dhe e ktheva përmbys. Asgjë nuk i shpëtonte Syrja Beratit. E ngriti pak trupin. Rregulloi me sqimë jakën, liroi pak kollaren e kuqe dhe fshiu me shaminë e hekurosur që nxori nga xhepi, djersët e ballit.
«Është e sigurt se nesër do të vijnë pleqtë gjahtarë?»
«Pleqtë, miqtë e mi të mirë, do të vijnë, me siguri matematike. Me ta e gdhij dhe e ngrys. Më pëlqejnë hokat e tyre. Se janë edhe qejflinj, pastaj! I dua, i dua pa masë. Dhe dëgjo, ta them pa kamatë, kur i hyn në zemër një plaku, ta dish se ke hapur nëntëdhjeteshtatë dryna!»
«U pa puna», thashë, «u dashka ndenjur me pleqtë!»
«Eh, e gjete. Gjete kishë të falesh! Po mirë, në mundsh bëji miq. Të shohim. Provoje me njërin. Provoje dhe ke për ta parë. Ti, or mik, as kur të plakesh vetë nuk do rrish dot me pleqtë, more vesh? Dhe e di pse? Se ty të ha dora për të shkruar dhe kur merresh me këtë zeje nuk ke kohë. Bela e madhe kjo. Por, me ç’shoh muhabeti i kripur të pëlqen. I dashke muhabetçinjtë. Kërkon t’i vjedhësh me sa duket. Por kujdes xhepat, se kur të largohesh ka rrezik të dalësh i vjedhur, si rruar qethur. Ja, këtë mendim kam unë, në do që ta dish. Dyqind e katërmbëdhjetë. Nuk mbarohen dot aq lehtë. Zarar i madh edhe numërimi. E dëgjove? Nuk e ngrita zërin kur kalova tek fidani njëqind e nëntëdhjeteshtatë. Edhe pse është aty nëntëdhjeteshtata, ai numër i bashkuar me të tjerë, sikur duket pa vlerë. Se, që ta dish, ka nga ata që ruhen si djalli nga temjani prej nëntëdhjeteshtatës! Dhe… kur ta ndeshësh, vërtet do t’më kujtosh…»
Kur erdhi viti 97, aq marramendës, për fat të keq nuk më erdhi asnjëherë ndërmend Syrja Berati, ky burrë me një barrë mend dhe me një zgjuarsi fenomenale, një njohës aq i madh i zanatit të tij, njeriu që i donte bimët sikur të qenë fëmijë. Vonë, vonë, kur hapa një nga blloqet e shënimeve të viteve të mi, e gjeta ditën e bekuar kur isha me agronomin e madh e të sikterisur aq keq nga komunizmi. Asaj dite kisha mësuar shumë. Perëndia më kishte bekuar që u njoha me të së afërmi, që i preka fjalët e tij, që dëgjova ato që s’i kisha ndeshur e s’do t’i ndeshja më kurrë në jetë. Vërtet ditë e madhe. Kur mbaroi dhe fidani i gjashtëqindtë, dielli po hynte dhe flakërinte perëndimi tej në horizont. Qe lodhur aq shumë.
«Tani do ta lëmë», më tha. Duhet të vij dhjetë ditë rresht për të shënjuar nga gjashtëqind fidanë. Dhe mendo do të vijnë njëzet pleq të marrin nga tridhjetë, t’i marrin t’i shtratifikojnë e t’i mbajnë pastaj me pekul, se ja, erdhi dhe dita për t’i mbjellë. Kam dhënë urdhër që të sheshohen tarracat dhe të hapen gropat në kodrat poshtë. Fillon një punë që vetëm unë e di kur mbaron. Është më e vështirë se të ndërtosh një roman…»
«E mora vesh doktor, por sonte do të jesh nga unë. Me tim atë si i ke pipat?»
«E? S’e ditke? Me tët atë jam trokë. S’më ngjit me të. Se ai njeri do punë kaba, ai more mik është traktor, e ku i hyn në punë penda e qeve atij?»
«Me të qeshur, me të ngjeshur, ë?
«Kështu e more? Nga inati unë vij ore, por s’do jemi rehat as unë e as ai. E di që është njeri i madh, jo nga fuqia vetëm, po edhe nga mendja. Më pëlqen, por nuk shkojmë. Kurse me ty…»
«Hë, ma thuaj.»
«As ty nuk ta them. Dua ta mbyll sqepin tani. Sonte…» dhe m’u afrua ngjitur. «Do rri në dhomën time, kam lënë për të lexuar «Dita, bijë njeriu», jam në vëllimin e dytë. Më tërheq shumë ai libër. Në libër pëlqehen vuajtjet, ç’të bësh…»
U ndamë. I shtrënguam duart fort. Dhe fati i keq nuk na takoi më kurrë. Dhe unë i riprodhova shënimet e mia me skrupulozitet. Por nuk mund të rri pa treguar që ata treqind lisat e Bosinjës ai i shpëtoi. Edhe gjashtëmijë lisat e tjerë i mbolli buzë tarracave. Tek i shihja më vonë më hipte zjarr. Burrë i zoti dhe s’e gjen dot radhë. Dukej sikur kjo punë gjeti derman, por masakra e vërtetë ndodhi pikërisht më Nëntëdhjeteshtatën. U bë batërdia. Nuk mbeti lis pa prerë. U rrafshuan. Oh, Zot i madh! Dhe Bosinjës nuk i thonë më me emrin e vjetër, por «Lisat e Syrja Beratit». Ia kthyen emrin me një turp të dukshëm, u skuqej faqja ende prej atij njeriu… Kurse mua ata lisat e tij kanë për të më dalë në ëndërr dhe, besoj, si mua çdo njeriu tjetër. Pastaj, ndoshta, dikush do të kujtohej e do të shkruante për të, jetën e tij dhe do të mërmëriste duke sjellë ndërmend që pat qenë edhe nxënës i Harri Fullcit. Në shenjë të tij duhet mbjellë të paktën një lis. Tani është dimër. Do t’i them dikujt që duhet të mbjellë një lis mbi kopshtin e vet dhe t’ia vërë emrin me inicialet e atij njeriu të madh.