Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Mitterand – Dhe Zotërit vdesin gjithashtu

by

Nga  Luan Rama/*

Një vit më parë pata rastin të zbrisja drejt jugut të Francës, për një konferencë mbi Shqipërinë në afërsi të Konjak (Cognac), dhe duke qënë pranë Zharnak-ut (Jarnac), vendlindjes së Miteranit (François Mitterand), shkova të shihja dhe varrin e tij. Ajo qytezë e vogël kishte humbur në një heshtje të madhe. Rrugët ishin bosh dhe duke u drejtuar nga varrezat, vështroja me kureshtje shumë nga ato shtëpi të vjetra, një apo dy shekullore, të nxira nga një lloj myku që s’ishte gjë tjetër veç veprimi i avujve të alkoleve. Ishin shtëpi që prodhonin apo ruanin sasira të mëdha konjaku apo alkole të tjera, të cilat janë tradicionale në këtë zonë. Sigurisht me të mbërritur në varreza kërkova varret e familjes Miteran. Në çdo hap që hidhja, mes asaj heshtjeje mortore, më shfaqej si në një montazh të shpejt filmi, fytyra e presidentit Miteran që kisha patur rastin ta shihja nga shumë pranë dhe gjatë shumë rasteve, vite më parë, kur kisha ardhur në Paris si diplomat. Një fytyrë që gjithnjë e kisha admiruar, edhe pse ndonjëherë ishte e ngrirë, e lëmuar, si prej mermeri. Një portret që ato kohë mendoja se ishte më përfaqësuesi për njerëzit e politikës dhe politikën vet, apo atë që quhet “homo politicus”. Në fytyrën e tij, kisha gjetur gjithnjë në një sintezë harmonike finesën, inteligjencën, kulturën e gjerë, kurajon, ndjesinë e hollë, dobësinë për të bukurën dhe femrën në veçanti… atë mpleksje të filozofit post-marksist, Kazanovës dhe Makiavelit.

Atë ditë plot diell u ndodha ballë atij varri të thjeshtë mbi të cilin ishte shkruar: “François Mitterand 1916 -1996.” Kjo thjeshtësi më ndihmonte për të perceptuar më mirë atë për të cilën Miterani kishte luftuar dhe ku ngjizej në një magmë të vetme pushteti, miti, pasioni politik, letërsia, mitologjia… Në fakt, në mijra vjet pushtetarët kishin parapëlqyer gjithnjë mitologjinë, mitin, të qënit të lavdishëm gjithnjë, veçanërisht pas vdekjes, në mijra vjet. Por historia shpejt shumë prej tyre i kishte harruar. Gjenerali De Gol (De Gaulle) dhe më pas Miterani, e kishin kuptuar thelbin njerëzor dhe atë që lavdinë e njeriut nuk e përbëjnë shatoret, mazoleumet, piramidat. Thelbin e një personaliteti e përbën vetë trashëgimia e mendimit, e aksionit dhe e mesazhit të tij: çfarë i lë ai historisë së vendit të tij dhe më gjërë shoqërisë njerëzore.

Shumë herë e kisha vizituar Panteonin, duke soditur varret e njerëzve të mëdhenj të Francës, varret e Hygosë, Volterit, Dymasë, të Gambetës… Në se do të pyesim se cilët ishin dy politikanët më të mëdhenj të Francës gjatë shekullit XX-të, do të përgjigjeshim padyshim : De Gol dhe Miteran. Dhe çuditërisht të dy këta njerëz nuk preheshin në Panteon por në dy varre të thjeshtë, diku larg në vënde të humbura, mes njerëzve të zakonshëm. Të njëjtën ndjenjë kisha patur dhe dy vjet më parë, para varrit te Gjeneralit në «Kolombei le dëzegliz» (Colombey-les-Deux-Eglises), në Lorenë. Ja dy gjigandë që i përkisnin historisë së Francës dhe të Evropës, dy njerëz të mëdhenj me varre tepër të thjeshtë, pa asnjë epitaf, mpleksur mes një grupi varresh njerëzish të zakonshëm, të panjohur, mes të cilëve vreshtarë, borgjezë, fisnikë të rrënuar, tregëtarë, markezë, rojtarë hekurudhash, muratorë, kopshtarë…Përballë atij varri, jeta m’u duk ato çaste shumë më e thjeshtë. Po ashtu bota vetë. Kapërceva kështu nëpër histori, në njëmijë vjet dhe u riktheva sërrish në realitet. Nuk kishte lule, kurora, monumente. Një varr i thjeshtë, siç e kishte dashur ai.

Në kthim, në Paris, rihapa përsëri pas kaq vitesh librin e botuar në Shqipëri Fransua Miteran-romantizmi i pushtetit. Në fakt, titulli i librit kishte qënë Zotërit vdesin gjithashtu, por botuesi kishte pëlqyer një titull më të drejtpërdrejtë, ku të figuronte emri i tij. Sidoqoftë, duke e riparë atë libër, duke gjetur shënimet që kisha mbajtur në ato vite, si dhe duke shtuar gjithashtu pikëtakimet me Shqipërinë gjatë dy mandateve të tij presidenciale, mendova të përgatisja këtë botim të dytë, duke ruajtur gjithnjë titullin e parë, Zotërit vdesin gjithashtu. I gjallë,  Miterani nuk besoj se do ta kundërshtonte një titull si ky… A nuk ishte luhatur ai gjatë gjithë jetës së tij në pyetjen e madhe nëse Zotërit kanë ekzistuar apo jo ?…

Dhjetë vjet pas vdekjes së tij, Miterani rivjen përsëri dhe kësaj rradhe përmes ekranit të filmit Shëtitësi i Fushës së Marsit  (Le Promeneur du Champ-de-Mars) i regjisorit Robert Guediguian dhe lojës aktoriale të aktorit të famshëm francez Michel Bouquet, aq të njohur dhe në Shqipëri. Një adaptim i librit Miterani i fundit  që kishte krijuar jo pak polemika në shtypin francez. Vallë mos ndoshta pse Miterani tregonte një dobësi për këmbët e Xhulia Roberts tek filmi Pretty woman ?…

Ndryshe nga kinematografia amerikane, është hera e parë që një politikan i kohës moderne mishërohet plotësisht në historinë e kinematografisë franceze. Fransua Miteran dhe Michel Bouquet (Mishel Buke) : portrete të ngjashme, ecje gati e njëllojtë, i njëjti profil, vështrim, meditim…Miterani ishte mishëruar edhe më parë në një film të vitit 1984 nga Jean Louis Trintignan në Le Bon plasir, ku Catherine Deneuve interpretonte një nga të dashurat e tij të dikurshme. Atëhere ishin fillimet e epokës presidenciale, ndërsa tani personazhi përjetonte vitet e fundit të jetës së tij, sëmundjen, pikëtakimin me mistikën, agoninë… « Po të ishte një skenar polemik, – thotë Bouquet, – nuk do të luaja në këtë film. Miterani më interesoi sepse ishte njeriu me një kulturë jezuiti, njeriu i letërsisë, i dëshirave dhe i qejfeve, monarku amator i metafizikës, njeriu që brënda vetes kishte një pjesë të Francës… »

Po në mars të vitit 2005, u botua edhe libri i vajzës së Miteranit, Mazarinë Pingeot, Gojë e qepur. Një nevojë shpritërore, malli, mungesa e gjatë, e kishin shtyrë atë të shkruante kujtimet e saj për të atin, fëmijërinë pranë babait «të munguar», misterin që qëndronte në ajër, koridoret e fshehta të pallatit presidencial, shkallët e brëndëshme, zyra e tij, takimet e përmallura, thashethemet, prehja pranë tij. «Babai më mungon shumë, – do të thoshte ajo, – në fund të fundit, nuk më mungon vetëm mua. Ai ishte një burrë karizmatik, një nga burrat e fundit të mëdhenj të politikës. I mungon Francës, miqve, shumëkujt… »

Po, ky njeri kishte brënda vetes një pjesë të Francës. Imazhet e Le Promeneur du Champ-de-Mars  do të flasin për këtë, kur në prag të vdekjes ai  kishte shkuar në bazilikën e Saint Denis, atje ku ishin varrosur mbretërit e Francës, nga Dagobert e gjer tek Louis XVIII, duke kaluar nga i madhi Clovis. Duke përkëdhelur mermerin e ftohtë të atyre varreve, ai sikur kishte kapërcyar shekujt me pëshpërimën e tij për « forcat e shpirtit ».

Miteranit i u desh një jetë e tërë për të pikëtakuar këtë forcë…-Autori

“Nombreuses sont les merveilles, mais rien n’est  plus merveuilleux que l’homme!”-    Sophocle

“Të shumta janë mrekullitë, por asgjë nuk është më e mrekullueshme se njeriu!-Sofokliu/

Shën Fransua…

Ishin dyzetetetë orët e fundit të jetës së tij. Si në labirinthet e një piramide të lashtë ai do të hapte portën e gurtë për të zbritur poshtë, drejt atij misteri. Ishte porta e fundit.

Në dhomën e tij, pothuaj krejt të xhveshur, kishte veçse libra dhe një portret i vetëm varej në mur : François d’Assise. Më shumë se kurrë në këto momente, ai e ndjente atë figurë shënjti mjaft të afërt, sikur të ishte një sozi e tij…

Ai e njihte mirë jetën e këtij shënjti që kishte jetuar në fundin e shekullit të XII-të dhe që gjithë jetën i a kishte kushtuar shërbimit ndaj njeriut dhe dashurisë njerëzore. Ishte pikërisht ai që kishte krijuar urdhërin e françeskanëve, që është edhe sot një urdhër fetar, ku pas vdekjes së tij u mblodhën qindra e mijra e pastaj miliona besimtarë, doktrina e të cilëve ishte pajtimi. Atë portret ai kishte mundësi tashmë ta vështronte me orë të tëra. Si të thuash, dialogu i vetëm zhvillohej tashmë mes tij dhe shënjtit.

Përse vallë nëna e tij e kishte quajtur François dhe i kishte dhënë emrin e këtij shënjti. Pse ajo ishte një katolike e devotshme ?… Edhe shënjti François vitet e fundit të jetës se tij kishte vuajtur nga dhimbje të tmerrëshme fizike, të cilat ai i përballonte me një stoicizëm të jashtëzakonshëm. A nuk kishte treguar një stoicëm të tillë dhe ai ?

Shënjti François ishte një prift, por ai shkruante bukur, si të thuash ishte një prift poet… Vargjet e tij të fundit kishin qënë vërtet një hymn i pavdekshëm.

“Lëvduar qofsh o Zot, që ke hënën motër,

Dhe yjet aq të bukur që ke krijuar në qiellin e kaltër,

“Lëvduar qofsh o Zot, që erën ke vëlla,

Lëvduar qofsh për ajrin,  mjergullën dhe qiellin e kthjellët,

Dhe për gjithë kohrat ku ti mban në jetë krijesat e tua,

Lëvduar që motër ke ujin dhe vëlla zjarrin…”

Mbrëmje e vonë e datës 7 janar. Vallë sa ishte ora ? …

Një ditë më parë, larg, në shtëpinë e tyre në qëndër të Francës, në Latche, Daniela kishte shkruar në ditarin e saj : “Jean Pierre Tarot sapo më telefonoi. Shpresa që Fransua të marrë forca është shuar. Bije shi në Latche dhe më ngjan sikur ky shi bije për të dy. Ndoshta Fransua s’do të shohë kurrë më këtë copëz lëndinë, të kufizuar nga pishat, të cilat ai nuk donte t’i prisnim. I shkruaj këto fraza pa dashur që ato të jenë të vërteta… Latche pa të, ndërtimi i saj, tokat e rregulluara rreth shtëpisë ku ne jetuam së bashku… Fransua që braktis jetën tepër i lodhur, pasi jeta nuk mund ta durojë më kështu. Ne e respektojmë mënyrën e tij për të ikur nga kjo botë, mënyrën për ti dhënë fund veprës së tij, dashurive të tij, mënyrës së  largimit nga familja, e cila do të bëjë që ai të jetojë gjithnjë në gjirin e saj, sepse Fransua nuk vdes. Fransua nuk vdes…“

Në Paris, doktor Tarot nuk i shqitej nga dhoma. Ai e ndjente se dora e Presidentit ishte ende e ngrohtë në duart e tij. Presidenti e kishte porositur që tashmë askush të mos shkelte në atë dhomë ku ishin vetëm ata të dy… dhe Shën Fransua. Madje ai i kishte thënë mos ta lejonte as Danielën. Me dorën tek dora e tij, presidenti i kishte mërmëritur : “Gjithshka ka përfunduar tashmë… Ç’ndjejmë vallë ?…Asgjë ! Veç përgjumemi ngadalë. Jam i sigurtë !…

Duke vështruar nga tablloja e shenjtit, atij i u kujtua se para ca kohësh, Julien Green, kishte botuar një libër mbi François d’Assise, të titulluar Frère François.

Po, në fund të jetës së tij, shenjti François vuante tmerrësisht. Mjekë të shumtë i ishin mbledhur tek koka ditët e fundit, por ai u kishte thënë : “Asgjë tashmë nuk vlen, veç Zotit !”

Më  pas, duke hapur me stërmundim krahët ai kishte thirrur “Motër vdekje, mirësevjen !”

Tashmë Presidenti e ndjente se po shuhej, po binte në një gjumë të madh. Portreti i shënjtit Fransua i u mjergullua ngadalë. Tashmë po ikte, po zbriste, ndoshta po ngjitej,  kushedi ?! Ai nuk po kuptonte se ç’po ndodhte me të. Ishte ballë për ballë me misterin e madh… atë mister që aq shumë e kishte munduar.

Ishte ora 6 e mëngjesit në aveny “Frederic-Le Play”… Doktor Tarot e gjeti të ftohtë dorën e pacientit të tij. Binte një shi i imët. «Në orën 6 të mëngjesit, – kujton Mazarine në librin e saj, – mamaja trokiti në derën e dhomës dhe më zgjoi. „Babai ka vdekur ! Eja ta shohësh !… Të tjerët vazhdonin të flinin. Unë hezitoj, por ajo këmbëngul që të shkoj. Më së fundi, natën dhe e vetme, nisem për atje. Parisi është i heshtur. Bën ftohtë. Sigurisht, para se të hyj, më duhet t’u them „mirëmëngjez“ njerëzve që më përqafojnë gjithë lotët. Por lotët e mij janë të thatë. U them të më lënë vetëm. Ulëriva. Ai ishte atje, i shtrirë, i palëvizur, i ftohtë. Kësaj rradhe, gënjeshtra nuk ishte më e mundur…”

“Ai vdiq duke qënë i gjallë, – kishte shkruar Giesbert për vdekjen e tij… “Një ditë, ai vendosi se kishte ardhur fundi. U fut në shtrat me idenë se nuk do të ngrihej më që andej, por do të pushonte në qivurin e tij. Mbylli sytë. Nuk deshi të shihte asnjë njëri. Nuk hëngri. As nuk piu. Ai priste. Donte ti jepte këshillat e fundit vdekjes. Kështu mendonte të jetonte gjer me vdekjen e tij, që të mund ta shihte ti afrohej e ta ndjente pranë…”

Po, ai ishte nisur vetë drejt vdekjes me një stërmundim të madh, gati mitologjik, nisur me kureshtjen e madhe të enigmës për të parë se si ishte ajo. Kështu kishte humbur në atë mjergull, si në tragjeditë shekspiriane, apo të mbretit Lir. Shkonte nëpër mjergull për të mos u kthyer kurrë…

“Deo gratias!…”

“Le ti nderojmë Zotërit!…”

Dhe Zotërit vdesin gjithashtu…

Nën kubenë gotike të katedrales së Notre-Dame, në Paris, nga sytë e kançelarit gjerman Helmut Kohl, rrëshqet një lot.

Dhe zotat vdesin gjithashtu…

Homazhi që Franca dhe bota i bëri këtij njeriu, ishte i jashtëzakonshëm, unanim, duke i kapërcyer kufijtë e një vendi. Një popull i tërë e përcolli atë me dhimbje.

Vështrimi i tyre e ndoqi gjer në banesën e fundit, në varrezat e qytezës Jarnac, në “Le cimetière des Grands Maisons”.

“Kjo ishte vdekja e një prej titanëve të fundit të Politikës, – shkroi filozofi francez Edgar Morin, – i cili përjetoi në një kohë epike. Kjo vdekje heroi, ka ngjallur një himn funebër gjigantesk, nga njerëzit e mëdhenj dhe njerezit e thjeshtë të këtij rruzulli.”

Po, një nga titanët e fundit të mëdhenj… Filozofi Morin e kishte njohur Miteranin gjatë kohës se Rezistencës dhe bashkë kishin kryer disa aksione.

Pothuaj në të gjitha gazetat e botës folën për vdekjen e tij dhe i bënë homazh: New York Times, Washington Post, Frankfurter Allgemeine, Guardian dhe Financial Times, El Pais apo La Republica, emisione radiofonike e televizive nga e gjithë bota. Pothuaj të gjitha gazetat shqiptare shkrojtën për vdekjen e tij.

“Evropa humbi një burrë të madh shteti”, – do të thotë Kohl.  – “Unë humba një mik të madh, – deklaroi Boris Jelcin, – dhe nuk mund të mos vija ta nderoja këtë politikan të kalibrit botëror”. – “Një njeri i fjalës, një mik që do më mungojë gjithnjë”, – do të thotë Bush…

Me vdekjen e tij, pothuaj gjithë mediat shqiptare do të flisnin rreth figurës së tij: artikuj, emisione televizive apo radiofonike. Vdekja e Miteranit ishte prezente dhe në Shqipëri. Në gazetën Koha Jonë më 12 janar 1996, do të botoja një shkrim rreth tij nën titullin “Lamtumira e një evropiani”, me dy thënie që shoqëronin shkrimin, njëra e presidentit Shirak që thoshte “Miterani ishte një dëshirë për ti shërbyer idesë së Evropës”, dhe tjetra e vetë Miteranit, ku thoshte se “Franca është atdheu ynë, Evropa është e ardhmja jonë”. Fryma e këtij shkrimi që shoqërohej me fotografi nga përcjellja funebre e tij, ishte në thelb kontributi i tij në ndërtimin e Evropës, duke cituar njëkohësisht dhe një thënie të gazetës londoneze The Guardian, që thoshte se “Miterani do të mbetet ndoshta evropiani i vërtetë dhe i fundit”.”

Por Miterani ishte i tillë dhe për “Evropën tjetër”, siç e quante shpesh ai, kur fliste për Evropën Qëndrore dhe Lindore, sepse siç shkruaja në këtë artikull, “ai e kuptonte se ndryshimet në Lindje jepnin shansin e madh politik për krijimin e një Evrope të Bashkuar. Mbështetja e “perestrojkës”, e “revolucioneve” në vendet e Lindjes, si dhe ndryshimeve politike që ndodhën në Shqipëri, ishin shprehje e asaj politike konseguente për integrimin e popujve të Evropës në emër të Paqes dhe bashkëpunimit, në emër të restaurimit të një rendi të ri demokratik. Ishte pikërisht Miterani që me ngjarjet e refugjatëve shqiptarë në ambasadat e huaja në Tiranë, deklaroi mbështetjen dhe solidaritetin e Francës për fillimin e këtyre ndryshimeve në emër të një rendi demokratik dhe të të Drejtave të Njeriut…”

Rrallë herë në historinë franceze, vdekja e një presidenti kishte lënë kaq shumë mbresa. Rrallë herë një vdekje e tillë kishte qënë diçka e përkryer dhe solemne. Thua se ai i kishte menduar dhe paraprirë me kohë. Një ngjarje me një eho të madhe kombëtare e ndërkombëtare, një vdekje mediatike, qe linte pas një mori pikëpyetjesh.  Vdekja e Pompidusë kishte qënë tepër private, ajo e Gjeneralit mjaftë e thjeshtë, ehoja e vdekjeve të presidentëve të tjerë të Republikës së IV ishte shuar shumë shpejt, madje edhe ajo e Felix Faure. Jehonën më të madhe e kishte lënë vdekja e Luigjit XV.

Tashmë, varri i tij i thjeshtë mbante vetëm një mbishkrim “François Mitterrand, 1916-1996” Por shpejt, varrezat e “Cimetière des Grands Maisons” do të ktheheshin në një vënd pelegrinazhi. Tufat e para të luleve, mbanin emrat e Helmut Kohl dhe të Nelson Mandelës…. Mijra e mijra trëndafilë të kuq, duke “thyer” kështu dëshirën e presidentit, i cili kishte thënë se do të donte vetëm një tufë trëndafilash ngjyrë çaji.

Thua se presidenti e kishte parashkruar hyrjen e tij në Histori. Kjo dukej gjer në portretin e tij që kishte lënë pas, një figurë e ulur mbi karrike, vizatuar nga piktori Jean Huoleux në studion e tij në Vaux-sur-Seine. Një portret hijerëndë, imperial, roman dhe me një buzeqeshje të hollë, që gjatë katër muajve piktori e vizatoi në plumb.

Në një nga intervistat e fundit me kritikun francez Bernard Pivot, ai i ishte përgjigjur:

– “Po, unë e dua historinë, dua të shkruhem në të… Sot, ne mezi kujtohemi për Tautakhamon. Po pas disa milionë vitesh ç’do të thonë për gjeneralin De Gol, Pompidu, d’Esten, për mua apo për tjetrin që vjen më pas ? Pra të jemi relativë…  Është e vërtetë që tek unë ka diçka që më josh…dhe kjo është një dëshirë e thellë !”

Njeriu, Pushteti, Historia. Në ekranin e errët të jetës njerëzore është shkruar fjala fund. Filmi ka mbaruar. Por ndryshe nga të tjerët, „Homos Politicus“ vazhdon udhën e tij. Për sa kohë ? Eshtë herët për ta konstatuar këtë, por sidoqoftë, referenca është e gjallë, e prekëshme, pasionante, herë-herë e misterëshme…

*Parathënie e librit

 

PIKËTAKIMI ME SHQIPTARËT NË TOKËN E SHENJTË

by

Krahët të më thahen po të harrova ty Shqipëri!»- Jocef Jakoel/

Shkruan: Nga Luan Rama*/

“Hebrejtë, – shkruan një ndër poetët më të mëdhenj izraelit Jehuda Amishai, – janë si një rezervat i përjetshëm pylli, ku drurët rrinë ngjitur njëri me tjetrin, madje dhe të vdekurit. Nuk kanë vënd për tu shtrirë. Ata qëndrojnë drejt, mbështetur tek të gjallët.”… Pikërisht këtë simbiozë të të vdekurve dhe të gjallëve, të historisë së lashtë të krijimit të botës dhe modernitetit të fillimit të këtij mijëvjeçari, simbiozën e pikëtakimit të historisë së Shenjtë me njeriun e sotëm, duket se ndjen çdo vizitor kur shkel për herë të parë në Izrael. Një vënd padyshim mitik, pasi kryeqëndra e tij, Jeruzalemi është një referencë identitare jo vetëm për hebrenjtë, por dhe për kristianët dhe muslimanët. Tri fetë më të mëdha monoteiste të botës, judaizmi, kristianizmi dhe muslimanizmi i kanë kthyer sytë nga Jeruzalemi, pasi ky qytet, si asnjë qytet tjetër i botës është tri herë i shenjtë : aty janë varrezat më të lashta hebraike të botës dhe rrënojat e tempujve të Davidit e të Solomonit ; aty është varri i shenjtë i Krishtit ; dhe po aty është vëndi ku në kodrinën e shenjtë, në rrënojat e xhamisë El-Aksa, siç thotë Kurani, Profeti Muhamet u ngjit në qiell. Mitologjia, këngët e vjetra, luftrat, pushtimet, masakrat dhe djegjet e herëpasherëshme të këtij qyteti që rilindëte sërrish si feniksi, ritet, jetët dhe vdekjet, janë mpleksur në atë vënd në një lidhje të pazgjidhëshme.

Kur udhëton në Izrael e Palestinë, afërsia e dy popujve është e prekëshme dhe e përherëshme dhe së pari në gjuhën që flasin njerëzit që ndesh. “Selam alekum” thonë arabët, “shalom ala hem” thonë hebrenjtë. Ulliri quhet “zait” në hebraisht dhe “zeit” në arabisht. Emrat muslimanë si Ibrahim, Ismail apo Jusuf janë për hebrejtë Abraham, Ishael, Jocef. Edhe arabët muslimanë, edhe hebrejtë, të vdekurit i mbështjellin me qefin. Fëmijët e të dy popujve bëhen synet që të vegjël. Rite të ngjashme dhe afërsi kulturash mjaft të dukëshme. Të dy popujt agjërojnë: “Ramadani” dhe “Kipuri”. Ismaili dhe Isaku ishin vëllezër, thonë të vjetrit. Bijtë e Ismailit u bënë muslimanë tregon historia e vjetër e kësaj toke të lashtë. Bashkë i përjetuan dyndjet e ardhura nga larg, romakët, kryqëtarët, kryqëzatat. Tek udhëton, nga një rrugë në tjetrën, përshëndetjet që dëgjon ndryshojnë veç shqiptimin e tyre: ”shalom” apo “selam alekum”. Eshtë një potpuri e habitshme, e cila që dymijë vjet më parë ka qënë tepër e natyrshme dhe shumë e afërt. Jo rrallë buzë rrugës, ku shfaqet një fshat hebre, sheh nga ana tjetër dhe minarenë e një fshati palestinez. Nëpër rrugë njerëzit mpleksen pa arritur të kuptosh në se është arab apo hebre, nëse është druz (një sekt musliman, me rite krejt të tjera), beduin apo maronit i krishterë. Karmieli në kodër ka përballë një fshat palestinez ; në Bushhalam, hrebrenjtë banojnë në një fshat me palestinezët, në Nazaret po ashtu, ekështu me rradhë kur kalon nga një portë e Izraelit në tjerën apo kur del nga ky qytet për të shkuar drejt Detit të Vdekur.

SHQIPTARO-HEBRENJTË NË TOKËN E PREMTUAR

Miqtë e mij shqiptaro-hebrenj janë në Haifa dhe Tel-Aviv. Pikëtakimin e parë doja ta bëja me mikun tim të mirë e të mënçur Jocef Jakoel, që kurrë nuk e harroi Shqipërinë e që jetonte gjithnjë me shpresën se një ditë do të kthehej dhe ai në Tokën e Premtuar, në atdheun e Davidit dhe të Solomonit. Dhe dita erdhi në fillimin e viteve 90-të, kur rrugët shqiptare u hapën dhe komuniteti hebre mori rrugën e kthimit drejt Tokës së Shenjtë. Dhe Jocefi u kthye me lot në sy, duke parë për herë të fundit Shqipërinë dhe duke pëshpëritur : “Krahët të më thahen po të harrova ty Shqipëri ». Jocefi kishte vdekur, bashkë me gruan e tij Aliqi. Të dy pranë e pranë në atë varrezë të thjeshtë me gurë të mëdhenj, vullkanikë, ku prehej paqja, në cep të qytetit. «Cefi», siç e quaja unë, ishte kryetari i shoqatës së parë Shqipëri-Izrael, dhe i pari që u ul të shkruante kujtimet e tij për komunitetin hebre veçanërisht në kohën e luftës, atëhere kur ky komunitet rrezikohej të shuhej në kampet e përqëndrimit të nazistëve si miliona hebrenj të tjerë në vënde të ndryshme të Europës. Cefi kishte shumë plagë në shpirt. Plagët ishin njerëzit e tij të zhdukur gjatë luftës në Greqi, motra, fëmijët e saj dhe i shoqi, ashtu si dhe të afërm të tjerë kishin përfunduar në kampet e përqëndrimit nga nuk u kthyen më. Cefi mbylli sytë një ditë të paqtë, pasi ishte ngopur me detin e Izraelit, vdiq në prehërin e Abrahamit dhe me imazhin e asaj toke të largët, Shqipërisë që e kishte rritur dhe mbrojtur si bij të saj. Vite kanë kaluar dhe në atë varrezë, gjithnjë e më shumë sheh të shtohen emrat e hebrenjve-shqiptarë të moshuar, ata që përjetuan epokën e holokaustit ku humbën njerëzit më të dashur që ishin nëpër Europë. Por megjithatë, kujtimi për Shqipërinë do te jetonte gjithnjë në shtëpitë e tyre, në vizitat dhe letrat që shkëmbeheshin, në gjuhën shqipe që vazhdon të flitet edhe sot. Familjet hebre Matathia, Mandili, Levi, Menehem, Kohen, Solomoni, Kantozi, Arditi, Ruben e shumë të tjerë, e mbajnë ende të pashuar përkushtimin e shqiptarëve  në qytetet e Vlorës, Beratit, Durrësit, Shkodrës, Kavajës e Tiranës…

Qyteti i Karmelit është një qytet i ri dhe i bardhë që i ngjitet një kodrine të gjelbëruar. Aty jetojnë nja 30 familje shqiptarësh, mes të cilëve dhe familja Shvarts (e motra e përkthyesit të famshëm Robert Shvarts). Janë vila të reja me oborre të vogla, aty këtu me pemë të sapo mbjella, mollë apo dardha, në çatitë e të cilave ngrihen parabolat që të mund të kapin stacionet shqiptare. Në këtë mënyrë, Shqipëria është e pranishme çdo mbrëmje dhe në Karmel apo gjetkë nëpër Izrael. Aty janë dhe hareja e moderniteti shqiptar, dhe zallahitë e politikës që vijnë nga Shqipëria. Hebrejtë-shqiptarë nuk janë të shumtë në Izrael, megjithëse kur i takon në Tel-Aviv apo Haifa, në Karmiel, Ashdov, Bersheva apo Hedera, madje dhe kosovarët në Jeruzalem, të ardhur gjatë luftës së Kosovës, jeta e tyre të gëzon, pasi të gjithë janë mirë dhe të gjithë kanë mall. Disa janë biznesmenë që punojnë madje dhe me Shqipërinë, të tjerë inxhinjerë, imobilierë, agjentë të turizmit, mjekë apo mësues. Por Shqipërinë në Izrael mund ta takosh gjithashtu dhe në pemët e mbjellura në kopshtin e Jad Washem, kopështin me pemët në kujtim të atyre që mbrojtën hebrenjtë gjatë luftës së Dytë Botërore . Në këmbë të këtyre pemëve janë shkruar emrat e “fisnikëve” shqiptarë, siç u thonë këtu atyre që i kanë mbrojtur ata nga holokausti (“Fisnikë të Kombeve”). Emrat e mbi dyzet familjeve shqiptare janë shkruar tashmë në memorialin e madh të historisë tragjike në muzeun e holokaustit « Jad Washem »: Veseli, Kristidhi, Kadiu, Lito, Buhali, Myrto e Toptani, Uli, dhe Zenuni, Sheko e dhjetra të tjerë.

Familja e Ksenia Efimovskit është vendosur në Bialik, një qytezë apo lagje e Haifas, qyteti i tretë i Izraelit. I shoqi i saj, Aleksandri, një rus i « bardhë », i lindur në Tiranë, është një inxhinjer që e njohu « mirë » epokën totalitare të Shqipërisë, kur pse kishte të atin në burg duhej të transportonte për vite me rradhë thasë çmentoje mbi kurriz. Kur dalim për të shkuar në Ako, nuk habitesh të dëgjosh shpesh nëpër rrugë njerëz që flasin gjuhën ruse. « Janë hebrenjtë e Rusisë, – më thotë Aleksandri dhe përshëndetet me disa prej tyre. Shu%e prej tyre janë instrumentistët virtuozë që mund ti gjesh ngado, madje dhe në rrugë. Çdo parti politike ka interes ta bëjë për vete këtë elektorat që i kalon të 1 milion e gjysëm banorë ». Ksenia është violiniste si formacion por dhe një poliglote e vërtetë, me një eksperiencë të pasur në fushën e turizmit dhe të historisë dhe me një kulturë të veçantë. Duke ecur nëpër Bialik ajo më kujton duke qeshur se ky qytet ka marrë emrin e poetit Bialik, i cili thoshte se « Izraeli..

Feliçeta Jakoel është sot kryetare e Shoqatës së Miqësisë Izrael-Shqipëri. Eshtë një mikeshë e vjetër e familjes sime dhe nga të parat që zbarkoi në Izrael. Ajo është vendosur tashmë në Tel-Aviv, bashkë me familjen e saj. Juda, i shoqi, një ekonomist mjaft elokuent është bërë si një shqiptar i vërtetë, pasi pasioni për Shqipërinë tek ai është i jashtëzakonshëm. Madje mund të flasësh dhe shqip me të, ashtu si dhe me Shirlin, vajzën e saj…Feliçeta punon në Muzeun e Pavarësisë në qëndër të Tel-Avivit, në qëndrën historike të këtij qyteti, në atë ndërtesë britanike të para një shekulli buzë Bulevardit Rotschildt. E habitëshme ta dëgjosh tek u flet një grupi turistësh në hebraisht, një tjetri në anglisht, një grupi tjetër në italisht, në greqisht, në frëngjisht, spanjisht e kështu me rradhë…Në Muzeun e Pavarësisë, ajo më tregon për atë natë të vitit 1948, kur komuniteti hebre i Tel-Avivit, me Ben Gurionin dhe Golda Meyer në krye, pikërisht ditën që u larguan britanikët, shpallën shtetin e tyre. Ata e dinin se të nesërmen do të fillonte lufta, por në emër të të gjitha atyre vuajtjeve të luftës dhe të ekzodit mijëvjeçar, ata vendosën krijimin e shtetit të tyre. Tel-Avivi (i cili e ka marre emrin nga vepra e ideatorit te shtetit të Izraelit, Teodor Herzl “Tokë e vjetër dhe e re”) sot është një qytet perëndimor e dinamik që nxiton drejt zhvillimit, një qytet i ngrohtë, këmbët e të cilit lagen në ujrat e Mesdheut. Por ai është dhe një qytet i njohur i spektaklit dhe i kulturës, i artit, letërsisë dhe muzikës, ku mesazhet pikturale biblike te Shagallit gjejnë kuptimin e tyre më të thellë. “Tel-Avivi është zëmra e Izraelit të sotëm, ndërsa Jeruzalemi është shpirti i tij”. Në fakt nuk mund ta kuptosh Izraelin pa historine e tij, pa njerëzit e tij të mëdhenj, pa një Anjshtanj, Rotschildt, Adorno, Benjamin e Marcuse, pa nobelistët e Paqes Rabin dhe Perez, pa nobelistët Agnon dhe Bashevi Singer, veprat e të cilëve janë përkthyer dhe në shqip. Hebrenjtë dhe historia, hebrejtë dhe fqinjët e tyre arabë… Nismat për një bashkëjetesë të paqtë nuk mungojnë, as këngët e përbashkëta të paqes kënduar nga hebrenj dhe palestinezë, por sa herë « hapet koha » dhe shpresohet paqja, përsëri do të ndodhë të afrohet një « rrebesh i madh »…

RASHELA

Bashkë me Feliçeta Jakoel ne shkuam dhe në periferi te Tel-Avivit për të takuar gjyshen e Judës, Rashelën. Nën një diell të bukur, ajo grua 94 vjeçare qëndronte ende e ulur në oborrin e shtëpisë ku kishte lindur, duke murmuritur copra këngësh të vjetra. Kur na pa me dy sy që ende shkëlqenin, na përshëndeti me dashuri dhe nxorri një psherëtimë si të përshëndeste së fundmi botën e të gjallëve. Rashela kishte qënë jetime që fëmijë, kur ishte dhjetë vjeç. Atëhere Palestina po pushtohej nga britanikët dhe për ti shpëtuar luftës turko-britanike, ajo dhe e motra i a kishin mbathur në Egjipt, siç kishin ikur dy mijë vjet më parë hebrenjtë pas revoltës së tyre dhe masakrimit, në kohën e eksodit. Disa vjet më vonë, dy motrat ishin kthyer nëpër shkretëtirë, më së shumti me këmbë duke e gjetur shtëpinë e tyre të zbrazët dhe të shkatërruar. Më 1948, kur u shpall shteti i Izraelit dhe lufta shpërtheu sërrish, kësaj rradhe midis arabëve dhe hebrenjve, Rashela nuk deshi të lëvizë më nga shtëpia. Le të vdes, mendoi ajo, por këndej nuk shkulem. Ky është vëndi i të parëve të mij ! Arabët dhe hebrenjtë i a mbathën, por në fund të luftës hebrenjtë u kthyen ndërsa arabët e Xhafo-s, jo.

Në jetën e saj, Rashela do të shihte shumë luftra, dhe atë të 1967, dhe atë të 1973… Gjithë jeta i kaloi me ngjarje tronditëse, por ajo nuk e humbi shpresën se një ditë hebrenjtë dhe arabët do të jetonin përsëri bashkë, si mijra vjet më parë. Atë ditë që e pashë në oborrin e saj, nën diell, Rashela dukej se po largohej e paqtë. A thua Paqja po afronte vërtet në tokën e përbashkët të palestinezëve dhe izraelitëve ? Ajo kurrë nuk i kishte urryer arabët, madje fliste si ta gjuhën e tyre. Ajo e dinte se në mugëtirën e historisë, populli i tyre kishte qënë një: ashtu siç Isaku dhe Ismaili kishin qënë bijtë e Abrahamit. Të njëjtën gjë shkruante dhe shkrimtari i njohur izraelit Amos Oz, pretendent për çmimin Nobel, në librin e fundit të tij “Midis të Drejtës dhe të Drejtës,,: “Konflikti izraelo-palestinez, nuk është një lloj filmi Far-west, nuk është një luftë mes së mirës dhe së keqes. Në fakt është një tragjedi, dhe në kuptimin më të lashtë të fjalës është një përplasje midis të Drejtës dhe së Drejtës, midis një kërkese të fuqishme, të thellë dhe bindëse dhe një kërkese tjetër jo më pak bindëse, të fuqishme e humane. Palestinezët janë në Palestinë sepse Palestina është atdheu i tyre i vetëm. Hebrejtë janë në Izrael sepse nuk ka një vënd tjetër në botë që ata mund ta quajnë mëmëdhe.”

MBECË MORE SHOKË MBECË/PËRTEJ URËS SË QABESË…

Habija më e madhe për një shqiptar që shkel në udhët e Tokës së Shenjtë është kur ai dëgjon për bëma dhe histori të vjetra të shqiptarëve, të atyre nizamëve, gjeneralëve dhe pashallarëve shqiptarë që u vendosën në këto vënde nga Perandoria Osmane. Xhafo (Jafo) dhe Ako janë dy qytete historike të Izraelit, ngritur buzë Detit Mesdhe dhe që konsiderohen si ndër portet më të vjetra të botës. Mijra vjet më parë Xhafo ishte porta e Palestinës dhe Jeruzalemit. Këtej kaluan dyndjet egjiptiane, romakët, kryqtarë, teutonë e pashallarë të perandorisë osmane. Në Xhafo janë ndeshur legjionarët e Rikard Zëmër Luanit me luftëtarët e shpejtë të Saladinit. Legjenda thotë se ka qënë Jafe, një nga tri djemtë e Noes, i cili e ka themeluar këtë qytet pas përmbytjes e kataklizmës, duke i dhënë emrin e tij. Grekët do ta quanin më pas Jope, romakët Jopa, marinarët Xhafo (e  bukur), kryqtarët kristianë, Jafe. Shqiptarët u dëgjuan në këtë qytet-port në vitet 1807-1820, kur një pasha shqiptar me emrin Mehmet “Abu Nabut” do ti jepte nje impuls të jashtëzakonshëm këtij qyteti bregdetar, edhe pse ishte mjaft i ashpër dhe shpata i priste si shumë. Ai nuk e përjetoi masakrën e madhe të Napoleonit, kur më 1799, gjenerali korsikan u nis nga Egjipti dhe pushtoi Palestinën, Jeruzalemin dhe bombardoi për muaj me rradhë Xhafon gjersa e pushtoi.  Nga viti 1831 gjer në vitet 1840 Xhafon do ta pushtonte dhe drejtonte një tjetër shqiptar shumë më i famshëm: vetë biri i Mehmet Ali Pashës, strategu i madh luftarak Ibrahim Pasha që u kalli frikën otomanëve. Siç shkruajnë historianët, Ibrahimi kërkoi ta lulëzonte këtë qytet, i frymëzuar nga Europa. Tolerant ndaj feve, ai i trajtonte njëlloj si besimtarët e tij, shqiptarët, që i kishte në ushtri, ashtu dhe egjiptianët, hebrejtë, druzët, maronitët e krishterë apo kristianët e Jeruzalemit e të Sinait. Ja pse në kohën e tij, hebrejtë dhe kristianët praktikonin lirisht fenë e tyre. Në këtë kohë, në Xhafo do të ngriheshin ndërtesa të arkitekturave të ndryshme : franceze, gjermane, skoceze, etj, të cilat u shtoheshin ndërtimeve hijerënda të kohës së tempullarëve të krishterë. Xhafo sot të tërheq jo vetëm për monumentet e saj historike, por dhe për të kaluarën më të afërt apo të sotmen, ku mbi gërmadhat e luftës së vitit 1948, është ngritur lagja e “artistëve” ose ndryshe siç e quajnë këtu të rinjtë lagja pariziane “Montmartre”. Tutje në det, shquhet shkëmbi i Andromedës, ku sipas legjendës greke, për hir të lirisë së qytetit ajo duhej të sakrifikohej tek përbindëshi i detit.

Duke i u ngjitur rrugës së bregdetit, drejt veriut dhe Libanit, befasohesh njëkohësisht nga Ako, një qytet-port prej 80 mijë banorësh, po aq historik dhe me bëma historike, ku gjurmët e historisë flasin për shumë luftra, përplasje qytetërimesh, nga koha e romakëve, tek kryqëzatat. Aty janë gjurmët e ndërtimeve të Republikave italiane si ajo e Gjenovas, e Venecias apo e Pizës, duke lënë pas largimit të tyre shekuj më vonë emra si “Sheshi i Venecies”, etj, të cilat të risjellin kohën e shkëmbimeve të mëdha midis Europë dhe Orientt. Ako priste në gjirin e saj anijet që vinin nga Marseja, Barcelona, Algjeri, Gjenova, Amsterdami, Londra e Anversa. Siç shkruhet në librat e historisë, pikërisht në fillim të viteve 1800, ardhja këtu e shqiptarit  Xhezair, (El Xhezar) bëri që Ako të jetojë një pranverë të re: ai ndërtoi pazarin, akuadukun për furnizimin me ujë të qytetit apo hamamin e madh të qytetit. Me projektin e një arkitekti hebre ai ndërtoi xhaminë e re e më të madhe sot në Izrael, një xhami në ngjyrë jeshile, që mban sot brënda vetes varrin e tij dhe të birit të tij. Ishte ai që restauroi kështjellën dhe fortesën për të mbrojtur qytetin, duke ngritur dhe një mur të dytë që do të quhej vite më vonë “muri i Xhezairit”. Pikërisht këtu, tri mijë shqiptarë mbronin qytetin, siç do të shkruhet edhe në librin e Gilbert Sinoue, ne biografinë e tij për Mehmet Ali Pasha “Perandori i fundit”. Tri mijë shqiptarët e tij, luftëtarë të sprovuar,  mbanin qetësinë gjer në Tripoli e Damask. Janë këto bëma shqiptarësh nëpër histori dhe në kufijtë e perandorive të largëta. Bëma tragjike dhe heroike. Një nga betejat më legjendare të Xhezairit ishte mbrojtja e Akos nga ushtria e Napoleon Bonapartit, i cili kur pushtoi Jeruzalemin e Xhafo-n, i u drejtua Ako-s për të shkuar gjer në Damask dhe pastaj në Kostandinopojë. Edhe pse bombardimi i Napoleonit ishte i tmerrshëm, ai nuk do ta pushtonte dot Ako-n. Më së fundi, ai u detyrua të kthehet në Egjipt e pastaj në Francë. Por ai që do ta pushtonte Ako-n do të ishte për ironi të fatit, po një shqiptar, akoma më i lavdishëm, vetë gjenerali i famshëm Ibrahim Pasha. Tashmë Xhezairi kishte vdekur dhe në vënd të tij printe Abdullahu. Shqiptarë që luftonin kundër shqiptarëve në tokat e lashta të hebrenjve dhe arabëve, beteja që të kujtojnë shkretëtirat dhe duhitë e erës e padyshim këngën e vjetër e të trishtë të popullit, atë të Qabesë…”Mbeçë more shokë mbeçë / përtej urës së Qabesë…”

JERUZALEMI, TRI HERË I SHENJTË

Jeruzalemi është ndoshta qyteti me historinë më dramatike të historisë botërore, sepse ndër shekuj perandori të shumta që kaluan mbi të veç dogjën e plaçkitën duke e bërë shkrumb e hi atë vënd. E megjithatë ky qytet i ngjante feniksit, pasi ai përsëri rilindëte në sajë të shpirtit të njerëzve që prisnin ardhjen e Mesisë. Në mugëtirën e kohrave, Jeruzalemi quhej « Yeruselaim », ndërsa perandori romak Hadrien në vitin 130 e quajti atë me emrin latin « Aelia Capitolina ». Dostojevski shkruante dikur për Jeruzalemin se « çdo kush që i ngjitet Jeruzalemit pushtohet nga një ndjenjë misterioze dhe e thellë e një bote të panjohur ». Dhe vërtet, kështu ndodh, pasi në çdo pëllëmbë që hedh, këtu rrethohesh nga historia, tragjedia, shpërnguljet e mëdha dhe ritet e një qytetërimi shumë të vjetër. Ai që viziton për herë të parë këtë qytet ka kureshtjen e pikëtakimit me historinë dhe heronjtë e saj, me heronjtë e Biblës hebraike apo Testamentit të Vjetër, dhe së pari me Abrahamin, Isakun e Jakovin e më pas mbretin David e Solomonin për të ardhur më pas, shekuj më vonë tek Jezu Krishti dhe apostujt e tij. Pikërisht këtu kanë kaluar ushtri të panumurta, nga armatat e persëve dhe të Aleksandrit të Madh, e më vonë të perandorëve të ndryshëm romakë, gjer kur Saladini do ta pushtonte Jeruzalemin.

Duhet ti ngjitesh atij shpat mali që të mund të hysh në zëmër të qytetit të vjetër, atij qyteti të bardhë e të gurtë, i cili, qëndron disi i shkëputur nga qyteti i ri i ndërtuar pas luftës së dytë botërore. Kureshtja më e madhe është padyshim ajo qëndër e vjetër e qytetit me një perimetër fare të vogël e cila rrethohet nga mure të vjetër të ndërtuar në kohën e sulltanit të famshëm Sulejmani i Madhërishëm më 1532-1536. Ky qytet i vjetër e i habitshëm rrethohet nga shtatë porta të mëdha e të gurta, të ndërtuara shekuj më parë dhe që kanë emra të ndryshme në hebraisht apo në arabisht, si Porta e Xhafos, Porta e Sionit, Porta Detritus, Porta e Luanit, Porta e Damaskut, Porta e Herodit (në kujtim të perandorit romak) dhe Porta e Re. Por kur vizitori shkon drejt « Murit të Lotëve », që nga sheshi mund të pikasë dhe « Portën e Ndritur », apo siç quhet ndryshe nga hebrenjtë « Porta e Mesisë », e cila prej shekujsh është mbyllur nga muslimanët. Hapja e saj për hebrenjtë do të simbolizonte « fundin e kohrave ». Miqtë e mij shqiptaro-hebre që më shoqërojnë më tregojnë në krah të saj “Malin e ullinjve” në gjirin e të cilit shtrihen varrezat e vjetra dhe më të mëdhatë në botë të hebrejve, dhe kjo për shkak se sipas librit të tyre të shenjtë “ata që varroseshin këtu, ringjalleshin”.

Ecën në qytet dhe të duket se hyn brënda një mozaiku popujsh e gjuhësh që përzihen në këtë qytezë ku nga një rrugë në tjetrën pikëtakohesh me besimtarë të feve të ndryshme : muslimanë, hebrenj, armenë, ortodoksë grekë, françeskanë, kristianë koptë (të krishterët e Afrikës) apo të krishterë të Etiopisë. Qyteti i vjetër ndahet në katër lagje kryesore si ajo e muslimanëve, e kristianëve, e hebrenjve dhe e armenëve. Të gjithë kanë vëndet e tyre të kultit : xhamitë, sinagogat, kishat e shapelat. Në krah të varrezave të vjetra është « Kodrina e Tempullit » hebraik i cili është njëkohësisht dhe sheshi i xhamisë së famëshme El-Aksa, vëndi i shenjtë për muslimanët e Palestinës dhe të gjithë botës muslimane. Librat e shenjtë muslimanë flasin për një kalë që u shfaq, i cili e mori Muhametin dhe e çoi në Perëndim (në Jeruzalem), ku ndaloi në Gurin e Botës (ku sot ngrihet xhamia El-Aksa e ngritur nga sulltani Sulejmani i Mrekullueshëm më 1530), pikërisht mbi varrin e mbretit David. Për muslimanët, Jeruzalemi eshtë qyteti i tretë i shenjtë pas Mekës dhe Medinës (ku profeti dëgjoi misionin e Allahut nga engjëlli Gabriel). Testamenti i Vjetër dhe librat e shenjtë hebraikë flasin gjatë për Jeruzalemin. Tempulli i parë që konsiderohej si « shtëpia e Zotit » u ngrit pikërisht mbi atë shkëmb të lartë të qytetit dhe sipas kronikave të vjetra ishte 30 metra i gjatë dhe i 15 i lartë. Por në vitin 587 p.e.s. kur Jeruzalemi u pushtua, ai dhe gjithë qyteti u bë shkrumb e hi. Pas vdekjes së mbretit David, Jeruzalemin e udhëhoqi biri i tij, Solomon, në vitin 539 p.e.s. i cili do të ndërtojë përsëri tempullin. Mbreti pers Cyrus i lejoi çifutët të ktheheshin nga Babilonia në vendin e Judas. Në vitin 19 p.e.s. Herodi romak e ktheu tempullin në një ndërtesë mermeri por kur çifutët u revoltuan në vitin 70-të kundër romakëve, tempulli u dogj sërrish dhe Jeruzalemi u shkatërrua. Vetëm « Muri i lotëve » do të mbetej si dëshmitar i atyre kohrave të përgjakëshme.

MURI I LOTËVE DHE VARRI I SHENJTË I RISHTIT

Muri i lotëve është padyshim një nga muret më të rrallë dhe më të çuditshëm të botës për vetë simbolikën që ka. Eshtë muri që mbeti në këmbë pas shkatërrimit të Jeruzalemit. Thuhet se kur romaku Titus e shkaktërroi Jeruzalemin, çifutët që u kthyen erdhën të qanin dhe të faleshin pikërisht në murin e Tempullit të Davidit. Që atëhere, për shekuj me rradhë ata do të paguanin florinj, vetëm e vetëm që të mund të lejoheshin që të luteshin e të qanin në vëndin e shenjtë. Kështu, shpirti i tyre lehtësohej duke pëshpëritur të njëjtën lutje, me shpresën e rikthimit. Para murit hijerëndë dhe me gurë qiklopikë shtrihet një shesh i madh që në raste festash fetare, të cilat janë të shumta gjatë vitit, nxin nga rabinët e veshur me të zeza dhe kapelet e tyre të mëdha. Të tjerë nxitojnë me buklet e tyre që u varen jashtë kapeleve. Të gjithë vijnë të falen e luten para murit, në rradhë, me librat e tyre në duar, dhe ku shumë prej tyre i afrohen murit aq shumë sa që duket se i pëshpërisin vetë perëndisë. Një mur i çuditshëm dhe për letrat e panumurta që të palosura e të ngjeshura, futur në të çarat e murit dhe ku besimtarët i çojnë mesazh Zotit Jahve që të mund ti lexojë. Edhe Papa Vojtila kur erdhi në « Murin e Lotëve » la në një nga të plasariturat e hapura një letër të tillë.

Atë ditë që zbrisnim drejt atij sheshi mitik rrugët nxinin nga rabinët. Mes tyre kishte dhe hebrenj të sekteve të tjerë,  ithtarë të hasidizmit, sektit radikal të judaizmit që nuk pranojnë të bëjnë ushtrinë, që nuk pijnë duhan dhe nuk fotografohen, e që ende besojnë në ardhjen një ditë të afërt të Mesisë. Jo larg Murit të Lotëve, duke marrë një rrugë të ngushtë, pas 200 metrave do të gjëndesh në të njëjtën rrugë dhe të njëjtin itinerar që bëri Jezuja ditën e kryqëzimit: në « via Dolorosa ». Eshtë rruga që të çon drejt varrit të tij. Dhe kuptohet, për atë që njeh jetën e Krishtit, gjërat marrin përmasa të tjera në këto kalldrëme, ku shumë shpejt imagjinata të risjell imazhet e filmave që janë bërë për Krishtin, gjer tek i fundit « Pasioni i Krishtit » i Mel Gibson. Eshtë një ditë e ngrohtë, me diell dhe një qiell të kaltërt, ndoshta si atë ditë kur 2000 vjet më parë, sipas Biblës, Jezuja me kryqin e rëndë në krah merrte udhën e kalvarit, Golgotës, udhën mes britmave të ushtarëve romakë, i ndjekur nga sytë e përgjëruar të nënës së tij, Shën Marisë. Brënda në kishën ortodokse, ku vargu i gjatë i njerëzve nuk rresht, mijra duar zgjaten të prekin atë pllakë mermeri në ngjyrë të kuqerremtë ku mendohet se është varrosur Jezu-ja. Brënda dhe jashtë asaj kishe, gjithshka është mitike, biblike, pasi Jeruzalemi është i mbushur me histori e ngjarje tepër të lashta, me sinagoga e xhami, kisha greke e ruse, jemenite (te hebrenjve të Jemenit), abisinase (te hebrenjve të Etiopisë), vende kulti të radikalëve hebrenj hasidistë….Jeta e këtij qyteti nis tri mijë vjet para erës sonë dhe në historinë e tij pikëtakon revoltat e hebrejve, tempujt e Solomonit dhe të Herodit, legjionet  romake të Titus-it i cili e dogji Jeruzalemin në vitin 67. Pikërisht atëhere ndodhi dhe eksodi i dytë i hebrejve. Gjatë njëmbëdhjetë shekujve, nga kalifi Omar i persëve, tek Saladini e sulltanët e perandorisë osmane, ky qytet do të mbetej nën pushtetin e muslimanëve. Ndërsa sot, hebrejtë, muslimanët, kristianët dhe ateistët mpleksen çdo ditë në rrugët e këtij qyteti të hapët të cilin Papa dëshironte ta kthente në “qytet të shenjtë”, në qytet të paqes, qytet i gjithë botës. Duke ecur buzë mureve të Hadrianit, katakombeve romake, afreskeve bizantine dhe të Aleksandrit të madh, portave perse e arabe, e ndjen menjëherë se këtu HISTORIA është shkruar me gërma të mëdha.

PËRGJATË LUMIT JORDAN

Pasi lëmë pllajat me mollë të Golanit dhe gjurmët prehistorike në Gamla, në zbritje e sipër anashkalojmë brigjet e liqenit të Tiberiadës apo Galileut (212 m nën nivelin e detit), për të cilën shkruhet aq shumë në librat e shenjtë të Biblës. Në fund, ndalojmë në burojën e lumit Jordan, ujet e të cilit vjen nga fakt nga mali Hermonit (2814m) që ende ka dëborë. Njerëz nga e gjithë bota vijnë të pagëzohen në një ceremonial mjaft prekës e shpesh në mes të lotëve: turmat e besimtarëve kristianë, të ardhur nga Australia apo Amerika, Argjentina apo Indonezia e India, nga Afrika e Jugut apo Europa, ë futen në ujë dhe pas një “aleluje” që këndohet e kumbon në ajër, dalin dhe përqafohen me njëri tjtrin: perëndia i ka bekuar! Siç shkruhet në Bibël, këtu kishte ardhur dhe Jezu-ja, dy mijë vjet më parë. Ai kishte zbritur nga Nazareti, ku banonte me familjen e tij. Erdhi në burojat e Jordanit ku Gjon Pagëzori do ta pagëzonte. Kur Jezu-ja kishte dalë nga ujët, Bibla shkruan se Perëndia, në formën e një pëllumbi të bardhë ishte ulur tek ai dhe i kishte pëshpëritur: “Ti më pëlqeve. Je ti ai që kam zgjedhur !…”

Liqeni i Tiberiadës është një liqen historik, i mbushur nga shumë tempuj e kisha të vjetra, dëshmi të historisë së Jezusë dhe apostujve të tjerë, me kishën e Shën Pjetrit, krijuesit të vërtetë të kristianizmit apo kishën e Kryqit të Shenjtë, ndërtuar nga Helena, nëna e perandorit bizantinas Kostandin, e cila kur erdhi këtu dhe i treguan pemën e prerë për drurin e kryqit ku kryqëzuan Jezunë, vendosi të ngrejë kishën për kujtim të tij. Më tuje, Kisha e “beatitudine”-ve, (“Tetë lavdeve”) të Jezusë i cili do tu thoshte pasuesve të tij: – “Qofshin të lumtur të persekutuarit që luftojnë për Drejtësi, se mbretëria e qiejve është për ta!” “Qofshin të lumtur artizanët e Paqes sepse ata do të quhen bijtë e Zotit!”…

Duke lënë pas ujët e Tiberiadës dhe fshatin historik të Maigdala-s, të Maria Madalenës, prostitutës që i u përkushtua Krishtit, ( ajo që dhe e pa kur u ngjit në qiell) rruga na çon drejt Nazaretit ku poshtë janë arabët dhe sipër, arabët e krishterë dhe hebrejtë. Gjithshka është sugjestionuese: midis vendeve të ndryshme të kultit dhe kisha e nënës së Krishtit, Shën Marisë ku vinë pelerinët nga e gjithë bota…

UDHËTIMI I FUNDIT I RASHELËS

Kur u ktheva nga Toka e Shenjtë, Feliçeta Jakoel më mori në telefon dhe më tha se Rashela kishte vdekur. Kishte nisur udhëtimin e saj duke ecur mbi Detin e Vdekur në një udhëtim të përmotshëm. Megjithatë ajo më tha se ajo kishte ikur e gëzuar nga kjo botë, duke marrë me vete mesazhe paqeje për tu a çuar të vdekurve, atyre që gjithë jetën përjetuan veçse tragjedi. Mendova një çast për Rashelën, e imagjinova atë tek shkonte dhe lexova përsëri rradhët e shkruara nga shkrimtari izraelit Amos Oz: “Konflikti izraelo-palestinez është një përplasje mes së Drejtës dhe së Drejtës, midis dy kërkesave të fuqishme mbi të njëjtin vënd të vogël. Nuk është një luftë fetare, një luftë mes dy kulturash të ndryshme, një mospajtim mes dy feve, por thjesht një debat i zjarrtë për pronësinë e patundëshme të kësaj toke, se e kujt është kjo shtëpi. Dhe unë besoj se kjo mund të zgjidhet…”(*Artikulli botohet me plëqimin e autorit)

 

Kur Mozart luante piano për ambasadorin Durazzo

by

(Mirënjohje per Angela Durazzo-n)/

Nga Luan RAMA/

Më 2 prill të vitit 1764, ambasadori Giacomo Durazzo i dorëzoi perandoreshës austriake Maria-Terese, kërkesën për dorëheqje. Si kompensim, meqë ishte dhe miku i ngushtë i kancelarit austriak Kaunitz, ai u dërgua si ambasador i perandorisë në Venezia, me një rrogë vjetore prej 12.000 fiorintash, pa llogaritur dhe caktimin e një pensioni për të. Në fund të dhjetë vjetëve përkushtim në teatrin e Vjenës, si pasojë e një kontradite dhe me kompozitorin Metastasio, princin e operas dramatike apo «opera seria», më 1764, ai u largua nga Vjena ku kishte qëndruar afro 20 vjet. Pas Durazzo-s, Vjenën e la dhe balerina e famëshme Bodin, e cila u vendos në Francë. Casanova do ta pikëtakojë mikeshën e tij të vjetër vite më vonë në Orleans, por tashmë, siç kujton ai në kujtimet e tij, ajo «ishte shëmtuar».

Një vit më vonë, më 1765, Giacomo shkon në Venecie si ambasador i perandorisë austriake dhe vendoset tashmë në qëndër të qytetit, në ndërtesat e Canal Grande, vëndit më të rrahur nga intelektualët dhe monarkët e gjithë botës, por dhe ku gëlonin prostitutat. Madje atje gjëndej dhe një përzjerje e çuditëshme popujsh, ku midis të tjerëve kishte plot grekë, turq e shqiptarë. Nuk dimë nëse Giacomo ka patur kontakte me shqiptarët e Venecies apo jo, të cilët ishin instaluar atje prej shumë shekujsh. Pas rrethimit të Shkodrës, më 1479, kronikat e vjetra flasin për një dyndje të re të shqiptarëve, të cilët u vendosën në fillim në bregun e majtë të Canal Grande dhe më pas, në bregun e djathtë. Flitet gjithashtu dhe për dy fisnikë të njohur shqiptarë, Cominus Spata dhe kont Niketa. Siç pohon bizantologu dhe albanologu Alain Ducellier, ata shkuan bashkë me 400 kalorës dhe njëmijë këmbësorë ushtarë, duke kërkuar që të vihen në shërbim të Republikës për të mbrojtur tokat e saj që kërcënoheshin nga otomanët ». (Les chemins de l’Exil, Paris).

Për Giacomo Durazzo-n Venecia ishte një vend ku do të zhvillonte artin e tij diplomatik dhe kulturën e tij të gjithanëshme. Madje ai do të drejtojë atje dhe një teatër privat, në vilën e tij jashtë venecies, në Villa di Mestre, ku një sezon teatral do ta hapte dhe familia Balbi. Më 1776, në Villa di Mestre, erdhi dhe piktori i ri Giovanni David, të cilin Durazzo do ta mbështeste gjer në fund të jetës së tij. Ashtu si dhe në Vjenë, ku pranë vilës së tij ai kishte krijuar një kopësht të stilit francez, buzë ujrave të Danubit, edhe në Venecie, ai do të krijonte një kopësht të tillë. Miqtë dhe konsujt e huaj, spanjollë, anglezë, francezë, e kalonin shpesh kohën e lirë në shoqërinë e tij, larg zhurmës së Venecies.

Në këtë kohë, në Venecie, ai ishte një referencë e kulturës, për ç’ka dëshmojnë shumë shkrime historike dhe dëshmi të autorëve të shënuar. Në Ospedale della Pieta kishte qënë vite më parë Vivaldi, i cili kishte qënë violinist, mjeshtër violine dhe pastaj mësues kompozicioni. Në fakt ai kishte shkuar atje si prift, por meqë ishte i sëmurë nga azma dhe nuk mund të bënte meshë, u kthye në mësues, duke krijuar shumë koncerte për nxënëset e tij, për vajzat jetime që mblidheshin atje dhe mësonin muzikë. Një nga këto krijime ishte dhe e famëshmja La Stravaganza. Antonio Vivaldi kishte krijuar në vitin 1718 një opera për Skënderbeun, të titulluar Scanderbeg, me një libret të Antonio Salvi, të shfaqur me rastin e hapjes së teatrit « Teatro di via Pergola ».<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–> Nuk dimë nëse Durazzo ta ketë dëgjuar këtë opera të njohur në atë kohë, për të cilën, historianët e artit thonë se ishte një nga operat më të bukura të Antonio Vivaldit. Veniciani plak kishte vdekur në Vienë më 1741, atëhere kur ishte bërë i njohur në të gjithë Europën dhe kur konti Durazzo sapo kishte zbarkuar në Vienë për të dëgjuar koncertet e mrekullueshme të tij.

Amadeus Mozart

Në një botim për jetën e Mozartit, një autor francez shkruan dhe për udhëtimin e famshëm të Leopold Mozart me të birin Wolfgang Amadeus, të cilët do të zbarkonin në Venecie për të dhënë disa koncerte. Ishte viti 1771 dhe ky ishte udhëtimi i tyre i dytë, pas atij të një viti më parë, kur Amedeus 14 vjeçar ishte paraqitur për tu regjistruar në Academia Filarmonica di Bologna, ku drejtuesi i saj e kishte pranuar atë me shënimin « mjaftueshëm ». Tashmë ata vinin pas një itinerari koncertesh të dhëna në Verona, Torino e Milano. Në Venecie ata mbrijnë dhe 10 shkurt, pas një rruge shtatë ditore. I priste miku i tyre, tregëtari Giovanni Wider, një mik i të afërtit të tyre Lorenz Haguenauer. Në Venecie ata do të kalojnë një muaj duke vizituar hiret e këtij qyteti. Abati Giovanni Ortes, një shkrimtar politik, ishte në atë kohë një nga zërat më me influencë të Republikës. Ai u premtoi ti njihte me njeriun më të famshëm të muzikës në atë qytet : kontin Durazzo. Një pritje të veçantë do tu bëjë atyre konti Durazzo, i cili i pret në banesën e tij. Pritja në pallatin Loredan, mbi Canal Grande ku banonte Durazzo, e quajtur kështu sepse ishte ndërtuar nga dozhi i Republikës, Leonardo Loredan, ishte vërtet madhështore. Dhuratat ishin të shumta. Ujët e lagunës e kishte kapërcyer pragun e portës dhe kati i poshtëm kishte kohë që ishte përmbytur. Një ndërtesë tipike veneciane me një fasadë të mrekullueshme, dy ballkone të gdhëndur me harqe dhe dy statueta mermeri të futura në mur. Më vonë, kjo ndërtesë do të quhej nga venicianët «Palazzo del Ambasciatore», në kujtim të ambasadorit të famshëm Durazzo. Në kohën e Durazzo-s, «Venetia», siç quhej atëhere Venecia, perjetonte akoma orë lavdie. Venecia ishte më shumë një referencë historike e kulturore për gjithë intelektualët e Evropës. Muzika, koleksionet e pasura të pikturës italiane, flamande, spanjolle, «Arsenali», ku ndërtoheshin anijet e famëshme veneciane, arkitektura e mahnitëshme e qytetit, gjithçka tërhiqte këtu udhëtarë nga e gjithë bota. Ambasadorët e huaj, si dhe Durazzo, kishin në dispozicion gondola të posaçme të mëdha, zbukuruar me velurë, të cilat i çonin në Pallatin e Dozhëve apo në sheshin San Marco, në katedralen qëndrore, në Teatrin Fenice, përgjatë Kanalit të Madh apo gjer në Mestre, ku Durazzo kishte vilën e tij, jashtë qytetit. Venecia e karnavaleve dhe e maskave mbahej në atë kohë si qyteti që kishte numrin më të madh të prostitutave në botë në raport me popullsinë, një turmë e madhe «putti e putte», kurtizanë e kurtizane, që ishin personazhe të pjesëve dramatike apo komedive të Goldonit, mikut të Duravzzo-ve. Në atë kohë, Mozartit i ishte propozuar të shkruante muzikën e libretit të shkrimtarit francez Jean Jacques Rousseau, Devin de Village apo ndryshe Dashuritë e Bastienit dhe të Bastienës. Padyshim që Durazzo  dhe Mozart kanë biseduar rreth kësaj pjese, pasi para disa vitesh, Konti Durazzo ishte përpjekur ta vinte këtë pjesë në skenë në Teatrot e Vjenës. Madje pas negociatave me Rousseau, ai kishte angazhuar libretistin Farvart të Operas Komike të Parisit për një parodi burleske të bazuar në pjesën e shkrimtarit dhe filozofit francez.

Për Leopoldin dhe birin e tij, konti Durazzo ishte një figurë e rëndësishme e botës muzikore europiane, i cili kishte drejtuar për dhjetë vjet rresht teatrot e Vjenës. Ai kishte qënë mik shumë i afërt i kompozitorit Hasse, për të cilin në një nga letrat e tij, atë vit, më 2 nëntor, Mozart do të shkruante: «Sot jepet opera Ruggiero e Hasse, por meqë im atë nuk do dalë, as unë nuk mund ta dëgjoj e ta shohë këtë opera. Lumturisht që i di përmëndësh të gjitha arjet e saj. Kështu, edhe i mbyllur në shtëpi, në mëndje mund të dëgjoj e të shoh gjithçka»

Më 5 mars të atij viti, konti Durazzo do të dëgjojë koncertin e instrumentistit të ri 14 vjeçar që ishte bërë tashmë i dëgjuar në të gjitha oborret princore evropiane me talentin dhe virtuozitetin e tij. Koncerti u prit me duartrokitje të mëdha nga e gjithë aristokracia veneciane, ku në rradhë të parë ishte sigurisht Durazzo. «Viva il Maestrino»! – thërrisnin fisnikët. Gjithë Venecia fliste për talentin e habitshëm të instrumentistt Wolfgang, i cili në atë kohë po shkruante dhe një serenatë teatrale që i a kishte kërkuar vetë perandoresha e Austrisë, Maria-Teresa. Pikërisht këtë vit, Amadeus kishte krijuar pjesë të ndryshme simfonike të cilat i demostronte dhe i interpretonte në mjediset dhe teatrot e Italisë apo Evropës. Të tilla ishin simfonia në re K. 81, K.89, simfonia në sol, K111/120, K.96, uvertura e famshme Ascanio in Alba apo Mirtridate. Nuk dimë nëse konti Durazzo ka shkruar diçka për gjeniun Amadeus, i cili më pas do të trondiste botën me muzikën e tij. Më 12 mars, Amadeus me të atin lënë Venecien dhe largohen drejt Salzburg-ut. Venecia ishte një kryeqytet i kulturës ku pikëtakoheshin e kryqëzohen personalitete të famëshme të kulturës europiane. Po në Venecie, kontin Durazzo do ta ndjekë dhe miku i tij i vjetër, piktori Joseph Wagner, i cili do të bënte veç portretit të tij dhe të disa artistëve të tjerë, midis të cilëve, mikun e tyre të përbashkët kastratin e famshëm Farinelli apo siç quhej ndryshe Carlo Broschi.

Giacomo Durazzo ishte dhe një amator i madh jo vetëm i partiturave origjinale të autorëve të mëdhenj dhe i librave të tjerë të muzikës, por dhe i gravurave dhe grafikave. Koleksioni i tij ishte i mahnitshëm dhe me një vlerë kolosale, pasi në to vuri gjithë pasurinë e tij aq sa në fund u kthye në nevojtar për të holla. Biblioteka e tij u nda mes familjes, por pas rënies politike e ekonomike të kësaj familjes, biblioteka do të përfundonte në fondin Foa-Giordano të Bibliotekës Kombëtare të Torinos.

Durazzo e la ambasadën e Venecies në vitin 1784 dhe iu kushtua artit. Pikërisht në këtë periudhë ai përgatiti një Fjalorth të artistëve të vizatimit, ku mblodhi stampa nga piktorët më të mëdhenj të Italisë dhe të Evropës, mes të cilave dhe shumë vizatime të piktorit të famshëm Mantegna. Dhjetë vjet më vonë, më 15 tetor, të vitit 1794 ai do vdiq, duke lënë pas një koleksion të jashtëzakonshëm, veçanërisht tablotë, bibliotekën e tij të pasur e mbi të gjitha koleksionin e tij të «stampave», gravurave të mrekullueshme të mjeshtërve të mëdhenj, koleksione këto të njohura në metropolet e Europës pasuri që do të ndahej mes pjestarëve të tjerë të familjes, pasi ai nuk kishte trashëgimtarë të drejtpërdrejtë. Siç shkruan Angela Durazzo në librin e saj I Durazzi, da schiavi a dogi della Republica di Genova, biblioteka e tij e Venecies përmbante 25.000 volume, midis të cilëve rreth 2500 libra të vjetër e kodikë që ai i kishte blerë dhe mbledhur gjatë viteve. Ishin mes tyre 27 vëllime muzikore, partitura me kapakë të kuq, shumica e të cilave me autografet dhe shkrimet origjinale të autorëve. Madje ai kishte pjesën më të madhe të krijimtarisë së Vivaldit, të cilat i a kishte blerë të vëllait të muzikantit, Francesco Vivaldi, veçanërisht pjesë nga muzika e tij e shenjtë «sacré», kompozime e koncerte, «cantante», shumica e të cilave të shkruara për «prostitutat» e qytetit të mbledhura në «Ospedale della Pietà». Kjo do të mjaftonte për ta bërë atë «Qytetar nderi» të Venecies.

Kështu do të shuhej një prej qytetarëve të mëdhenj të Europës. Mjaft njerëz të shquar e konsideronin atë «qytetar të Europës» dhe mund të themi se Giacomo Durazzo ishte ndër figurat më spikatëse në këtë drejtim në krahasim me pararendësit e tij të diasporës shqiptare

Frojdi – Tributë e gjeniut

by

Frojdi  në 150 vjetorin e lindjes së tij /

Ne Foto:  (Sigmund Freud, 1856-1939)

Nga LUAN RAMA/

„Acheronta movebo“ – Edhe ferrin do ta trazoj

Në dorëshkrimin e veprës së tij madhore „Interpretimi i ëndrrave”, Frojdi kishte shkruar anash termat latine: „Acheronta movebo“ – që do të thotë „Edhe  ferrin do ta trazoj“. Dhe jo më kot. Frojdi (Freud) e dinte se po shkelte në terrene të pashkelura më parë, në zona të errta të shpirtit njerëzor ku askush nuk kishte shkelur më parë: madje në botën e ëndrrave. Cili ishte ky ferr? Vallë ishte vërtet një ferr apo diçka e lindur bashkë me „’homo sapiens“? Sigurisht, diçka që vinte nga mugëtira e kohrave, nga shekujt e largët të gjenezës së shoqërisë njerëzore, nga qytetërimet e vjetra e më pas ato greko-romake. Dhe ferri u trazua. Frojdi filloi të depërtojë në errësirat e thella, në atë që atëhere konsiderohej „anomalitë njerëzore“. Frojdi ishte i bindur në misionin e tij dhe se po zbulonte diçka të madhe shkencore edhe pse e pranonte, siç do të shkruante ai më pas në një letër dërguar mikeshës dhe pacientes së tij Marie Bonaparte, stërmbesës së Napoleonit, se „Gjenitë janë njerëz të padëshirueshëm. Familja ime mund t’ju thotë se sa i kollajshëm jam në jetën e përditëshme. Pra nuk jam një gjeni“. Megjithatë Frojdi e la gjurmën e tij historike si një gjeni. Që nga vdekja e tij më 1939, korrente të shumta filozofike përqafuan idetë e tij, duke përshkuar shtigje të tjera të psikoanalizës, një prej të cilëve ishte francezi i famshëm  jacques Lacan.

Në këtë 150 vjetor të lindjes së tij, përkujtimi i emrit të Frojdit vjen fill pas përkujtimit të 250 vjetorit të Amadeus Mozart, vjenezit tjetër të madh, i cili e ngriti muzikën në piedestalet dhe në shkëlqimet më të mëdha. Qindra veprimtari i janë kushtuar themeluesit të psikoanalizës: ekspozita, konferenca, kolokiume, retrospektiva kinematografike e dokumentare, etj që lidhen me jetën dhe veprën e Frojdit. Mijra vizitorë vizituan shtëpinë e tij në Vienë, në 19 Bergasse, ku ai kishte dhe kabinetin e tij dhe ku kaloi 78 vjet të jetës së tij, apo shtëpinë e tij ku kaloi momentet e fundit të jetës, në Hampstead të Londrës (në 20 Maresfield Gardeus), kur u detyrua të largohet nga histeria naziste meqë ishte çifut, dhe ku është divani i famshëm (origjinali) i Frojdit ku për 40 vjet ai vendoste mbi të pacientët e tij për të bërë analizën e psikikës së tyre. Pikërisht atje në Londër, shtëpia ku më pas do qëndronte vajza e tij psikoanaliste, Ana Frojd, do të kthehej nga ajo në muze, ku gjënden gjithashtu dhe 6 mijë letra të Frojdit. Interesant është fakti që ai divan u kthye në një lloj simboli apo miti, i cili tërhoqi artistë të mëdhenj si Andy Warhold apo Marx Erns, të cilët i u referuan në veprat e tyre divanit të Frojdit.

Influenca e Frojdit gjatë shekullit XX-të ka qënë padyshim e jashtëzakonëshme, edhe pse të tjerë psikoanalistë shkuan në drejtime të tjera, apo filozofë të tjerë e kundërshtuan atë (filozofi francez Gilles Deleuze me veprën e tij “Anti-Edipi”), por baza e tij, studimi i inkoshiencës, ishte një revolucion i madh, të cilin disa historianë e kanë krahasuar me zbulimet e mëdha në fushën e shkencës, duke kujtuar Kopernikun, Galileun e të tjerë. Mendimi i Frojdit ishte padyshim një rrugë e re dhe revolucionare për të kuptuar thelbin e shoqërisë njerëzore dhe të njeriut vetë. Shumë studjues, biografë e kanë përqasur gjithashtu teorinë frojdiane dhe me inferioritetin femëror, nisur nga jeta personale e intime e tij. Dhe në fakt vetë Frojdi e ka shprehur kërtë nël ibrin e tij „Seksualiteti femëror“, duke shkruar se „gruaja e njeh faktin e kastracionit (ndrydhjes së dhunëshme) dhe me këtë ajo njeh gjithashtu superioritetin e burrit me inferioritetin e saj“. Të kutojmë se bëhet fjalë për fundin e shekullit XIX-të, kohë kur gruaja ishte ende nën pushtetin e burrit.  Në fakt këto ide të Frojdit lidheshin dhe me jetën e tij bashkëshortore, pra me Martha Bernayes, e cila ishte totalisht e eklipsuar nga jeta shkencore dhe publike e Frojdit, duke ju përkushtuar familjes. Nga ana e tij, Frojdi kishte adhurueset e veta, të cilat ishin njëkohësisht dhe pacientet e tij si Marie Bonaparte, Lou-Andreas Salomé, një nga gratë më të bukura e të çuditshme të asaj kohe, etj.

Psikoanaliza do të jetë thelbi i vetë jetës së Frojdit. Interesant është dhe fakti kur një ditë, për ti shpjeguar vajzës së tij 14 vjeçare, Ana, se çfarë ishte psikoanaliza, ai i kishte thënë: “A i shikon ato ndërtesa me façada të bukura? Por gjërat nuk janë gjithnjë kaq të bukura sa ç’shihen në façadë. E njëjta gjë ndodh dhe me qëniet njerëzore”. Dhe kështu Frojdi vazhdonte të depërtonte dhe analizonte atë ç’ka fshihej pas fasadës njerëzore. Padyshim nje kërkim i vështirë, i lodhshëm, cfilitës dhe me njëmijë pyetje të cilave vështirë t’i përgjigjeshe. Një nga kërkimet e tij interesante ishte “seksualiteti fëminor”. Tek Frojdi, “seksualiteti fëminor” nuk është aktiviteti seksual siç është tek të rriturit, por më tepër “kërkimi i kënaqësisë”. Cdo individ, pavarësisht nga mosha është në kërkim të kënaqëisë dhe kërkon ta plotësojë këtë nevoje duke përdorur një pjesë të trupit të tij apo të mjedisit që e rrethon. “Seksualitetin fëminor” Frojdi e ndante në disa periudha të moshës fëminore si stadi oral (nga lindja deri në moshën 18 muajshe); stadi anal (deri në moshën 3-4 vjeç); stadi “phallique”, pra ai i penisit apo më pas “kompleksi i Edipit”, ku pikaset agresiviteti dhe xhelozia në marrëdhëniet at-bir e më gjërë.

Eshtë e njohur sudimi i tij rreth “Hansit të vogël”, djalit të një mikut të tij. Frojdi shkruan se si lindja e motrës së tij të vogël e vendos atë në një gjëndje xhelozie, pasi ai humb vëndin e të qënit objekti i vetëm i dëshirës së nënës së tij. Po kështu thëniet e nënës së tij se “po bëre faj do ti themi doktorit që të ta presë bibilushin”, fëmijën e tmerron. Ai fillon të identifikohet me penisin… Nga imagjinarja, fëmija kthehet në realiteti, duke parë penisin si produkt të vetvetes. Por Frojdi kërkon të depërtojë dhe në jetën apo fëmijërinë e gjenive të artit, siç bëri ai me studimin që botoi për jetën dhe krijimtarinë e Leonardo Da Vinçit, nisur nga refleksionet rreth disa episodeve të relatuara nga jeta e Da Vinçit. Edhe pse faktet më pas nuk dolën se ishin reale, pavarësisht nga kjo, në planin e përpunimit të teorisë së tij, ato janë mjaft domethënëse. Pikërisht në tekstin “Një kujtim fëmijërie e Leonardo Da Vinçit”, shfaqen idetë e tij të para mbi narcisizmin. Por ky tekst është njëkohësisht dhe mjaft kuptimplotë rreth sublimitetit dhe krijimit të artit.

Frojdi hapi padyshim një shteg që të çonte në depërtimin e botës njerëzore gjer në skutat më të fshehta dhe më të errta të saj. Por njeriut të sotëm i mbetet ende shumë rrugë për të bërë në këtë fushë, për të dshifruar atë çka ndodh në të vërtetë në trurin dhe shpirtin tonë, në endrat, përfytyrimet dhe fantazmat tona, në pasionet, jetën seksuale, frikën ndaj vdekjes, ankthet, emocionet në gjithshka që përmbledh impulset e jetës sonë. Vallë gaboi Frojdi që vuri „libido“-n në bazë të teorisë së tij? Libido! Bota e çliruar me shfaqjen e feminizmit modern dhe bota e dikurshme apo dhe e sotme e kastruar (ku ndrydhen ndjesitë dhe dëshirat seksuale) në botën fetaro-muslimane apo atë të mirëfilltë totalitare, ku njdjenjat ndrydheshin me anë të forcës, burgut, internimit, me dënimin e homoseksualëv me burgje të rënda dhe përçmim “vrasës”, dhe ku nuk mund të flitej për fjalën „libido“, edhe pse një gjeneral i famshëm, besnik i partisë, masturbohej për të shfryrë dëshirat e tij përballë asaj që ishte e „pamundur“. A është vallë „libido“ në esencë të akteve tona? Libido + koshience (ndërgjegje) + inkoshiencë.

Frojdi, ky pesimist i madh që influencoi mendimin e shekullit të XX-të duket se na ka treguar udhën për të deshifruar diçka nga ëndrrat dhe dëshirat tona…

Kush ishte Sigmund Frojd?

Sigmund Frojd, një nga gjigandët e filozofisë dhe mjeksisë moderne, lindi më 6 maj të vitit 1856 në një qytezë të vogël në Freiberg të Moravisë, (sot Pribor i Republikës Çeke, 200 km larg Vienës), në një familje hebre gjermanofone. Babai i tij ishte një tregëtar i stofrave, por 3 vjet më vonë ai do të falimentonte dhe familja u detyrua të instalohej në Lajpcing. Një vit më vonë ata u larguan që andej dhe u vendosën në një lagje çifute të Vjenës. Në adoleshncë, për provimet e shkollës, Frojdi përktheu veprën e Sofokliut „Edipi mbret“ dhe që atëherë Edipi do të bëhej një personazh qëndror në jetën e tij filozofike. 16 vjeçar, ai kaloi një aventurë me nënën e një prej shokëve të tij të shkollës. Në vitet universitare studjoi filozofinë dhe i përkushtohet fiziologjisë dhe mjeksisë. Në moshën 20 vjeçare ai hyri në rrethet shencore të Vjenës dhe studioi biologjinë në Trieste të Italisë. Më pas u lidh me shkencëtarin e njohur Josef Breuer. Pikërisht në këtë kohë ai e ndroi emrin e tij Sigismund në Sigmund. Më 1882 ra në dashuri me Martha Bernayes, e cila ishte pesë vjet më e madhe se ai. Një vit më vonë provoi kënaqësinë e kokainës. Botoi studimin “Uber coca”, rreth efekteve të dobishme të kokainës në terapi, çka solli sulmet e kolegëve të tij vienezë. Në këtë kohë filloi të shkruajë për ëndrat dhe interpretimin e tyre. Me filozofin Ernst Brucko ai studjoi efektet e kokainës mbi organizmin e njeriut. Më 1886, në Vjenë, ai hapi një klinikë private ku punoi si neurolog duke perdorur gjithashtu dhe elektro-terapinë. Me Martën do të kenë 6 fëmijë, 3 djem dhe 3 vajza. Në vitin 1887 ai filloi të praktikojë hipnozën dhe u zgjodh anëtar i Shoqatës Mjeksore të Vjenës. Botoi disa studime dhe përmes një burse filloi të punojë në Francë, së pari pranë një prej profesorëve më të shquar të kohës në fushën e neurologjisë dhe histerisë, profesori Jean Charcot. Ai do ta adhuronte profesorin francez dhe do t’i shkruante të dashurës së tij se „Charcot po i shkatërron idetë e mia. Vallë fara e tij a do të prodhojë tek unë frutet e veta? Nuk e di, por dije se askush gjer më sot nuk ka patur një influencë kaq të madhe tek unë se sa ai“. Në këtë kohë Frojdi studjon fenomenet e histerisë, të hipnozës dhe të sugjestionit. Ai do të thellohej në idenë e profesorit Charcot se për të shëruar histerinë duhej shkuar drejt “gjësë gjenitale”. Më pas ai praktikoi metodën „catharsis“ të përpunuar nga Breuer, ku i kërkohet pacientit të hipnotizuar që të kërkojë në kujtesën e tij rrethanat e shfaqjes së simptomave të sëmundjes. Duke shkruar rreth histerisë ai do të nënvizonte : “Njeriu sëmuret nga histeria në sajë të një kujtimi. Eshtë ringjallja haluçinante e një skene që ka luajtur një rol të veçantë dhe të rëndësishëm në sëmundjen“. Më 1895, bashkë me Breuer, botoi „Studime mbi histerinë“, ku ai shkruan për „Ana O.“ një nga pacientet e tij dhe që është hapi i parë i teorisë frojdiane dhe frut i një pune dhjetë vjeçare me pacientët që vinin në kabinetin e tij. Pas kësaj ai do të përdorte termin  „psiko-analizë“. Më 1887 ai i shkruan mikut të tij Wilhelm Fliess se „i sëmuri që më preokupon më shumë është vetja ime“. Gjëndja e tij ishte mjaft e rëndë, por sidoqoftë studimet e tij njohin suksese të veçanta. Më së fundi ai e braktisi teorinë e histerisë dhe i u kushtua psikoanalizës, duke pohuar se ka zbuluar „kompleksin e Edipit“. Eshtë koha kur ai vazhdon të përdorë kokainën dhe të pijë shumë duhan. Më 1898 botoi veprën e tij „Seksualiteti dhe etiologjia e neurozave“. „Shkaqet më domethënëse të çdo semundje neorotike, – shkruante ai, – duhen kërkuar tek faktorët që lidhen me jetën seksuale“. Një vit më vonë botoi „Interpretimi i ëndrrave“ dhe më pas emërohet professor në universitetin e Vjenës me titullin „Dozent“. Në këtë periudhë ai u njoh me psikiatrin e famshëm zviceran Carl Jung me të cilin do të ketë një miqësi të gjatë dhe një admirim të veçantë. Më 1905 botoi „Tri ese mbi teorinë seksuale“, ku flet gjërësisht mbi seksualitetin në moshën fëminore. Më 1914, Frojdi nuk u deklarua kundër luftës që shpërtheu në Europë dhe dy djemtë e tij u mobilizuan për të shkuar në front. Çuditërisht, emrat e fëmijëve të tij ishin të lidhura gjithnjë me njerëz të shkencës dhe politikës që ai kishte amdiruar: Olivieri ishte quajtur kështu në kujtim të Oliver Cramwell, politikanit që kishte ndihmuar çifutët për tu vendosur në Angli; Ernst, në kujtim të mikut të tij, fiziologjistit Ernst von Brücke; Sofia, në kujtim të emrit të mbesës së mikut të tij profesorit Hammerschlag apo Anna në kujtim të bijës së këtij profesori, etj.

Botimet e tij shkencore u bënë gjithnjë e më të njohura në rrethet shkencore të të gjithë botës. Por shoqëria e tij e gjatë me Jung, më së fund mori fund. Më 1915 botoi librin “Inkoshienca” dhe një vit më vonë “Mësime paraprake në psiko-analizë”, “Zija dhe Melankolia” (ku fut nocionin e ndjenjës së fajit), etj. Në vitin 1918 filloi analizën me vajzën e tij Ann (Ana) Frojd, me të cilën kishte lidhje shumë të afërta, fakt që u bë i njohur vetëm në vitin 1960. Madje Ana dinte dhe historitë e fshehta dashurore të Frojdit, në një kohë që nëna e saj, apo gruaja e Frojdit, ishte në shtëpi. Analiza me të bijën u zhvillua nga viti 1918 gjer në vitin 1921, për tu përsëritur përsëri në vitet 1924-1925. Megjithatë shënimet rreth kësaj analize psikike nuk janë bërë ende të njohura dhe mbahen në arkivat e “Muzeut Frojd”. Një pjesë e këtyre arkivave do të happen vetëm në vitin 2013.

Në vitin 1920, Frojdit i vdes vajza e tij Sofia. Ndërkohë, Ana Frojd futet në Komitetin e fshehtë të Psikoanalizës që ishte krijuar nga Frojdi dhe miqtë e tij. Më 1925 Frojdit i shfaqet një kancer në gojë. Djali i vajzës së tij i vdes ne moshën 4 vjeçare nga turbekulozi dhe kjo ngjarje e trondit rëndë. “Nuk mund ta duroj këtë dhimbje të madhe, – shkruan ai. – Më duket se kurrë në jetën time nuk kam provuar një dëshpërim të tillë”. Por vetë Frojdi është një i sëmurë rëndë. Atij i duhet të verë një protezë në gojë, në nofullën e sipërme, në mënyrë që të flasë, të hajë apo të pijë duhan. Më 1925 ai takoi në Berlin gjeniun tjetër të shekullit, Anjshtajnin dhe më pas u njoh me shkrimtarin e madh francez Romain Rolland. Ai tashmë ishte një personalitet mjaft i njohur dhe Hollivudi i propozoi 100 mijë dollarë për një film për dashuritë e tij të famëshme, por ai nuk i pranoi. Ndërkohë u njoh dhe me shkrimtarin e shquar gjerman Thomas Mann. Më 1933, librat e tij janë në turrën e librave që digjen nga nazistët në sheshet publike. Madje në vitin 1938, një grup nazistësh kontrollojnë në shtëpinë e tij dhe arrestojnë të bijën, Anën, të cilën më pas e lëshojnë. Pas botimit “Le Moi et le Ça” (1923), të “Pengesa, simptoma dhe ankthi” (1926), të «Aveniri i iluzionit » (1927), « Gjëndja e vështirë e kulturës » (1930), në vitin e fundit të jetës së tij ai arriti të botonte dhe « Moisiu dhe Monoteizmi », lidhur me refleksionet e tij mbi qytetërimin judeo-kristian. Gjëndja e tij në këtë kohë ishte tepër e vështirë, pasi ai në fund të fundit ishte një çifut. Ja pse me ndërhyrjen e presidentit amerikan Ruzvelt, ai mundi të shkonte në Londër, ku turmat entusiazte londoneze e presin si një hero të vërtetë. “Për herë të parë dhe në moshë të thyer, – shkruan ai, – kuptova se çdo të thotë të jesh i famshëm”. Por dhimbjet e kancerit i u bënë të padurueshme. Atëhere, i vendosur, ai i kërkoi mjekut të tij personal që ti bëjë një inxheksion me një dozë të fortë morfine që të mund ti japë fund jetës së tij. Por njeriu i madh, darvinisti që filloi të interesohej për monoteizmin në fundin e jetës së tij, tashmë e kishte trazuar ferrin njerëzor: „Acheronta movebo“…Ky ferr ka mbetur i trazuar ende dhe sot.

Askush nuk mund ta mohojë gjeninë e tij

Intervistë me filozofen franceze Elisabeth Rudinesco./

 – Këtë vit festohet 150 vjetori i lindjes së Frojdit. Por cili është akti themeltar i veprës së tij?

– E.R. – Janë disa dhe së pari libri i tij “Studime mbi histerinë” e vitit 1895. Akti i dytë është futja e fjalës psikoanalizë në vitin 1986, nisur nga punimet e kolegut të tij Josef Breuer për të cilësuar psikoterapinë, pra kurënmjeksore perms fjalës. Akti i tretë është braktisja në vitin 1987 e teorisë së tij të seduksionit sipas të cilës neuroza ka për origjinë një lloj abuzimi ose një trauma reale seksuale.  Frojdi hoqi dorë të shpjedonte neurozën nga traumatizmi. Hipoteza se femrat hiqsterike kishin qënë vajza mbi të cilat kishin abuzuar në fëmijërinë e tyre, ai e zëvëndësoi me idenë e habitëshme  se ne vetë vuajmë nga “fantazmat” tona, brënda nesh. Kështu frojdi kalon në anën e inkoshiencës (jo-ndërgjegjes) dhe fillon te analizojë ëndrat, çka e bëri vetëm ai. Edhe dijetarë të tjerë janë interesuar për të njejtat gjëra por jo në të njëjtën mënyrë. Ai krijoi njësistem metafizik, një teori të përgjithëshme të inkoshiencës njerëzore dhe të psiqizmit, për çka i u drejtua tragjedisë së Edipit, të cilës i dha një vlerëm itike universale, ashtu si dhe figurave të Eros-it, të Thanatos, etj.

– A mund të flitet për psikoanalizën?

– sigurisht, edhe pse disa rryma janë distancuar nga ajo, duke filluar nga vitet 1930. Psikoanaliza është metoda teurapetike frojdiane e praktikuar nga të gjitha korentet shkencore që mbahen si frojdiste, pavarësishte nga divergjencat që kanë rreth teorisë së seksualitetit. Qëllimi është që permes fjalës tëm jekohen sëmundjet psiqike;

– Pram und të themi se si bazë do të ishte inkoshienca ?

– Po, inkoshienca, por dhe seksualiteti dhe dëshira. Inkosheinca është fjala që gjetur më shumë kundërshti. Ka disa që thonë se kjo ka ekzistuar gjithnjë, çka është e vërtetë, por ata harrojnë se Frojdi e ngriti atë si teori në një mënyrë krejt moderne. Ka të tjerë që thonë se kjo  se është thjesht diçka shpirtëzrore e cila nuk provohet, pra nuk shihet në skaner. Të tjerë pranojnë se e kanë inkoshiencën por e paraqesin atë duke thënë se ajo nuk influencon dhe nuk përcakton veprimtarinë e tyre. Përsa i përket dëshirës, Frojdi i ka anashkaluar praktikave seksuale dhedimensionit gjenital për të krijuar një teori të dëshirës, të “libido”-s, të pilsimeve dhe vrullit seksual. I ndikuar nga darvinizmi, Frojdi e mendon njeriun si një përzjerje kafshore në impulsionet dhe aspiratën e tij nsublimitetin apo zotërimin e pasioneve. Në këtë vështrim, Frojdi ishte një teoricien e lirisë dhe jo i kënaqësisë seksuale. Ai kishte një concept mjaft romantik të emancipimit dhe një reference të dyfishtë në ndryshimet që kanë dy sekset mes tyre. Kjo diferencë, në sytë e tij është po aq “natyrale” sa dhe e “ndërtuar”, po aq “anatomike” sa dhe “identitare”. Në këtë kuadër, në ditët tona kemi një lloj regresi. Ne lëmë fushën e dëshirës për tu interesuar kryesisht për praktikat seksuale me kusht që ato të kushtëzohen nga morali. Ne shkojmë apo hepohemi midis pornografisë dhe puritanizmit, ndërkohë që mendimi frojdist nuk ishte as për njërën dhe as për tjetrën, as për kënaqësinë seksuale pa kufi dhe as për frustracionin që të bën fajtor. Në SHBA gjejmë të dy fenomenet: kërkesa për një trup që kënaqet plotësisht dhe nga ana tjetër ku nje Zot e ndalon lirinë e seksit. Këto shoqëri bëhen perverse.

– U fol për aktet themeluese, por cilat janë ato që krijuan pikerisht shkuputjen me të kaluarën?

– Mund të citojmë “Interpretimin e ëndrrave” të vitit 1900. Frojdi largohet nga nocioni kyç i ëndrrave dhe përpiqet të gjejë domethënien racionale të ëndrrave duke u nisur nga asociacionet e lira që mund të bëjë ai që ka ëndëruar pikërisht në momentin e zgjimit të tij. Më 1905 kemi studimin e tij “Tri ese mbi seksualitetin”. Më pas, vitet 1914-1917-1923, janë vitet që lidhen me „aparatin metafizik apo e quajtur ndryshe metafiziologjik, që i lejon atij të formulojë teorinë me konceptet e tij të famshme si inkoshienca, prekoshienca, „unë“, „le ça“, „surmoi“, etj. Duke filluar nga viti 1919, të nesërmen e mbarimit të Luftës së Parë Botërore, kemi një epokë tjetër: Frojdi fut idenë e pulsionit të vdekjes. Më vonë, duke filluar nga viti 1930 ai orientohet drejt një refleksioni mbi trashëgiminë hebraiko-kristiane dhe gjenezën e qytetërimeve përmes botimit të librit të tij „Gjëndja e vështirë e kulturës”, „Aveniri i një iluzioni“ dhe së fundi “Moisiu dhe feja monoteiste“. Frojdi ishte një hebre pa Zot, i ç’hebraizuar. Ai ishte ateist. Kategoritë e së mirës dhe të keqes ai i mendon tashmë nën dritën e një kundërvënieje midis qytetërimit dhe barbarisë, duke kuptuar se qytetërimi nuk është e thënë se është vetëm perëndimor dhe se barbaria nuk mund të shihet vetëm te „Tjetri“ apo i „Huaji“, por brënda vete njerëzimit. Pra ajo është universale. Frojdi i përket gjeneratës së mendimtarëve të epokës „Lumière“, pra të atyre që besonin njëherësh si në perfeksionin human ashtu dhe në mundësinë e një regresi të mundshëm drejt së keqes.

– Atëhere seksualiteti fëminor ka qënë një skandal i madh, apo jo?

– Në vitet 1850-1888, një debat i madh dhe i pasionuar zhvillohej mbi seksualitetin fëminor. Ç’ishte vallë masturbimi fëminor? Vallë fëmija ishte një i çmëndur? Ishte pervers apo gjysëm i çmëndur? Atëhere masturbimi fëminor mjekohej me trajtime organike, kirurgjikale dhe dhunë fizike. Gjatë dhjetë vjetëve (1886-1896) Frojdi ka punuar në pediatri. Si neurolog ai konsultoi 275 fëmijë të sëmurë nervorë, para se të krijonte teorinë e psikoanalizës. Ai ishte kundër dhunës fizike ndaj fëmijëve, si një trajtim mjeksor. Kështu, pyetjes nëse masturbimi fëminor apo i të rriturve ishte patalogjik ai i u përgjigj përmes teorisë së seksualitetit fëminor. Ideja e tij ishte se çdo qënie fëminore është një lloj „perversi polimorf“. Masturbimi, eksitimet seksuale fëminore janë patologjike, por janë dhe normale. Kjo gjë atëhere u quajt skandaloze. „Vetëm në moshë të rritur, individi arrin stadin e seksualitetit „non objectale“, pra që nuk e shesh vetveten si objekt i dëshirës së tij. Teza e shkollës vieneze, pra e Sigmund Frojdit dhe Ana Frojdit ishte se nuk mund të analizohen fëmijët në mënyrë të drejtpërdrejtë. Ajo bëhej atëhere përmes thënieve dhe tregimeve të prindërve të tyre.

– Ç’mund të shënohet nga fëmijëria dhe marrëdhëniet e tij me prindërit?

– Ai e adhuronte nënën e tij dhe ishte shumë i ndjeshëm ndaj poshtërimeve që i bënte asaj i jati i tij. Kishte dobësi të veçantë për nënën. Ja pse ai e kuptoi më mirë revoltën e djemve ndaj baballarëve se atë të vajzave ndaj nënave dhe etërve të tyre. Në korespondencën e tij me Wilhelm Fliess gjëndet një frazë përçmimi ndaj babait të tij të cilin ai e sheh si një „pervers seksual“ që abuzon, në një kohë kur ai ishte ende dishepull i teorisë së seduksionit.

– A ka influencuar dhimbja e tij pothuaj 20 vjeçare, (nga një kancer në nofull), për refleksionet e tij?

– Nuk dimë nëse Frojdi, idenë e pulsioneve të vdekjes e shprehu ne mënyrë teorike para apo pasi i u shfaq kanceri. Pas vdekjes së vajzës së tij, Sofia, në vitin 1920, dhe vdekjes së nipit të tij, ai u dëshpërua shumë. Por vetë ai thotë se mbi këtë ide kishte menduar që në vitin 1914. Sidoqoftë të gjitha këto ngjarje të dhimbshme kanë ndikuar tek ai dhe mendimet e tij. Frojdi mendonte shumë për vdekjen. Ai tmerrohej nga ditëlindjet. Por megjithatë ishte dhe një stoik ndaj vdekjes siç e tregoi  në fund, duke vendosur vetë për largimin e tij nga kjo botë.

– A është psikoanaliza një shkencë?

– Po, psikoanaliza është një shkencë humane, pra nuk është një shkencë e natyrës edhe pse Frojdi do të donte ta lidhte atë me shkencat e natyrës. Ishte si të thuash ekuivalente me sociologjinë dhe antropologjinë. Ajo mbështetet mbi proçedura racionale. Ajo nuk është pjesë e mjeksisë. Ditën që ajo u bë shkencë, ajo la pas shumë dhimbje. Ndërkohë, shekulli XIX nuk mendonte më se vdekja i përkiste zotit. Që nga ajo kohë do të ishte mjeku që do të konstatonte lindjen apo vdekjen e njeriut.

– Dhe megjithatë Frojdi e cilesonte veten si shkencëtar.

– Po, si një dijetar « darvinist », meqë ai kishte përpunuar një teori që shpresonte të konfirmohej nga biologjia. Në fillimet e tij ai ishte i pasionuar pas fiziologjisë. Por pas martesës së tij me Martha Bernays, ai duhej të fitonte para që të mbante familjen, duke u angazhuar si neurolog dhe aspak si psiqiatër. Frojdi nuk interesohej shumë ndaj psikozës. Ai nuk e kishte menduar se të parët që do të merreshin me psikoanalizën do të ishin psiqiatrit.

– Çfarë mbetet sot nga frojdizmi dhe pse frojdizmi është një teori e rëndësishme?

– Ne jetomë në një shoqëri që e di se inkoshienca ekziston. Ne e dime se kur flasim, ne themi jo atë që besojmë se duam të themi. Lapsuset, lojrat e fjalëve, etj, kanë një efekt që lidhen me të vërtetën dhe kjo gjë sot nuk kundërshtohet. E gjithë terminologjia frojdiane bën pjesë në kulturën tonë (inkoshienca, klivazhi, « refoulement », fantazmat që krijojmë, etj). Aq më tepër që vepra e Frojdit studiohet në të gjitha universitetet e vëndeve perëndimore, herë si letërsi e herë si filozofi. Gjenia e Frojdit është se ai i u drejtua legjendës së Edipit të tragjedisë së Sofokliut për ta shndruar të gjithën në një diçka krejt tjetër dhe për të krijuar një mit të familjes evropiane. Frojdi bën diçka tjetër me Edipin dhe Hamletin, ndryshe nga Sofokliu dhe Shekspiri. Një nga arësyet se përse Frojdi e bëri botën për vete është se së pari ai i riaktivizoi mitet greke, se ai mendoi për problemet tona psikologjike në dritën e tragjedive të mëdha. Nëse nuk do ti kishte shkruar këto raste si romane, Frojdi nuk do të ishte veç thjesht një profesor i psikologjisë. Ai i dha forcën e një miti themeltar dhe e bëri inkoshiencën fatin e psikikës moderne.

 Universaliteti i mitit të Edipit/

Mikkel Borch-Jacobson mbi Frojdin dhe kompleksin e Edipit/

Profesori i letërsisë së krahasuar në universitetin e Uashingtonit, Mikkel Morch-Jacobson, duke i u referuar mitit të Edipit dhe transformimit në teori nga ana e Frojdit, shkruan :

« Për Frojdin dhe dishepujt e tij, ishte « auto-analiza » e bërë në nëntor të vitit 1897 ajo që i lejoi atij të zbulonte kompleksin e Edipit. Në një letër dërguar Wilhem Fliess, Frojdi kujton një udhëtim me tren me nënën e tij, nga Lajpcingu drejt Vienës, kur ai ishte dy vjeç e gjysëm. Ai mendon se në këtë moment ai e ka parë të jëmën nudo dhe ka ndjerë « libido », pra kënaqësi ndaj saj ». Më pas, Frojdi i shkruan mikut të tij se « kam zbuluar ndjenjën e dashurisë ndaj nënës dhe të xhelozisë ndaj babait, dhe këtë e konsideroj si një ngjarje universale të fëmijërisë së njeriut në përgjithësi ». Duke bërë këtë përgjithësim fantastik, ai na la pas teorinë e universalitetit të kompleksit të Edipit ».

Thënie dhe citime nga vepra e Frojdit/

« Doktrinat fetare janë që të gjitha iluzione, të patregueshme, ku askush nuk është i detyruar ti shohë si të vërteta dhe ti besojë ato. Disa prej tyre janë të pabesueshme dhe me shumë kontadiksione në gjithshka që i përbën. Eksperienca na ka mësuar me mundim realitetin e kësaj bote ndryshe nga këto teori që duke patur parasysh ndryshimet psikologjike mund ti krahasojmë ato me ide delirante. Në shumicën e këtyre doktrinave nuk mund të gjykojmë në vlerën e së vërtetës ». (« Aveniri i një iluzioni »)

«  Kur bëhet fjalë për çeshtjet fetare, njerëzit ndjehen fajtorë për të gjitha të këqiat e mundëshme të këaj bote. Filozofët tjerrin domethënien e disa fjalëve gjersa ato të ruajnë diçka nga kuptimi i  origjinës së tyre. Ata quajnë Zot abstraksionet e vagëta që janë krijuar, dhe tashmë, përballë botës së Zotit dhe besimtarëve që besojnë tek ai, ata mund të krenohen se kanë njohur një lloj koncepti më të pastër e më superior mbi Zotin, edhe pse ky Zot është veçse një hije pa substancë ». ( « Aveniri i një iluzioni »)

« Ne kemi pikasur se deformimi qe a pengon të kuptojmë ëndrën është efekt i një çenzure që e ushtron veprimin e saj kundër dëshirave të papranueshme dhe inkoshiente ». Por ne nuk kemi pohuar natyrisht, se çenzura është i vetmi faktor që krijon deformimin. Studimi më i thellë i ëndrës na lejon në fakt të kostatojmë që në këtë gjë, në shfaqjen e këtij fenomeni, marin pjesë dhe faktorë të tjerë krahas çenzurës.

 

(« Simbolizmi tek ëndrrat »)

« Trajtimi psikoanalitik përbën në vetvete veçse një shkëmbim fjalësh midis pacientit (ai që analizohet) dhe mjekut. Pacienti flet, tregon ngjarje të së kaluarës së tij, ankohet, tregon dëshirat që ka provuar dhe emocionet e tij. Ndërsa mjeku preokupohet për ecurinë e ideve të pacientit, i zgjon atij kujtimet, e orienton vëmëndjen e tij në disa drejtime, i jep atij shpjegime dhe vëzhgon tek ai reagimin e kuptimit apo të mos-kuptimit që shkaktohet tek i sëmuri“.

«  Në thelb, askush nuk beson në vdekjen e vetvetes, dhe në inkoshiencën e tij, secili është i bindur në pavdekësinë e tij. »

 

« Dialli është ende marifeti më i mirë për ta shfajësuar Zotin ».

 

« Idetë fetare që na shfaqen si dogma nuk janë produkt i një eksperience apo rezultati përfundimtar i një refleksioni. Ato janë iluzione, pra realizim i dëshirave më të herëshme, më të forta dhe më të ngutshme të njerëzimit : sekreti i forcës së tyre është është forca e këtyre dëshirave. Por ne e dimë tashmë : përshtypja e tmerrëshme e dëshpërimit fëminor ka zghuar dëshirën për të qënë i mbrojtur dhe duke dashur të duhemi njëkohësisht, pra nevoja që ati e ka plotësuar këtë. Por meqë ky dëshpërim zgjat gjithë jetën, kjo ka bërë që njeriu të jetëdhënë fort paz një ati tjetër, një at kësaj rradhe akoma më i fuqishëm ».

(« Aveniri i një iluzioni »)

 

Leksik/

 

Inkoshiencë : Në gjuhën e zakonëshme nënkupton teorinë e proçeseve mendore që nuk janë të menduara me ndërgjegje. Në studimet e para, Frojdi e përcakton atë si një sistem të përbërë nga gjëra të larguara në thellësi të vetvetes, që i kanë shpëtuar instancave të tjera (prekoshiencës dhe koshiencës, pra ndërgjegjes).

Libido : Frojdi e përdor këtë term latin për të nënkuptuar dëshirën seksuale, për të përcaktuar një manifestim dinamik të pulsimeve seksuale në jetën psikike.

Neurozë : Nënkupton tërësinë e simptomave që flasin për ekzistencën e një konflikti psikik, rrënjët e të cilit gjënden kryesisht në histori fëminore të individit.

Edipi : Në referencë me mitin e Edipit, ky term nënkupton kompleksin e identifikuar nga Frojdi në të cilin ai fut tërësinë e dëshirave dashurore që një fëmijë ndjen për prindërit e tij.

Psiko-analizë : Kjo fjalë shfaqet nga pena e Frojdit në vitin 1896 në frëngjisht në termin « psycho-analise ». Psiko-analiza është metoda terapetike frojdiane e praktikuar në ansamblin e të gjitha korenteve që mbahen si frojdiste. Karakteristika e saj është që përmes fjalës të trajtosh shqetësimet e psikizmit të njeriut.

Pulsioni i vdekjes : Me origjinë nga inkoshienca, ai bën që personi në mënyrë përsëritëse vendoset në gjëndje të dhimbëshme, si pasojë e eksperiencave të kaluara më parë.

« Refoulement » : Eshtë një proçes ku tentohet që ide apo shfaqje që lidhen me pulsime, të qëndrojnë në sferën e inkoshiencës, dhe si të tilla ato shkaktojnë një gjëndje jo të mirë dhe të dhimbshme tek individi.

 

Disa vepra kryesore të Sigmund Freud (Frojd)

 

– Studime mbi histerinë, 1895

– Interpretimi i ëndrave, 1900

– Mbi ëndrën, 1901

– Tri ese mbi teorinë e seksualitetit,1905

– Mbi psikoanalizën, 1910

– Një kujtim i fëmijërisë së Leonardo Da Vinçit, 1910

– Totem dhe tabu, 1913

– Inkoshienca, 1915

– Mësime paraprake në psiko-analizë, 1916

– Zija dhe Melankolia, 1917

– Hyrje në psikoanalizë, 1917

– Përtej principit të kënaqësisë, 1920

– Aveniri i një iluzioni, 1927

– Gjëndja e vështirë e një qytetërimi, 1930

– Moisiu dhe feja monoteiste, 1930

– Mbi seksualitetin femëror, 1931(bot. në “Udhëkryqet e kohës”), L.Rama)

Duras: një jetë e shkruar si roman

by

Nga Luan RAMA /

– Ti asgjë nuk ke parë nga Hiroshima! Asgjë!…

Ndërsa ajo i përgjigjej:

– Unë kam parë gjithçka. Dhe spitalin e pashë. Si mund të mos e shikoja atë?… – Në çfarë filmi interpretoni?

– Në një film për Paqen. Ç’mund të xhirohet tjetër në Hiroshima veçse një film për Paqen?… Ne fillim ne takoheshim në hambaret dhe rrënojat, më pas nëpër dhoma e kudo. Pastaj ai u vra. Dashuria ime që u vra, ishte një armik i Francës…”

Ishte një film që hapej me këpurdhën e bombës atomike të hedhur në Hiroshima, mbi të cilin fillonte dialogu i një gruaje franceze dhe i një burri japonez, shtrirë në krevatin e një hoteli. Ishte piktakimi im i parë me letërsinë e Margarite Duras, (Dyras), përmes skenarit të filmit të njohur Hiroshima dashuria ime.

Atëherë, ky film ishte ndaluar të shfaqej në Shqipëri, por një numër i revistës L’Avant scène du cinema, që vinte atë kohë në Kinostudio bashkë me Cahiers du Cinéma dhe Anthologie du cinéma, e kishte botuar atë të ilustruar me një mori skenash nga filmi dhe aktorët e tij. Një histori pacifiste dhe kundër luftës, por që bashkonte fatet njerëzore në pika të ndryshme të globit. Një grua franceze që vinte të luante një film në Hiroshima dhe që në rininë e saj kishte dashuruar një ushtar gjerman në qytetin e saj të lindjes. Në të njëjtën kohë vendosej paralelizmi me tragjedinë e madhe të luftës që kishte ndodhur në Hiroshima.

Edhe pse me një frëngjishte të varfër unë e përktheva atë skenar në ca faqe të holla rozë, skenar që do të shëtiste në duart e kineastëve të rinj, të etur për të njohur filmat modernë e pacifistë dhe kundër luftës.

– «Atë ditë, – shkruante Dyras në skenarin e saj, – ne do të takoheshim në breg të lumit të Loire-s. Do të ikja me të. Kur mbërrita në mesditë, ai ishte atje. S’kishte vdekur akoma. Dikush e kishte qëlluar nga një kopësht. Gjithë ditën qëndrova mbi trupin e tij. Po kështu dhe natën. Të nesërmen erdhën dhe e morën me një kamion. Atë natë Nevers u çlirua… Ishte dashuria ime e parë… Pastaj një tjetër ditë klitha. Më futën në një bodrum…»

Ky skenar, për ne të rinjtë atë kohë ishte vërtet tronditës dhe krejt i kundërt nga ato që shikonim në kinematografinë e Lindjes. Madje bashkê me mikun tim skenarist Nexhati Tafa dukej se ajo mênyrê shkrimi influencoi drejtpërdrejt në shkrimet tona duke përdorur retiçencë, vazhdimisht tri pika, në fraza të shkurtra, apo thjesht “përplasje” imazhesh por në fjalë. Më pas, një tjetër libër i ardhur nga një studente shqiptare në Francë më hapi një dritare të dytë mbi këtë shkrimtare: ishte romani Moderato cantabile, i cili dhe ai do të gjente ekranin e kinemasë. E megjithatë, Dyras ishte ende një enigmë për mua? Cila ishte kjo shkrimtare kaq e ndjeshme, e dhimbshme, lakonike, me një gjuhë që depërtonte thellë në humnerën e shpirtit njerëzor dhe shpesh të trondiste? Nga vinte dhe cila ishte bota e saj?…

Atë do ta piktakoja dhjetë vjet më vonë, pikërisht ditën e vdekjes së saj, kur një ceremoni funebre zhvillohej në kishën e Saint-German-dès-Près, pranë rrugës Saint-Benoit, apartamentit ku ajo banonte. Pikërisht në atë lagje të vjetër pariziane të Saint-Germain-dès-Près, pak hapa nga «Café de Flore» apo kafeneja e njohur letrare «Les Deux Magots», vëndi historik i letërsinë franceze, ku atë ditë lexoheshin tekste poetike të saj nën një muzikë të Bach… Ishte “Pluie d’été… Ashtu si historia, edhe letërsia kishte lënë gjurmët e saj në jetën njerëzore. Në numrin 6 të asaj rruge, për një gjysmë shekulli kishte jetuar Margërit Dyras, një nga shkrimtaret më në zë të letërsisë moderne.

Jeta e shkruar si roman

 Jetën e saj, Margarit Dyras e ka treguar tërësisht në romanet dhe novelat që ka shkruar. Jeta e saj si të thuash ka qënë një roman i gjatë. E gjitha është shpalosur aty: fëmijëria, (ajo lindi në 4 prill 1914), rinia, dashuritë, dhimbjet e mëdha familjare, dashuritë e vjetra e të reja, seksualiteti, dëshira për të lindur dhe gjer dashuria e saj e fundit para se të vdiste. Ajo e tregonte jetën e saj duke shkruar letërsi, ashtu siç tregonte adoleshencën e saj dhe eksperiencën e parë seksuale në librin Dashnori, (L’Amant), i cili u vlerësua me çmimin «Goncourt», një rrëfim nëpërmjet penës, shkrimit, siç është dhe historia e dashurisë kur ajo ishte 14-15 vjeçare, në një kolezh vajzash të Indokinës, kur bënte dashuri me një kinez të sapo ardhur nga Franca, nga një familje e pasur. Nëna e Dyrasit e nxiste atë që të shkonte me kinezin Léo sepse ai i ndihmonte me para. Këto skena të jetës së saj janë dhënë në një mënyrë poetike dhe emocionante në filmin Dashnori, kur kinezi vinte dhe e priste pas shkollës dhe i mësonte kënaqësitë e para seksuale të adoleshencës. Një ditë ai e kishte pyetur:

– A e njeh Parisin?

– Jo, – i ishte përgjigjur ajo, duke u skuqur nga turpi.

«Kisha fatin të kisha një nënë të dëshpëruar», – tregonte Dyras kur fliste për jetën e saj. Margarit Dyras kishte lindur në Indokinë, diku pranë Saigonit, ku i ati kishte zbarkuar nga Franca për të dhënë si mësues lëndën e matematikës. Ajo jetoi në Pnom-Phen të Kamboxhias, në Saigon të Vietnamit dhe vënde të ndryshme të Indokinës, siç quhej atë kohë dhe jetoi atje gjer në moshën 18 vjeçare, kur pas vdekjes të të atit dhe një jete të mundimshme, e ëma e saj u kthye më së fundi me të tre fëmijët e saj.

Pas vdekjes së babait, ajo flinte me të ëmën dhe njëri nga vëllezërit i vidhte nënës paratë që të mund të pinte opium. Nëna e saj ishte një aventuriere e vërtetë, një nënë e ashpër që shpesh e rrihte, një grua e fortë, por që jo rrallë shpaloste një dhimbje dhe dashuri të madhe. «Nëna më rrihte shpesh dhe në përgjithësi kur shkatërrohej nga nervat. Meqë isha më e vogla dhe më lehtë për tu rrahur, ajo më rrihte mua më shumë.»

Ajo jepte mësime në frëngjisht, i binte pianos dhe ndërkohë bënte punë të tjera që të mbante gjallë familjen. Madje për disa vite u muar me disa toka, në brigjet e oqeanit Paqësor, siç tregohet dhe në romanin e saj Një barrazh kundër Paqësor.

Me kthimin në Francë, Margarite Donnadieu, siç ishte emri i saj i vërtetë, filloi një jetë të re, dhe fillimthi me studimet për Drejtësi në Quartier Latin. «Atëherë bëja shumë dashuri, – kujtonte Duras. – Ajo që më ka shpëtuar ishte se unë i tradhëtoja djemtë me të cilët jetoja. Nuk isha besnike.» Pikërisht kur dashurohej me shkrimtarin e ri Jean Lagrolet, i cili i zbuloi asaj botën e teatrit, ajo u njoh me dy shokët e tij dhe shumë shpejt ra në krahët e njërit prej tyre, Robert Antelme, i cili do ta vuante shumë tradhëtinë ndaj shokut, aq sa donte të vriste veten. Por kjo s’do të ndodhte. Ajo u martua me Robert Antelme në vitin 1938 dhe në vitin 1943 lindi një djalë, por që i vdiq menjëherë.

Atëherë në Francë, fëmijët që vdisnin pas lindjes i digjnin dhe kjo ngjarje do ta trondiste gjithë jetën shpirtin dhe kujtesën e saj. Në kohën e pushtimit nazist që të dy u futën në një organizatë klandestine anti-naziste që udhëhiqej nga Fransua Miteran (François Mitterand), apo siç kishte pseudonimin në atë kohë, Fransua Morland. Madje në shtëpinë e tyre, bazë ilegale, shumë herë ishte fshehur Miterani, i cili ndiqej nga Gestapo, apo filozofi i ardhshëm Edgar Morin, gjersa një ditë të prillit të vitit 1944, të denoncuar, u arrestuan Robert Antelme dhe motra e tij, të cilët u çuan në kampet e përqëndrimit. Muaj të tëra Dyras u përpoq të shpëtonte burrin e saj, por gjithçka ishte e kotë.

Gjatë luftës, Dyras vazhdoi të botonte romanet e para të saj si, romanin Les impudents, (Të pacipët), me iluzionet e një vajze që besonte tek dashuria, të cilin, siç do të thotë më vonë ajo «e shkroi për tu çliruar nga adoleshenca e saj». Këtë libër ajo e nënshkroi Dyras, siç quhej vëndlindja e nënës së saj Marie, dhe ky mbiemër fiktiv do t’i mbetej gjithë jetën. Në vitin 1943, ajo botoi romanin tjetër, Jeta e qetë.

Me mbarimin e luftës, Dyras filloi të kërkonte nëpër kampet e përqëndrimit që të dinte për fatin e Robertit. Vallë ishte gjallë? Motra e tij ishte djegur në krematoret naziste. Tregimin e dhimbshëm të asaj kohe, Dyras na e jep në librin e saj La Douleur, (Dhimbja), një nga librat më interesant mbi jetën e saj. Ishte Miteran ai që organizoi një operacion të vështirë për kërkimin e Robertit, gjersa më së fundi atë e kishin gjetur në kampin e Dachau-t. «Ata ishin futur në pjesën e ndaluar të kampit, aty ku vendoseshin të vdekurit apo ata që ishin në prag të vdekjes. Dhe pikërisht atje, njëri prej tyre kishte pëshpëritur emrin Fransua dhe pastaj kishte mbyllur sytë. Atyre iu desh mëse një orë deri sa ta kuptonin që ishte vërtetë Roberti. E kishin njohur vetëm nga goja dhe dhëmbët e tij. Ata e pështollën me çarçaf, siç bëhet me të vdekurit dhe e nxorrën nga pjesa e ndaluar e kampit, për shkak të tifos që bënte kërdinë ngado.»

Kështu nisi aventura e kthimit të Robertit gjysmë të vdekur drejt Parisit. Ai mezi mbahej. Madje kur e nxorrën nga kampi, e kishin veshur me një uniformë dhe ai hiqej si një ushtar i dehur. Pas disa ditësh, kur erdhi në Paris dhe ai ngjiti shkallët e shtëpisë, Duras që e priste lart nuk arriti ta besonte. “Vallë ishte ai?” – do të shkruante ajo në librin e saj: “Dëgjova thirrje që vinin nga shkallët, këmbë që ngjiteshin, kërkëllitja e portave. Ishin ata që vinin nga Gjermania… E mbanin nga krahët. U ndalën në katin e parë. Ai kishte ngritur sytë… Nuk di se ç’ndodhi. Duhet të më ketë njohur dhe të më ketë buzëqeshur. Klitha se nuk mund ta shihja ashtu. Gjithë vitet e luftës më shfaqeshin përmes atyre klithjeve të mia. Gjashtë vjet pa klithur. U gjeta tek fqinjët. Ata më detyronin të pija rum, ma derdhnin në gojë. Përmes thirrjeve. Nuk e di se kur u gjeta përpara tij…”    

Pas kthimit të Robertit, një jetë tjetër filloi për Dyrasin. Ajo ndërkohë ishte dashuruar me shokun e Robertit, Dionys Mascolo, shkrimtar edhe ky dhe miku më i ngushtë i Robertit. Ata jetonin të tre. Ishte një lidhje e çuditëshme. Zyrtarisht, ajo mbetej gruaja e Robertit, por ndërkohë dashurohej me Dionisin, dhe Roberti këtë e kishte pranuar. Shtëpia në Rue Saint Benoit tashmë priste shumë më tepër intelektualë dhe artistë të asaj kohe. Filozofi Edgar Morin, miku i tyre i ngushtë i kujtonte me mall ato ditë: ”Ne jetonim në një komunitet të mrekullueshëm. Margarita ishte si një bletë e kosheres. Ajo bënte kuzhinën, përgatiste kafenë, bënte gjellët vietnameze dhe për më tepër gjente kohën dhe të shkruante. Isha i magjepsur nga fytyra e saj, nga sytë e saj të mëdhenj dhe goja e bukur. Natyra e saj lëkundej nga poetikja në komiken. Ajo kishte qef të qeshte dhe të këndonte, të bënte shaka. Ftonte për drekë apo darkë shkrimtarët Bataille, Queneau, Camus, Claude Roy. Disa prej tyre i joshte».

Atë kohë Dyras po bëhej e njohur me romanet e saj që botoheshin nga shtëpia më e madhe botuese, «Gallimard». Në vitet e pas luftës, ajo botoi një sërë romanesh të tjera. Shkruante në shtëpinë e saj, apo në kafenetë rrotull shtëpisë dhe pinte shumë alkool. Pija e çonte në një gjëndje tjetër. Ndërsa në mbrëmje mblidhej me miqtë e saj në rrugën Saint Benoit. “Treshja Margarite-Robert-Dionis, – kujtonte Edgar Morin, – nuk ishte një marrëdhënie treshe. Margarita, që e mbështillte Robertin me një dashuri oqeanike, nuk shkonte në shtrat me të. I dashuri i saj ishte Dionisi. Por e jashtëzakonshme ishte miqësia vëllazërore mes dy burrave. Roberti e adhuronte Dionisin dhe tek Dionisi kishte një ndjenjë vëllazërore për Robertin. Rreth kësaj treshe unë isha elektroni më i afërt. Ndjeja një lloj dëshire për Margaritën dhe kur të dehur ne kërcenim bashkë, duart tona plekseshin. Por njëkohësisht kisha ndjenjën se kështu mund të ndahesha përfundimisht me Violetën dhe të plagosja mikun tim më të shtrenjtë. Shumë kohë më vonë Margarita më qortoi për këtë: ”Ne duhej të kishim patur një histori dashurie”, – më tha ajo».

Të gjithë kishin kujtime të bukura nga Margarit. Atje vinin Italo Kalvino, Dos Pasos, Elio Vittorini, Bataille, Leiris, Lacan. .. «Që nga çlirimi, – kujtonte Claude Roy, – rruga Saint-Benoit u bë për në një nga ato shtëpi si ato të romaneve ruse në kohën e inteligjencës, ku hyhej e dilej në çdo çast: tri ide, pesë miq, njëzet gazeta, tre që indinjoheshin, dy që bënin shaka, dhjetë libra dhe një samovar me ujin që ziente. Ne nuk pinim çaj por kafe. Ne nuk diskutonim për numrin e fundit të gazetës Iskra, por për atë të La Nouvelle critique… ne nuk donim të shkonim te populli por të ishim me të…» Pikërisht në një intervistë, kur gazetari e pyeste për militantizmin e saj dhe angazhimin politik nëse kjo ishte më e rëndësishmja në jetën e saj, ajo i përgjigjej: «Po, është vetë eksperienca e dashurisë. Të besosh që kjo dashuri mund të jepet përmes komunizmit…»

Vetëm kur mbeti shtatzënë me Dionisin, Dyrasi u largua nga Roberti, i cili dhe ai kishte filluar një aventurë të re.

Disidentja e Partisë Komuniste

Margarit Dyras ishte një grua me karakter të fortë dhe që e çmonte shumë pavarësinë e saj. Edhe pse anëtare e Partisë Komuniste, kur metodat staliniste të Zhdanovit filluan të propagandoheshin me zell nga Partia Komuniste Franceze, ajo doli hapur kundër tyre, duke mbështetur njëkohësisht dhe pikëpamjet e shkrimtarit italian Elio Vitorini, i cili atë kohë gjëndej në Paris. Madje edhe pse ishte një aktiviste e partisë dhe shiste gazetën Humanité nëpër rrugë, ajo i kritikoi hapur metodat dogmatike të Zhdanovit në letërsi dhe arte, e mbështetur nga Edgar Morin dhe shumë intelektualë të tjerë të majtë. Edhe me luftën e Algjerisë, ajo doli hapur kundër politikës franceze dhe u bashkua me Sartrin, Bovuar, Kamy, Moriak, Kokto, Breton dhe shumë të tjerë. Atë e gjeje në manifestimet e mëdha krah Sartrit, duke kërkuar pavarësinë e Algjerisë. Në këtë periudhë ajo shkroi Marinari i Gjibraltarit, (Le Marin de Gibraltar), ku flet për dramën e saj. Ishte koha kur ajo vendosi të largohej nga Dionisi, pasi ai tashmë kishte një të dashur tjetër dhe bënte një jetë të dyfishtë. Këtë jetë të dyfishtë ajo nuk mund ta pranonte. “Jam e lodhur nga jeta që po bëj që prej pesë vjetësh me ty… Nuk kam më frikë nga vetmia!”

Kështu ajo i dha fund lidhjes së dikurshme, edhe pse Dionisi ishte babai i fëmijës së saj dhe do të mbetej një mik gjatë gjithë jetës, ashtu si dhe Roberti. Por Dyras nuk ishte nga ato gra që jetonte vetëm. Ajo e kishte të pamundur të jetonte pa një burrë në shpirt dhe në shtrat.

Edhe pse e përjashtuar nga Partia Komuniste, ashtu si dhe disa intelektualë të tjerë, mes të cilëve dhe Edgar Morin, ajo do të mbetej gjithnjë e majtë dhe këtë e deklaronte hapur, çka u duk edhe në ngjarjet revolucionare të vitit 1968, kur Dyras, ashtu si dhe Sartri e Bovuar u bashkuan me studentët dhe puntorët. Ato ditë, atë e gjeje në manifestimet e mëdha në krah të Robertit dhe Dionisit dhe shpesh brënda Sorbonës, duke shkruar traktet dhe tekste politike. Dyras bënte thirrje për mos t’iu bindur qeverisë. Por me mbarimin e lëvizjes, ajo u zhgënjye shumë dhe për një moment mendoi ta linte Francën dhe të jetonte diku gjetkë. “Jam në mërzi dhe në ankth, – shkruante ato ditë ajo. – Tragjedia e Pragës më ka vrarë. Nuk shkruaj më veçse tekste politike. Si shumë evropianë të tjerë jam në fund të dallgëve.”

E dëshpëruar, e vrarë, gjithnjë me gotën e alkoolit, Dyras filloi një dashuri të re. Dhe përsëri një shkrimtar: Gerard Jarlot, (Zherar Zharlo). Ajo iu dha e tëra dhe të dy kaluan një aventurë të bukur disa vjeçare. Por Jarlot ishte një lloj “donzhuani” edhe pse ajo përgjërohej për të. Më së fundi edhe ajo e njohu këtë natyrë të tij. E kuptoi që ishte një mitoman dhe madje më vonë deshi të shkruante një roman me titull Burri që gënjen. Ata gjithnjë ziheshin, pajtoheshin, piheshin në pijetoret pranë shtëpisë dhe përsëri ziheshin, gjersa një ditë do të ndaheshin, sepse në jetën e Margaritës do të hynte një tjetër burrë, një dashuri e re.

Sigurisht, Dyras krijoi një profil të veçantë në letërsinë franceze, një profil tepër modern, origjinal, të ndjerë, poetik dhe herë-herë midis ëndrrës dhe realitetit, ndërgjegjes dhe subkoshiencës. “Shkruajmë gjithnjë. Kemi një lloj dhome për veten tonë, një skutë në hije, ku gjithçka që kemi përjetuar apo përjetojmë grumbullohet aty. Ato përbëjnë lëndën e parë të shkrimit tonë, minierën e çdo vepre të ardhëshme”.

Gjithnjë bota e kujtimeve, fraza të shkurtra, jo përshkrime të gjata, nganjëherë telegrafike, pak fjalë që portretizojnë një figurë: ky është stili e kësaj shkrimtareje. “Kur njerëzit që shkruajnë ju thonë se kur shkruajmë jemi në një gjëndje përqëndrimi, unë u them jo, dhe kjo sepse kur shkruaj, unë ndjej se jam në një moment ekstrem shpërqëndrimi, pasi shkruaj jo gjëra që nuk i njoh, por që më vijnë nga gjetiu. Dhe unë nuk jam e vetmja që e them këtë.”

Shkrimtarja e kinemasë

Margarit Dyras ishte padyshim shkrimtarja që i dha më shumë kinematografisë nga autorët e tjerë francezë. Edhe Sartri u angazhua me kinematografinë dhe shkroi disa skenarë, edhe Koletë para tij, por Dyrasi i kushtoi një mori veprash kinematografisë dhe shumë nga romanet e saj u bënë filma, apo shumë skenarë të saj u kthyen pastaj në vepra letrare. Hiroshima dashuria ime ishte një nga ato, por kjo aventurë kinematografike vazhdoi. Ky film u realizua nga regjisori i njohur Alain Resnais, me aktorët Emmanuel Riva dhe Bernard Fresson që interpretonte ushtarin gjerman. Një nga skenat më emocionante ishte momenti kur këtë vajzë, që guxoi të dashuronte një armik e qethin forcërisht. Atë ditë Dyras asistonte në sheshin e xhirimit dhe pikërisht në momentin kur aktoren e qethën (siç u qethën në kohën e ditëve të para të pas luftës, e quajtur koha e “epuration”-it, (spastrimit), shumë gra franceze që kishin bërë dashuri me gjermanët), asaj i ra të fikët. Çfarë ju kujtua vallë?…

Një nga filmat që kemi parë në vitet 80’ në Kinostudion Shqipëria e Re, por që nuk shfaqej në publik, ishte filmi Një mungesë kaq e gjatë, (Une aussi long absence), i cilësuar si film pesimist për luftën, me aktorët e njohur Alida Vali dhe George Wilson. Për ne skenaristët e rinj, ishte një nga gjetjet më të bukura kinematografike: një grua që pikas tek një lypës buzë Senës, dikë që i ngjasonte ish burrit të saj që pas lufte nuk ishte kthyer nga kampi i përqëndrimit. Të gjithë e kujtonin të vdekur. Por ai kishte humbur kujtesën…

Dyras u lidh shumë me kinematografinë. Kështu sipas romaneve të saj u realizuan filmat Moderato Cantabile, (një nga romanet më të suksesshme të shkollës letrare “Le nouveau Roman”, (“Romani i Ri”), apo Le Barrage contre le Pacifique, (Barriera ndaj Paqësorit), nga regjisori i njohur René Clement. Madje dhe me të dashurin e saj Jarlot, ata shkruan skenarin e filmit Sans merveille, (Pa mrekulli), me historinë e një çifti modern që duhen mes tyre por që të dy e tradhëtojnë njëri tjetrin, siç bënin në fakt dhe vetë ata të dy. Skenari Ora dhjetë e gjymsë e natës në verë, që Dyrasi shkroi më pas, ishte një rast për tu njohur nga afër me aktoren Melina Mërkuri si dhe Romy Schneider, dy aktore që ishin në kulmet e tyre kinematografike. Një film mbi xhelozinë e një çifti dhe krimin. Por Dyras nuk e gjente plotësisht veprën e saj kur ajo adoptohej, edhe kur kjo bëhej nga regjisorë të mëdhenj si Alain Resnais, René Clement, Henri Colpi apo Moderato Cantabile nga Peter Brook. Ja pse ajo vendosi të qëndrojë vetë pas kameras dhe të drejtonte aktorët, ashtu siç i kishte përfytyruar ajo, pra të ishte në rolin e regjisores. Kështu, për një periudhë të gjatë, ajo u angazhua si regjisore e skenarëve të vet si në filmin e njohur India Songs, me një histori dashurie në brigjet e Gandit, në kohën e korrjeve, apo skenarët La Musica, Navire Night, Des journées entières dans les arbres, (Shumë ditë mes pemëve), etj. Filmi e tërhiqte me magjinë e vet, edhe pse në kinematografi nuk pati një kryevepër të saj, siç do të ndodhte në letërsi. Megjithatë letërsia dhe filmi ishin shumë afër brënda saj, pasi shumë afër ishin imazhi dhe fjala.

Një ditë prej ditësh, Jarlot do të gjëndej i vdekur në një dhomë hoteli dhe Dyras e kuptoi se ai kishte vdekur gjatë një histori dashurie me ndonjë nga dashnoret e tij. Madje kishte qënë një vajzë anonime, e cila kishte njoftuar nga një kabinë telefonike se Jarlot gjëndej i vdekur në hotel. Sigurisht, asaj i erdhi keq që kishte vdekur si një «Don Zhuan», sepse në fund të vetvetes ajo e donte atë gjithnjë.

Gjithçka kishte ndodhur si në një film…

Pastaj, një ditë, duhej të shkonte të takonte nënën e saj që ishte në prag të vdekjes. E kishte të vështirë të shkonte, siç do e përshkruante këtë ndjesi në librin e saj Ditë të tëra tek pemët (Des journées entières dans les arbres), për “atë dashuri të jashtëzakonshme si një lëvizje oqeanike që gëlltit gjithçka në thellësi të saj”. Nëna atëherë banonte me vëllain e saj. Gjithnjë e kishte vuajtur ndjenjën se ajo gjithnjë nuk e kishte dashur. Në një tekst të botuar pas vdekjes të titulluar Mother, Margarit shkruante: «Kur botova librin Ditë të tera tek pemët, shkova të takoja nënën time në shtëpinë që kishin blerë buzë lumit Loire. Ajo më priti vetëm, e shtrirë, veshur me të zeza, si në një zi të re, duke refuzuar të më flasë, të më përqafojë. Më tha vetëm se nuk e kuptonte përse e kisha shpikur një histori të tillë si ajo e të birit të saj. Dhe shtoi se ishte e sigurt se kishte qënë e drejtë me fëmijët e saj dhe se ishte sakrifikuar njëlloj për të tre… Ajo vdiq e vetme, në moshën 80 vjeçare. Në fjalët e fundit të saj ajo kërkoi birin e saj të madh. Vetëm atë. Isha në dhomë. I pashë të përqafoheshin duke qarë, të dëshpëruar që po ndaheshin. Ata nuk më panë...»

Dashuri gjer në frymën e fundit

Pas Jarlot ishte Yann Andrea (Jan Andrea), ai që do të hynte në botën e Dyrasit dhe do ta shoqëronte gjer në ditët e fundit të jetës së saj. Edhe Yann ishte shkrimtar. Dhe ai shkruante si gazetar në France-Soir. Një ditë, ai i kishte telefonuar se donte ta takonte. Por ajo ia kishte mbyllur telefonin. Yann e adhuronte si shkrimtare dhe kishte këmbëngulur në telefonatat e tij.

– Përse doni të më takoni? – e kishte pyetur ajo e bezdisur?

– Për dramën Teodora!…

– Ejani nesër! – ia kishte prerë ajo…

Të nesërmen, kur ai ishte shfaqur në rrugë, ajo e kishte parë nga ballkoni. I ishte dukur një djalosh simpatik. Pas bisedës, ai i kishte thënë se kishte kërkuar një hotel aty afër, por kudo ishin të zëna nga sezoni turistik.

– Matanë është dhoma e tim bir, – i kishte thënë ajo. – Këto ditë është bosh!

Ajo natë kishte qënë fatale. Ajo ishte hedhur menjëherë në krahët e tij. Ajo do ta donte atë si e çmëndur. «Vetëm të dëgjoja zërin e tij dhe kjo ishte një gëzim i jashtëzakonshëm. I thashë të vinte te unë dhe ai braktisi familjen, punën, shtëpinë dhe erdhi të rrinte me mua».

Të nesërmen e asaj dite, ajo i shkruante një mikeje aktore: «Sapo jam njohur me një ëngjëll!» Shpesh ata largoheshin nga Parisi, në Neauphle apo në brigjet e Normandisë në Trouville, ku mbylleshin për kohë të gjata. Shkruanin dhe mbyteshin në avujt e alkoolit. Arrinte që të pinin së bashku 6-7 litra verë në ditë. Atëherë Dyrasi shkruante romanin Emily L. Pastaj u xhirua filmi Njeriu i Atlantikut, ku aktor i vetëm ishte ai, i dashuri i saj, Yann. Më 1984, romani Dashnori u vlerësua e çmimin “Goncourt” dhe pati një jehonë të madhe internacionale. Një vit më vonë botoi librin Dhimbja, në një kohë që Roberti ishte në spital. Ajo e dinte se Roberti mund të tronditej që jeta e tij ishte bërë publike, por ajo vendosi ta botonte, e bindur se ai libër ishte një libër-kujtesë. Në moshën 70 vjeçare ajo pohonte nê intervistat e saj se artin e të shkruarit e kishte gjetur tani… «letërsinë e shpenguar që nxiton t’i thotë gjërat» ashtu siç vijnë…  «Flas për kreshtat e fjalëve, shkrimin që përparon, shpejt, ashtu mbi kreshta, për të shkuar sa më shpejt». Më vonë ajo do të shkruante se «do të duhej një shkrim «non-écrit» (jo i shkruar). «Dhe kjo një ditë do të vijë, një shkrim i shkurtër, pa gramatikë, vetëm një shkrim fjalësh. Fjalë që s’kanë nevojë për gramatikën, të hedhura ashtu…»

Edhe pse Dyras e la pijen një kohë, ajo e rinisi sërrish. E ndjente veten të plakur, me rrudha dhe pinte e bindur se Zoti nuk mund ta shpëtonte nga një vdekje e parakohshme. Kur shkruante Savannah Bay, duart i dridheshin dhe ishte Yann që shtypte tekstin, të cilin ajo ia diktonte me zë. Ndërkohë botoi një sërë novelash dhe me Yann shkruajtën një bashkëbisedim të gjatë mbi jetën e saj, mbi dashuritë, letërsinë, krijimin, kinematografinë. Por Yann ndërkohë ishte dhe homoseksual. Ja pse herë-herë ai largohej të shijonte dashuritë e vogla të tij. Megjithatë ai nuk u largua nga ajo, edhe kur nga pija e shumtë dhe sëmundja e rëndë ajo e humbi zërin e saj. Në shtëpi, ishte gjithnjë ai që përgjigjej në telefon dhe që merrej me gjithë korrespondencën dhe takimet e saj. Por ndërkohë dhe ai shkruan librin Kjo dashuri, (Cet amour-là) në të cilin, duke iu referuar jetës me Dyras dhe gjëndjes së saj, ai shkruante: «Ja se çfarë shoh në muajt e fundit të jetës tënde. Je gjithnjë e lodhur, me një lodhje të jashtëzakonshme, një lodhje fizike e mendore, një lodhje që e pushton gjithë qenien tënde gjersa tu vërë poshtë dhe t’ju zhdukë plotësisht… Në fakt ti nuk je e sëmurë. Ti po vdes nga cfilitja e madhe, ngaqë ke shikuar shumë botën. Fytyra e Baltazarit, ti e vdekur sepse ke pirë shumë: whisky, verë të kuqe, të bardhë, të gjitha llojet e alkooleve, e vdekur se ke pirë shumë cigare, shumë paketa «Gitanes» pa filtër, e vdekur se ke dashur shumë, të dashurit, lloj-lloj të dashurish, shumë tentativa dashurie, nga gjithë dashuria, e vdekur nga zemërimi i madh kundër padrejtësive sociale, nga varfëria e padurueshme, nga leprozët e Kalkutës… e vdekur sepse ke shkruar shumë. Shumë libra, ku libri çdo herë ju linte të vdekur, të asgjësuar, dhe dorën, dhe shpirtin tënd…»

Dyras takonte gjithnjë e më pak njerëz dhe shpesh e mbyste një dëshpërim i madh, edhe pse librat e saj gjenin një jehonë gjithnjë e më të madhe. Në vitet 70’- 80’ ajo ishte shkrimtarja moderne më e preferuar e francezëve, por e botuar dhe në shumë gjuhë të botës. Madje shumë pjesë të saj gjetën një jehonë të veçantë dhe në teatër. Romani Sytë blu dhe flokë të zeza, rikujtonte pikërisht atë marrëdhënie të çuditshme të Dyrasit me të dashurin e saj. Përsëri jeta e saj e shkruar në një roman. E sëmurë rëndë, me duart që i dridheshin, ajo filloi t’i diktonte atij përsëri. Kështu u shkrua dhe një nga librat e saj të fundit, Sëmundja e vdekjes.

Në momentet e fundit të jetës së saj, Dyras shkroi librin e saj të fundit Kjo ishte e gjitha, (C’est tout), një lloj ditari intim, ku ajo flet vetëm për ekzistencën, vdekjen, për vdekjen që afrohet, ndaj së cilës ajo nuk kishte frikë… Janë gjithashtu imazhet e fëmijërisë, të vëndlindjes, ndërkohë që ajo i drejtohej të dashurit të fundit të saj: «Yann, unë jam akoma këtu. Tani duhet të nisem. Nuk di se ku ta vendos veten time»… Fraza e fundit e shkruar nga dora e saj ishte: «Je vous aime! Au revoir!… (Ju dua, Mirupafshim!)».

Vite më pas, kur Dyras nuk ishte më, u botuan dhe fletoret e saj të rinisë, të titulluara Fletore Lufte, (Cahiers de guerre), si dhe tekste të tjera me subjekte romanesh që ajo i kishte shkruar apo që nuk i përfundoi kurrë.

Ajo vdiq më 3 mars të vitit 1996 dhe trupi i saj u vendos në kishën e Saint-Germain-dès-Près, dy hapa nga rruga saj Saint-Benoit, rruga ku kishte kaluar pjesën më të madhe të jetës së saj dhe aventurën e bukur letrare. Në varrin e saj në Montparnasse, janë shkruar vetëm dy data si dhe inicialet e të gjitha romaneve të saj: M.D. Dhe një ditë, duke kaluar pranë varrit të saj, jo larg shtëpisë time, m’u kujtua një thënie e saj: «Asgjë nuk e zëvëndëson idenë e Zotit. Eshtë një ide absolute, e pazëvëndësueshme, e mrekullueshme dhe thelbësore, pra një ide gjeniale. Por kur ai nuk ekziston, le të jetojmë në gëzimin e dëshpërimit.»

Po, Margarit Dyras kishte jetuar dhe gëzuar gjithnjë në këtë gjëndje dëshpërimi…(Botoi: “Parisi letrar”. L. Rama)