Luan Rama – Page 2 – Dielli

Shën Pali, «ungjillori» i Ilirisë

November 2, 2013 by dgreca

Nga Luan Rama/

Jeta e Shën Palit është një nga jetët më interesante të njerëzve të shenjtë, pasi ky njeri i cilësuar «i çmënduri pas Zotit» dhe dikur persekutor i tij, ky njeri i linçuar për vdekje dhe i burgosur disa herë, ishte nga bohemët më të mëdhenj që njeh historia e vjetër e Mare Nostrum dhe ai që shkroi tekstet e para të fesë kristiane. (Teksti i parë zyrtar i njohur nga Kisha ishte një Epître (Letër) që Pali u shkruante kristianëve të Selanikut në vitin 50.) Ky shkronjës e dijetar, përshkoi me këmbë mijra e mijra kilometra për të përhapur dritën e një ungjilli, e një «lajmi të ri». Shën Pali është gjithashtu një nga figurat kristiane më të njohura ndër shqiptarët, meqë ai ishte ndër të parët kristianë që solli lajmin e misionit të Jezu Krishtit në brigjet e Ilirisë. Kjo dëshmohet jo vetëm pse shumë kulte të hershme kristiane mbanin dhe mbajnë ende emrin e Shën Palit,(madje dhe fshatra të tëra, të cilat në këtë mënyrë nderonin kujtimin e tij nëpër shekuj), por edhe pse një nga misionet më të mëdha dhe kryesori në jetën e këtij apostulli ishte përhapja e kristianizmit në Maqedoni, Greqi dhe në Iliri që në dekadat e para të erës sonë. Mungesa e sinagogave hebraike në vitet 50, në brigjet e Ilirisë (hebrenjtë u vendosën pak më vonë në Iliri, në brigjet e jugut), e bënë më të vështirë ndalesën e Palit në Iliri, pasi aipërgjithësisht predikonte në sinagogat dhe vëndet e populluara helenike ku jetonin dhe hebrenj dhe jo aq ndër paganët (malet shqiptare ishin ende pagane dhe jo helenike, në këtë kohë). Por udhëtimet e tij në Romë e anasjelltas, duke përdorur gjithnjë itinerarin e Via Egnatia-s, që ishte rruga e zakonshme e udhëtarëve që shkonin nga Lindja në Romë e anasjelltas, sollën kontaktin e Palit me Ilirinë, edhe pse në letrat e tij apostolike nuk flitet me emër për këto vënde. Në fakt duhet ditur se shumë letra apostolike të këtij autori të parë të Kristianizmit, nuk kanë arritur deri në ditët tona, meqë ai ishte një nga martirët e kishës kristiane që u përndoq më shumë: disa herë i linçuar nga turmat dhe i rrahur në sheshet publike; disa herë i burgosur, gjersa më së fundi do të vritej nga romakët. E megjithatë, ky njeri nuk e humbi asnjëherë besimin në misionin e Jezusë.

Por së pari, cili shte në fakt ky apostull, të cilin gjatë shekujve kristianët e cilësuan «të Parin pas të Vetmit», d.m.th. pas Zotit Jezu Krisht dhe që do të hynte në tregimet e hershme biblike edhe të banorëve të Ilirisë? Cili ishte ky shkronjës i parë i historisë së Kristianizmit, duke paraprirë katër ungjillorët e mëdhenj, Markun, Mateun, Lukën dhe Gjonin? Sipas André-Marie Gerard, në librin e tij Dictionnaire de la Bible, ai e vendos lindjen e Shën Palit në vitet 5-15 të erës sonë, ndërkohë që biografë të tjerë nuk arrijnë ta fiksojnë me saktësi datëlindjen e tij. Studjuesja franceze Marie-Françoise Baslez, në biografinë e saj mbi të e ka përcaktuar këtë në vitin 10 të erës sonë.

Shën Pali rridhte nga një tribu e vjetër hebrenjsh, ajo e Benjamin-ëve. Ai lindi në Tarse të Cilicie-s (në Turqinë e sotme), në një familje farisejsh. Atëherë Tarse ishte një qytet i helenizuar dhe flitej greqisht, i cili kishte një universitet dhe një teatër shumë të njohur. Kur u lind, ai u quajt Saul, (emri Paul -Paulus – Pal do t’i vihej kur ai do të bëhej romak, meqë familja e tij ishte një familje tashmë romane e vendosur në pllajat e Anatolisë). Padyshim që ai ka qënë i pranishëm kur në këtë qytet u martirizua vazhduesi i veprës së Jezusë,Etienne, i cili më pas do të shpallej shenjt. Që i ri, Pali punoi në tezgjah,meqë ky qytet kishte traditë në prodhimin e pëlhurave me leshin e dhive. Familja e tij merrej me tregëtinë e tekstilit, çka shpjegon dhe vendosjen e tyre në Romë. Sipas një burimi historik, në vitin 55, ai kishte një vëlla që jetonte në Romë, i cili quhej Rufus, por që në fakt emri i tij hebre ishte Ruben. Me të jetonte dhe nëna e tij. Më pas, sipas traditës së familjeve hebre të diasporës, Pali shkoi të studjonte në Jeruzalem.

Persekutori i kristianëve

Kur ishte i ri,Pali nuk i donte kristianët, pasi për hebrenjtë, Jezuja ishte një «tradhëtar» i fesë së tyre dhe kristianët shiheshin vëngër nga hebrejtë. Madje kur shkruan, Pali e thotë hapur: «Shumë herë i kam përndjekur kristianët dhe i kam futur ata në burgje. Si i çmendur i detyroja të blasfemonin dhe i ndiqja deri në qytetet e huaja.” Në atë kohë, shumë kristianë të persekutuar në Jude, Galile apo në qytetet rrotull Detit Mesdhe,kishin ikur në qytetin bregdetar të Antioche-s si dhe në Damask të Sirisë, meqë atje ndjeheshin më të mbrojtur. Madje Siria i ishte shkëputur tashmë pushtetit romak. Por rrugës për në Damask, Palit i kishte ndodhur mrekullia. Siç shkruan ai në Letër galatasve (Epitre aux Galates), rrugës, atij i ishte shfaqur Jezuja me dymbëdhjetë apostujt. Papritmas ai kishte dëgjuar një zë: – “Saul, Saul, përse më persekuton?”Dhe ai i ishte përgjigjur: “Kush je ti Zotëri?” – “Unë jam Jezuja. Ndërsa ti je ai që më persekuton!» Ai kishte mbyllur sytë një çast dhe kur i kishte hapur, gati ishte verbuar nga drita e madhe. Ky ishte çasti kur dhe ai u konvertua në kristianizëm. NëAktet IX, Luka e përshkruan vazhdimin e këtij episodi: «Ç’duhet të bëj o Zot? – e kishte pyetur ai Jezunë. – Ngrihu dhe shko në Damask dhe atje do të ta them se ç’duhet të bësh!»…Dhe kështu Pali vazhdoi rrugën në këmbë gjer në Damask. Ai ishte i tronditur.Tre ditë e netë kishte mbetur pa ngrënë. Dhe kur mbërriti atje, ai filloi të predikonte se «premtimi i Zotit ndaj Abrahamit ishte përmbushur te Jezuja që ishte Mesia i Historisë, Bir i Zotit». Ai filloi të predikonte në turmat e popullit dhe në sinagoga. Kur e dëgjuan, hebrenjtë u habitën nga fjalët ehebreut dhe pastaj të revoltuar iu drejtuan mbretit të Damaskut, Aretas, që aita ndëshkonte. Dhe mbreti, i shtyrë nga turmat e revoltuara, donte ta kapte,por një natë më parë, Pali kishte ikur jo nga portat e qytetit, por nga dritarja e një shtëpie që ishte rrëzë mureve rrethuese. Siç tregohet dhe në disa afreskë e mozaikë të vjetër, thonë që atë e kishin futur në një shportë të madhe dhe e kishin zbritur fshehurazi nga muret e lartë. Kjo ndodhi në vitin 40…

Objektivi i parë i Palit ishte tashmë Jeruzalemi, ku sapo shkoi, ai u takua me të parin e apostujve, Pjetrin. Aty ai gjeti dhe mikun e tij Barnabé, i cili do ta njohë me Jakun, peshkopin e Jeruzalemit. Në Jeruzalem, ai qëndroi dy javë, ku nga Pjetri dëgjoi historitë e jetës së Jezusë, Ringjalljen e tij. Ai shkoi të lutej në Tempull, por hebrenjtë sa e panë e përndoqën si një renegat. Kështu ai u detyrua të arratisej drejt Cesare-se dhe pastaj në vëndlindjen e tij në Tarse. Kur Barnabe-ja shkoi në Antioche, e cila atëherë ishte qëndra e tretë e kristianëve pas Romës dhe e Aleksandrisë, me tu njoftuar, Pali shkoi të bashkohej me të. Ishte pikërisht në Antioche, në këtë qytet kozmopolit që kishte shumë hebrenjtë helenizuar, ku për herë të parë u përdor fjala “kristian”.

Misioni i vërtetë i Palit për përhapjen e Krishtërimit filloi me Barnabe-në, kur ata ndërmorën udhëtimin në fillim drejt Qipros e pastaj drejt Salaminës së Greqisë, duke ndaluar kudo ku kishte sinagoga. Aty ku ishin “qingjat e humbur të Izraelit”, ata predikonin për shpëtimtarin Jezu. Kur u kthye në Antioche, Pali ishte bërë tashmë një personazh i njohur. Siç shkruhej në tekstet e vjetra, «Që të dy ata, Pali dhe Barnabé-ja kërkuan ta nxirrnin kristianizmin nga vëndet e fshehta, pra jo vetëm në lagjet periferike,por ta vinin atë në qëndër të qytetit». Midis turmave dhe në sinagoga ai mbante fjalime dhe të shumtë ishin ata që konvertoheshin në kristianë. Pali tashmë e kishte ndërruar dhe emrin e tij dhe nga Saul quhej Paulus. Por një ditë, hebrenjtë që kishin filluar ta urrenin, e kapën dhe e linçuan për vdekje, aq sa ata e lanë pothuaj të vdekur. Por lumturisht Pali ende jetonte.

Në Antioche erdhi dhe Pjetri, por ndryshe nga Pali kurajoz, ai nuk foli me atë gjuhë para hebrenjve dhe kur Pali e dëgjoi të predikojë, u zëmërua me të. Kjo ishte dhe grindja e parë e tij me Pjetrin. Për këtë qëndrim të Pjetrit, do të mblidhej dhe një koncil në Jeruzalem, ku erdhën gjithë priftërinjtë e lartë, të cilët kur dëgjuan Palin dhe Pjetrin, më në fund i dhanë të drejtë Palit. Pas këtij qëndrimi në Jeruzalem, Pali do të marrë udhën drejt brigjeve të Mesdheut, përmes Sirisë dhe Cilicie-s. Në Lystres, ai u njoh më një prift të quajtur Timothé, që kishte një nënë çifute dhe një baba grek. Më vonë, ai do të ishte një nga nxënësit e tij më besnikë. Pikërisht atje ai dëgjoi zërin e një maqedonasi që e thërriste. Siç shkruan ai, në ëndërr kishte dëgjuar zëra që i thonin: «Foli popullit… ti ke besnikë në Korint… shko pastaj në Romë. Mos ki frikë. Unë jam me ty!»… Kjo gjë e bindi se ai kishte vendosur një lidhje direkte me Krishtin dhe ashtu, si dhe apostujte tjerë, këtë thirrje ai e mori si një detyrë të vetë Jezusë.

Atëherë Pali vendosi të mos shkojë në Efez, siç kishte parashikuar, por përmes Via Egnatia-s të nisej për në Maqedoni,Greqi e Iliri. Ky udhëtim e çoi fillimthi në portin e Neapolis, (Kavalla e sotme, vendlindja e Mehmet Ali Pashës), ku zbarkoi dhe pastaj, përmes «Via Egnatia» vazhdoi drejt Filipes, një koloni e dikurshme romake dhe një nga qytetet e krijuara nga babai i Aleksandrit të Madh, duke marrë kështu dhe emrin e tij. Meqë atje nuk kishte sinagogë, hebrenjtë mblidheshin buzë një përroi për të bërë rritet e tyre jashtë mureve të qytetit. Në letrat e tij, Pali tregon për qëndrimin e tij në Filipes, qytetin e ngritur nga Filipi i Maqedonisë dhe njohjen me një tregëtare të quajtur Lydie. Shën Luka, që ishte bashkëudhëtar me të, në Aktet, XVI, e përshkruan këtë skenë të mbërritjes së tyre në Filipes. «Ditëne shabatit ne kapërcyem portën hyrëse përgjatë një lumi, ku në breg ishin grumbulluar gra. Ne u ulëm dhe u folëm grave. Njëra nga to quhej Lydie, një tregtare nga Thyatre. Zoti ia kishte hapur zemrën të dëgjonte fjalët e Palit.Kur ajo dhe shtëpia e saj u pagëzuan, ajo na ftoi me këto fjalë: «Meqë ju mendoni se unë besoj te Zoti, ejani rrini në shtëpinë time. Dhe ajo na shtyu të pranonim.»

Meqë Pali shpëtoi nga «demonët» një shërbyese, në Filipes fjala mori dhenë dhe banorët e qytetit e akuzuan se «po i largonte banorët nga zotërit e Romës». Madje ata donin ta vrisnin, por guvernatori vetëm e futi në burg. Pas pak kohësh, një tërmet i çau muret e burgut, dhe gardiani filloi të qante i tmerruar për fatin e tij, por Pali iu shfaq përpara dhe arriti ta konvertojë në kristian. Kur emori vesh se Pali nuk kishte përfituar të ikte, guvernatori e fali dhe Pali u kthye sërrish në shtëpinë e tregtares dhe pak ditë më vonë iku drejt Amthipolis dhe Apollonia-s, ku siç shkruante ai, «nuk kishte sinagoga, por veçse kaloi andej». Shpesh emërtimi i Apollonisë si vënd ku kaloi Pali, është ngatërruar me Apolloninë e Shqipërisë, por në fakt në këtë udhëtim, bëhet fjalë për një Apolloni tjetër, buzë një liqeni të Maqedonisë, pasi në atë periudhë, për nder të Apollonit, disa qyteza kishin marrë emrin e Apollonisë.

Pas këtij udhëtimi në këmbë, Pali ndaloi në Selanik, ku kishte sinagoga dhe ku jetonte elita e asaj zone. Aty ishte rezidenca e prokonsullit romak, Beroia. Gjatë tre «shabateve»(e shtuna hebraike që është pushim), ai dhe miku i tij Silas, veçse predikonin dhe shumë nga gratë e larta të qytetit, greke dhe hebre u konvertuan në kristiane. Pali predikonte në sinagoga dhe «agora», në pazare apo qëndrën ku mblidheshin njerëzit në shesh. Por përsëri hebrenjtë u revoltuan kundër tij dhe prijësit e qytetit e përndoqën atë. Kështu, ai u detyrua të largohet për në Korint, ku kishte një komunitet të fuqishëm hebrenjsh, por dhe mijra prostituta, të cilat mblidheshin rreth tempullit të Afërditës. «Tashmë në Iliri flitej se Pali do të shkonte atje», shkruan në biografinë e saj për Palin, studjuesja Marie-Françoise Baslez. Në atë kohë Korinti ishte një qytet-port i fuqishëm dhe me lëvizje të madhe. Ishte kryeqytet i rajonit të Achaie, e cila ishte provincë romake dhe me guvernator romak. Por edhe këtu, hebrenjtë u revoltuan kundër tij dhe Pali, pasi themeloi kishën e parë, u detyrua të largohej drejt Athinës, ku e priste një sprovë e vështirë.Biografët thonë se ai shkoi dhe në Delf, Epir dhe Achaie, ku ishte një prokonsull romak dhe ku qëndroi të banonte te një prift i quajtur Titius Justusdhe romaku Aquila. Por sidoqoftë, kudo që shkonte, Pali themelonte kishëzatkristiane, si në Filipes, Selanik apo Korint, siç tregohet më vonë dhe nëletrat e tij dërguar filipasve, selanikasve, korintasve, etj… Deri në atë kohë predikohej me fjalë, por Pali mendoi që të vepronte dhe me të shkruar, çka shënoi fillimin e teksteve të para të kristianizmit. Ai mendoi të përdorte formën e letrave të hapura (Epitres), dërguar kishave të ndryshme, letra të cilat u shndërruan në “Letra apostolike”. Por atmosfera në qytet ishte e rëndë. Prokonsulli e akuzoi se “i bënte njerëzit të kishin frikë nga Zoti”. Megjithatë prokonsulli Gallion ishte i njohur për tolerancën e tij.

Udhëtimii tretë i Palit njihet si udhëtimi drejt Efezit, përmes Ballkanit. Pas qëndrimit në Athinë dhe një rikthimi të shpejtë në Korint, ai kishte marrë rrugën drejt Cesare-se dhe Jeruzalemit dhe që andej, pa humbur kohë ai i ishte drejtuar përsëri Efezit, ku kishte një komunitet hebrenjsh. Vallë a kaloi ai nga Shqipëria ilirike që ishte në kufi? Sigurisht, zona e maleve ballkanike ishte një zonë e vështirë për tu kaluar dhe popullsitë ishin ende pagane,ndryshe nga qytetet bregdetare apo ato të ndërtuara përgjatë Via Egnatia. Pali kishte qënë më parë në Galate dhe aty kishte krijuar kishën kristiane. Misioni i tij ishte të shikonte se si funksiononte kjo kishë. Në Efez ai gjeti një hebre të ditur, të quajtur Apollos, i cili i ishte kushtuar kishës kristiane. Pasi e nisi atë për në Korint, Pali filloi nga fjalimet dhe predikimet ndër qytetarët e Efezit. Ai ishte bërë tashmë mjaft i dëgjuar. Të gjithë shkonin të dëgjonin fjalët e tij për Jezunë. Të varfërit dhe të sëmurët zgjasnin duart ta preknin si të ishte i shenjtë. Por ndërkohë ai mendonte gjithnjë për Maqedoninëdhe Greqinë. Për të drejtuar kishat që ngrinte ngado ku shkonte, ai vazhdoi tu shkruajë letra ithtarëve. Ishin letra pasionante, me një art poetik, me pathos e frymëzim, siç është dhe një nga letrat e para të tij, ku në Letra drejtuar romakëve, ai shkruan: «Jam Pali, skllavi i Jezu Krishtit, i thirrur dhe i dërguar si një mesazher i vetmuar i Lajmit të Zotit, të premtuar tashmë prej Profetëve në shkrimet e shenjta. Ajo ka të bëjë me birin e tij, nga prejardhja e Davidit, i caktuar si biri i Zotit dhe i Frymës së Shenjtë… Unë kam besimin se as vdekja dhe as jeta, as ëngjëjt dhe as komandantët e tyre, as forcat kozmike lart në qiell dhe as forcat poshtë, asnjë krijesë e botës, nuk do të mundë të na ndajë nga dashuria për Zotin, dashuria që është tek Jezu Krishti, Zoti ynë…»

Pra në muajt e parë të vitit 65, Pali, pasi kaloi Korintin, ku kishte krijuar kishën kristiane të qytetit, ai iu drejtua Illirisë përmes Durrësit apo Apollonisë, pasi nga Roma, udhëtarët për të kaluar në bregun tjetër të Adriatikut, për të marrë Via Egnatia kalonin nga këto dy porte mjaft të rëndësishme dhe vënde të njohur nga të gjithë romakët. Në Durrës, gjer në afërsi të Apollonisë ishte zhvilluar dhe beteja e famshme e Pompeit me Cezarin. Në letrën dërguar besnikut të tij, Titi, Pali i shkruan: «Eja sa më shpejt tek unë në Nikopojë, sepse vendosa që ta kaloj dimrin atje»… Nikopoja ishte në atë kohë qëndër e Epirit dhe për të shkuar atje, duhej kaluar nga Via Egnatia, të hyhej në Shqipërinë e jugut, ku zbritej poshtë Apollonisë, drejt Bothrotum dhe dhjetra kilometra më poshtë ishte Nikopoja. Në vitin 1576, duke iu referuar familjes së Dukagjinit, Lavardini shkruan se «në brëndësi të kësaj krahiune shihen monumente prej mermeri, ku lexohen akoma emra perandorësh romakë, etj, e midis tyre ka dhe disa dëshmi që tregojnë se apostulli Shën Pal i predikoi këtij populli Ligjin e Birit të Perëndisë».Po cilat ishin tekstualisht këto dëshmi? Lavardini nuk na e thotë…

Emri e Palit (ndryshe nga apostuj të tjerë), u ngulit në kujtesën arbërore, pasi pikërisht ai kishte vendosur një lidhje konkrete me këtë territor. Historiani grek Menalogu, përmënd martirizimin e Shën Astit, peshkopit të Durrësit, në kohën e përndjekjeve të perandorit Trajan (98-117) kundër kristianëve. Ai shkruan dhe për martirët Floriani dhe Laurini nga Ulpiana (pranë Prishtinës së sotme), të vrarë gjatë sundimit të Adrianit(117-138). Por kristianizmi depërtoi gradualisht në Shqipëri dhe fillimthi në Apolloni e Durrës, në këto dy qëndra të mëdha tregtare e komunikimi në Adriatik. Në Index discipulorum, Epiphaniosshkruante për „Marcos, kushëriri i Barnaba-s, që është bërë peshkop i Apollonisë dhe që për të cilin flet Pali“. Ky ishte nga dokumentet më të hershme të Kristianizmit në Shqipëri, pasi bëhej fjalë për vëndet e kultit të kohës së Shën Palit, i cili, siç shkruante shenjti në letrat e tij (Epîtres de Saint Paul), do të bënte udhëtimin drejt Ilirisë. Mëpas, në „Concilia Oecumenica“, Concilium universale Ephesenum, të vitit 431 shkruhej se „për praninë e tij në Koncilin e Shenjtë ka firmosur Felix, peshkopi i qyteteve të Apollonisë dhe Bylis. (Në këtë koncil ishte dhe peshkopi Eusebe, po i Apollonisë.) Në vitin 458, ishte peshkopi Philocaris që përfaqësonte në koncilin e Chalcédoine-s peshkopatën e Bylis. Në fakt, që në koncilin e Nikesë (viti 325), «kanë marrë pjesë dy peshkopë dardanë: Beni, peshkopi i Stobit dhe Dakusi, mitropoliti i Shkupit, atëherë kryeqytet i Dardanisë. Ndërsa në koncilin e Sardikës (Sofies) në vitin 343, – shton ai, – janë gjashtë emra peshkopësh të këtyre zonave që kanë hedhu rfirmat.»

Profesori amerikan i dorëshkrimeve biblike Bart D. Ehrman, duke iu referuar figurës së Palit në historinë e fillimeve të kristianizmit, vë në pah një element të veçantë të kësaj figure: nocionin e tij të fesë kristiane si një fe e një shoqërie që nuk sundohej nga meshkujt. Ndoshta kjo ishte një meritë apo një notë moderne dhe emancipuese që ai i dha fesë kristiane. Shpesh në letrat e tij apostolike janë emrat dhe figurat e grave. Ai flet gjatë për ato, siç flet në Letra dërguar romakëve. Madje ai emëron Febën të drejtojë një kishë, çka do ishte e pa imagjinueshme shekuj më vonë;përshëndet Prishilën që shtëpinë e saj e ka kthyer në kishë; përshëndet Marien që punon me romakët dhe që i shërben Jezusë; përmënd Trifonën, Trifozën Persidën; shkruan për Junian dhe nënën Rufus. Madje Junian ai e quan “më e madhja e apostujve”. Tek Letra filipianëve ai përmënd Evodia-n dhe Sintika-n, ndërsa në Letrën drejtuar korinthasve, ai përmënd vlerat e tyre të larta morale, por dhe vuajtjet e tyre të mëdha, në një kohë kur kristianët e parë përndiqeshin veçanërisht nga romakët. «Ne jemi të çmendur për hir të Krishtit,- shkruan ai në Letër korinthasve, – por ju të tjerët qëndroni të paqtë te ai. Nejemi të dobëtit dhe ju të fortët. Ju të famshëm dhe ne të shkurorëzuar. Deri tani ne njohim urinë, etjen dhe goditjet, jemi të xhveshur dhe pa strehë, por ne punojmë fort me duart tona. Edhe pse na shajnë, ne pagëzojmë. Edhe pse të përndjekur, ne rrezistojmë. Edhe pse mbi ne bien gjithë shpifjet, ne ngushëllohemi. Ne jemi kthyer në fëlliqësira të botës dhe si fundërrinat e të gjithëve…»

Në vizionin e Palit, te Jezu Krishti shkriheshin të gjitha qëniet njerëzore, të cilat ai i shikonte të barabarta. Pali besonte se do të ishte gjallë kur Krishti do të kthehej nga Parajsa në Ditën e Gjykimit, për të sjellë në tokë mbretërinë e Zotit (Letër selenikasve). Ai ishte një i krishter apokaliptik.

I burgosuri i Cesare-së

Në vitin 58, Shën Pali u kthye përsëri në Jeruzalem, ku u prit nga priftërinjtë e vjetër të Jeruzalemit. Me këtë rast Shën Pali tentoi gjithashtu të shkojë me ca paganë në Tempullin e Jeruzalemit,tempull i cili ishte kulti më i madh për hebrenjtë. Por të çoje paganët atje,kjo gjë dënohej me dënimin më të madh, me vdekje. Ata e njohën Palin dhe të revoltuar nga ngjarjet e turbullta, romakët e arrestuan. Hebrenjtë kërkuan me ngulm vdekjen e tij. Por kur e nxorrën para turmës dhe tribunit romak Claudius Lysias, Pali iu drejtua në greqisht dhe iu lut romakut që t’i drejtohet turmës për t’i folur. I habitur që ky fetar fliste greqishten, ai ra dakort dhe Pali filloi të fliste në gjuhën aramene (hebraishtja e vjetër dhe popullore). Pormegjithatë turma ishte e vendosur kundër tij. Atëherë tribuni romak vendosi ta rrahin me shkopinj. Pali protestoi dhe tha se ai ishte një qytetar romak. Kështu ata u detyruan ta nxjerrin atë para Këshillit të Lartë të Priftërinjve hebrenj të Jeruzalemit që atëherë quhej “Sahredin”, i njëjti këshill që më shumë se dy dekada më parë kishte kërkuar dënimin e Krishtit. Por debati me ta ishte i ashpër dhe ai tentoi që «farisenjtë» dhe radikalët “sadysienë»t’i vinte kundër njëri-tjetrit. Atëherë tribuni romak vendosi ta çojnë te guvernatori i Cesare-së, duke e shoqëruar me ushtarë dhe kalorës, nga frika se mos vritej rrugës nga hebrenjtë. Në Antipatris, atë e dorëzuan te guvernatori Felix, i cili e mbajti në burg gjatë dy vjetëve, duke pritur të bëhej ndonjë lloj proçesi. Por në gjyqin që u bë në Cesare, Pali kundërshtoi dhe sipas të drejtës romake nëse dikush i drejtohej “Cesar»-it, ai duhej të gjykohej në Romë. Dhe ashtu do të ndodhte. Por ndërkohë, mbreti i hebrenjve Agrippas II,kishte dëshirë ta dëgjonte atë pasues të Krishtit që fliste aq bukur dhe u nis drejt Cesare-së, bashkë me Berenice-n, (heroinën e Racine-it e të Corneille-it),e cila edhe pse ishte motra e tij, jetonte me të si një konkubine. Agrippas II u habit dhe u mrekullua aq shumë nga fjalimet e Palit, sa donte ta falte, pormeqë letra ishte nisur drejt Romës, atëherë asgjë nuk mund të bëhej. Kështu, më së fundi, Pali u detyrua të nisej drejt Romës i shoqëruar nga ushtarë.

Ishte viti 60 dhe me anije ata morrën drejt brigjeve të Greqisë, duke ndaluar së pari në ishullin Rodes. Por një fortunë e madhe që i zuri nga Kreta, pas dy javësh i hodhi ata në Maltë, banorët e së cilës atëherë ishin romanizuar. Ishte Pali ai që i kishte shpëtuar nga mbytja, duke i bindur ushtarët që në momentet më të vështira të mos ta braktisnin anijen e tyre. Vëndi ku anija zbarkoi quhet sot gjiri i Shën Palit. Por si gjithnjë, Pali e kishte mëndjen të konvertonte besimtarë të rinj. Thonë se atje ai shëroi njerëzit nga dizanteria, siç ndodhi dhe me atin e Publius, prijësit e Maltës, i cili, siç shkruhej në tekstet kristiane, u shërua kur Pali i vuri dorën në bark. Tre muaj më vonë ata morrën rrugën drejt Sirakuzës. Pasi zbarkuan në Italinë e jugut, me këmbë ai u nis drejt Romës, i shoqëruar gjithnjë nga Julius dhe ushtarët e tij, në pritje të gjykimit nga Perandori.

Vdekja e shenjtit

Pali jetonte i ekzaltuar me mision kristian që kishte ndërmarrë, edhe pse tashmë atë e konsideronin si një njeri që duhej dënuar. Me të mbërritur në Romë, atë e dorëzuan te policia perandorake. Në atë kohë mbretëronte Neroni (65-66), i cili e konsideronte veten «sacré» të shenjtë. Ai ishte një nga «Çezarët» më të tmerrshëm romakë. Në fillim Palin nuk e futën në burg, por thjesht e vendosën në një shtëpi, të lidhur me zinxhirë dhe ku ruhej nga një roje. Por edhe atje ai vazhdoi të predikonte për Krishtin, edhe pse atmosfera ishte e rëndë dhe shumë nga kristianët e Romës kishin ikur drejt Azisë. Siç shkruan Luka, i cili ishte i afërt me Palin dhe ishin shkëmbyer disa herë në misionet e tyre nëpërVia Egnatia, në proçesin e bërë në Romë, në vitin 63, ai doli i pafajshëm, osemë saktë u kërkuan hetime të tjera dhe ai u la i lirë.

Endrra e Palit ishte të shkonte që të predikonte në Spanjë. Spanja atëherë ishte një vënd shumë tolerant dhe mjaft kristianë të persekutuar gjenin strehë e paqe. Por historianët nuk janë të sigurtë nëse ai arriti të shkonte atje apo jo. Ndërkohën ë Romë ishte dhe Pjetri, i cili predikonte Kristianizmin dhe midis dy pasuesve të afërt të Jezusë ndihej një lloj konkurence. Në asnjë dokument të vjetër ne nuk i gjejmë ata bashkë dhe Pali shihej gjithnjë në pozicion dytësor. Në vitin 90, Clementi i Romës shkruante se «Pali ishte një lloj filozofi publik dhe një njeri i mënçur». Siç dihet, Neroni i shihte me sy të keq filozofët, që siç mendonte ai, “nxisnin magjitë”. Mund të thuhet se vitet 60 janë vitet e udhëtimit të apostullit të famshëm në tokën shqiptare. Vetë Shën Pali, në Letër romakëve, shkruan se «Nga Jeruzalemi,duke hedhur dritën gjer në Iliri, unë përmbusha plotësisht lajmërimin e ungjillit të Krishtit». Ky tekst përbën dhe dëshminë themelore për misionine Shën Palit në Iliri. Akademiku dhe historiani francez Alain Decaux, në një biografi të tij për Shën Palin, na jep një të dhënë tjetër mjaft interesante. Ai shkruan: «Via Egnatia shtrihej para tij. Pa iu ndarë trasesë së rrugës, ai vazhdoi drejt Filipes për në Selanik, Edesse dhe pastaj të kapte bregun e Shqipërisë së sotme në portin e Apollonisë. Një anije do ta çonte lehtësisht, (në brigjet italiane L.R.), ku do të vazhdonte Via Appia-n, e cila të çonte në Romë.»

Biografë tëndryshëm njoftojnë se në kthim nga Roma, Pali ndërmorri përsëri Via Egnatia-n,duke iu drejtuar Azisë së Vogël. Por kur ishte kthyer në Troas, ai ishtearrestuar përsëri gjatë predikimeve të tij. Sipas shkrimeve të tij, Palin e dërguan përsëri që ta gjykonin në Romë. Ishte vjeshta e vitit 67. Dihet që nga burgu ku e kishin futur, ai kishte shkruar Letrën e Dytë dërguar besnikut të tij Timothé. Kjo letër në një lloj kuptimi ishte dhe testamenti shpirtëror i Palit, pasi siç duket, ky njeri e kishte kuptuar semë së fundi, romakët mund ta vrisnin. Ai doli dy herë para gjyqit, ku më së fundi e dënuan me vdekje, me prerje të kokës.Ishin pikërisht astrologët e Neronit,«thaumaturges», ata që e dënuan. Lidhur me proçesin dhe dënimin e tij, nga kronistët e vjetër shkruhet se “Ai ungrit, ktheu kokën nga Lindja dhe u lut për një kohë të gjatë: At, po e lë shpirtin tim në duart e tua!… dhe pastaj e kishte përfunduar lutjen e tij në hebraisht. Në fund kishte zgjatur qafën dhe ata i kishin prerë kokën.”

Sipas legjendës, Palin e nxorrën nga Roma dhe e ekzekutuan jashtë qytetit, në Ostie, në vëndin që sot quhet «Tre Burimet», ku sipas historisë, koka e prerë e Palit u rrokullis tre herë dhe në çdo vend që binte, dilte një burim uji. Në portën e Ostie-s, më vonë, u ngrit “Basilica Pauli”, në kujtim të emrit të tij. Megjithatë, Kisha e Romës, që u drejtua nga pasuesit e Pjetrit, e njohu gradualisht figurën e plotë të Palit, veçanërisht në shekullin II, III dhe të IV, duke zbuluar rolin themeltar të martirit tëKrishterimit. Në epokën e perandor Konstantinit, ata zbuluan më së fundi kultine vërtetë të heroit të vdekur. Tashmë në Romë dhe në gjithë trevat eKristianizmit flitej për dy apostuj: Pjetri në Romë dhe Pali në Ostie. Dhe Eusebe, në historinë për fillimet e Kristianizmit flet për ekzekutimin e Palit.Interesant është dhe një variant i ekzekutimit të Palit që përshkruhet nga një tekst apokrif, i cili ruhet sot në bibliotekën e Heidelberg-ut që nga viti 1896, shkruar gjatë shekullit të II të erës sonë. Në të tregohet sesi Pali ikundërshtoi Neronit, duke i thënë se dhe ai duhej të vihej në shërbim tëKrishtit. Nga zëmërimi, Neroni i tmerrshëm kishte dhënë urdhër që atë ditë të ekzekutoheshin bashkë me të dhe një tufë ithtarësh që ndiqnin mësimet e Palit.

Kështu përfundonte jeta e këtij apostulli të madh, të cilin Netzche e quante «themeluesin e vërtetë të Kristianizmit”. (Botohet me lejen e autorit. Ne Foto Shen Pali Jeremit)

« Porta e fshehtë » e Lordit Bajron

September 7, 2013 by dgreca

Nga Luan Rama/

Adoleshenca jonë është përkundur me këngët e Çajld Haroldit. Kjo nuk ndodh tani. Ne ishim krenarë për vargjet e poetit anglez për Shqipërinë dhe shqiptarët, të cilët i shihte si një popull të virtutshëm dhe të veçantë nga të tjerët. Sigurisht ishte ndjenja jonë patriotike në një vënd totalitar, ku si kishte mbetur tjetër gjë ku të kapej, veç disa adhuruesve të së kaluarës, si Xhorxh Gordon Bajron. A nuk shkruante ai në letrat e tij dërguar mikut të tij John Moore se « I dua shumë shqiptarët… Arnautët ose shqiptarët, më kanë habitur me ngjashmërinë që kanë me skocezët e Hightlands… malet e tyre kanë një pamje si të Kaledonisë, me një klimë të këndshme. Edhe pse veshja e tyre ishte e bardhë, silueta e hollë dhe e shkathët, dialekti i tyre disi celtik në veshin tonë dhe jeta e tyre e ashpër, gjithçka më çonte në Morven»…

Kur isha kineast i ri dhe për herë të parë shkelja në kështjellën e Ali Pashë Tepelenës, imagjinoja çastin kur Bajroni ishte pikëtakuar me këto peisazhe të thyera, me kështjellën dhe zotin e asaj fortesë mitike, pashain që në atë kohë ishte një personazh nga më të pushtetshmit dhe më të dyshimtit jo vetëm për sulltanin, por dhe për kancelaritë e Evropës. Për Bajronin do të mendoja dhe kur shkova në Delf, në Akropolin e Athinës dhe Maratonë, për të cilat ai shkruan, kur shkova në Argos e Tripolica ku ai takoi Veli Pashën, birin e Aliut, dhe ku ju ngjita luginave të Kalamas e Çamërisë, atje ku Bajroni kishte shkruar se s’kishte parë vënd më magjepës në jetën e tij, përveç Cintra-s së Portugalisë. Pra kisha ecur në gjurmë të jetës së bajronit jo thjesht për nostalgji të adoleshencës sime dhe dashurisë sublime që ai deklaronte për shqiptarët, por sepse ky njeri, ky bard i një epike moderne të asaj kohe që adhuronte Ualter Skot, kërkoi të udhëhiqte botra të tjera drejt lirisë. Në këtë kuptim, Bajroni i u përkushtoi Revolucionit grek jo për eksibicionizëm, por se ai donte të përçonte dritën e lirisë në popujt e robëruar, edhe kur ai e parandjente se ndoshta dhe nuk do të kthehej më dhe do të shuhej përgjithnjë. Ishte një lloj flake që banonte brënda shpirtit të këtij bohemi që nuk mund të jetonte në dhomën e lordëve, kur ndërkohë Revolucioni e thërriste. Ky ishte imazhi që kishim krijuar ne por dhe që ka mbetur ende ndër shqiptarët, gjer në tekstet e historisë. Por Bajroni ishte poet, ishte artist, ishte njeri ku sensibiliteti i tejkalonte caqet e marrëdhënieve të zakonëshme të një burri, duke kapërcyer shpesh në anën tjetër, atë të homoseksualitetit. Madje dashuritë e tij kryqëzoheshin pa bërë dallimin e seksit para njeriut që ai adhuronte. Në Shqipëri duket ndoshta si një lloj tabuje të paraqesësh «portretin në hije» apo «portën e fshehtë» të Bajronit, atë që flitet në librat e kritikëve dhe biografëve dhe jo për publikun e gjerë, atë që një sy i vëmëndshëm e lexon në rreshtat e letrave të tij dërguar miqve të tij Hobhouse, Moore, etj. A duhej prezantuar ky «portret-hije» i Xhorxh Gordon Bajron? Pse jo?! Homoseksualiteti nuk i ul asnjë vlerë as veprës dhe as figurës së tij, njëlloj si dhe bashkëpatriotit të tij anglez Oskar Uald, vite më vonë, e shumë të tjerë. Siç shkruan dhe një biografi i tij, Lesli A. Marchand, në librin Bajroni, portreti i një njeriu të lirë: “Në janar të vitit 1824, Bajroni kujtonte shpesh të kaluarën e tij dhe mikun e tij të vjetër të shkollës së Kembrixhit, koristin Edleston, i cili kishte vdekur në lulen e rinisë. Edleston ishte një nga dashuritë e tij perfekte, më shumë se për asnjë femër tjetër që ai kishte njohur”. Duke shkruar për dëshpërimin e Bajronit përballë djaloshit që ai mbante me vete në Misolongj, Lukas Kalandrikanis, biografi Marchand shkruan: “Vallë a kishte gjetur ai tek Lukas diçka nga Edlestoni-i?… Por kësaj rradhe, ndjesitë e tij komplikoheshin me një zhgënjim të ri: indiferenca e djaloshit të ri për dashurinë e tij. Ishte një dështim i hidhur që provonte tek ai se ishte “plakur në këtë botë vuajtjesh”… Të njëjtën gjë shkruan dhe kritiku Doris Langley Moore në librin The late Lord Byron: ”Ai kujtonte se në moshën 36 vjeçare dhe me një shëndet të keq, me shqetësimet dhe zhgënjimet e tij, ai duhej ti dukej atij pesëmbëdhjetëvjeçari si një njeri i mbaruar; ai që kaq shumë njerëz e kishin dashur, në sytë e Lukas kishte vetëm një cilësi : që të mund të luftonte nën urdhërat e tij, me kostumin e praruar dhe xhepat plot para”. Pikërisht në këtë kohë Bajron shkruan dhe një poezi: “Eshtë koha që kjo zemër të pushojë së djeguri / sepse ajo s’mund të trondisë më një tjetër”.

Biografët duket se janë në një mëndje: Dashuria për Lukas Kalandrianos e frymëzoi për poemën e fundit të shkruar nga dora e tij:

“Kur afrohej armiku dhe përgjoja mbi ty / Isha gati të qëlloja, të vriteshim të dy,

Pa mundur të shpëtonim dhe të ndanim së bashku, / Veç dashuri dhe liri…”

Edhe për shoqëruesin e tij Nicolo Argyri (apo Giraud), që do ta angazhonte si drogman, ai do të shkruajë mbi ndjenjat që kishte për të, siç e lexojmë dhe në një nga letrat e shumta që i ka dërguar mikut të tij Hobhouse: “Me Nicolo-n, që është dhe profesori im italishtes, ne jemi si filozofë. Unë jam “padroni” i tij dhe “miku” i tij dhe një Zot e di se çfarë. Dy orë pasi më kishte thënë se donte të më ndiqte gjer në fund të botës, për ta mbyllur, më tha se do të ishte mirë që ne jo vetëm të jetonim bashkë por dhe “morire insieme” (“të vdesim bashkë”).

Por le të kthehemi në pikëtakimin e tij me bukurinë mashkullore shqiptare. Në udhëtimin e tij të parë në Greqi e Shqipëri që në vitet 1809-1810, që ai bën me mikun e tij Hobhouse nga Preveza në Misolongj e Janinë, ku takon dhe kapitenin anglez Leake, ai habitet me bukurinë dhe madhështinë e kostumeve shqiptare. Në Janinë, kur shkon në hamamin e qytetit, ai nuk harron të kujtojë në shkrimet e tij dhe ata « belli giovanni » (djem të bukur »), të cilët i kishte parë me admirim.

Në letrat e tij, Bajroni nuk mungon të vërë në dukje dashurinë e tij për shqiptarët. Ai i sheh ata pikësëpari si figura epike. Madje, pikërisht në Janinë ai fillon vargjet e para të asaj që më vonë do të ishte Çajld Harold. Në letrat dërguar nënës së tij Katerina Gordon Bajron (12 nëntor 1809, Preveza), ai i shkruan se më 11 shtator ka lënë Maltën dhe bashkë me Hobhouse janë në Preveza tek konsulli anglez Strané. Pashai i ka dhënë një letër rekomandimi për djalin e tij të madh, Veliun, “që sundon në More dhe që ka influencë në Egjipt dhe që është një nga njerëzit më të fuqishëm të perandorisë otomane”. Pas 3 ditësh ai arriti në Janinë, ku mëson se Ali Pasha ishte në Berat ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën e Beratit. Ali Pashës i kishin thënë se një anglez udhëtonte në trojet e tij dhe ai kishte urdhëruar komandantin e Janinës që ti vinin në dispozicion një shtëpi me të gjitha komoditetet gjithçka të ishte falas. Për 9 ditë rresht ai udhëtoi me kuajt e pashait drejt Janinës, në një rrugë të vështirë plot përrenj e shkëmbinj që binin rrugës. “S’do ta harroj kurrë spektaklin e Tepelenës, – i shkruan ai nënës së tij. – Ishte ora pesë e mbrëmjes dhe dielli po perëdonte. Ky imazh më kujtoi përshkrimin që Skot i bënte kështjellës Bransksome me hiret e saj të Mejsetës. Shqiptarët ishin veshur me kostumin e tyre, që ishte më i bukuri në botë: fustanellë e bardhë, xhaketë e jelek veluri e të praruar, pisqolla dhe kama të zbukuruara në argjënd”… Për të takuar Aliun, Bajroni kishte veshur kostumin e tij ushtarak, me shpatën ngjeshur. Djaloshi i ri ishte vërtet i bukur, dhe pashai, në sallën e madhe të veshur me pllaka mermeri, siç e përshkruan Bajroni, duke e pritur në këmbë, (çka tregonte shprehje respekti të veçantë), do të tërhiqej nga kjo bukuri gati femërore. “Një ditë më vonë takova Aliun, – vazhdon Bajroni në letrën e gjatë të tij. – Ai më uli në të djathtë të tij dhe kishte si “drogman” një të quajtur Seculario, që dinte latinisht dhe përkthente krahas përkthyesit tim në greqisht. Aliu më tha se kapiteni Leake i kishte thënë se zbrisja nga një familje e madhe fisnike. Më përcolli nderimet për ty dhe më tha se e kishte dalluar se isha nga një derë e fisme, pasi kisha veshë të vegjël dhe flokë me bukla, dhe duart e vogla e të bardha. Veshja ime i pëlqeu. Më kërkoi që ta shikoja si një At dhe se ai më konsideronte si birin e tij… Në fakt, ai më konsideroi si një fëmijë. Njëzet herë në ditë më dërgonte bajame, të ëmbla, fruta dhe më thërriste të shkoja e të rrija me të, veçanërisht në mbrëmje kur ishte pak më i zënë. Aliu ishte nja 60 vjeç, shumë i shëndoshë, jo i gjatë, por me tipare të bukura dhe sy blu të çelët dhe mjekër të bardhë. Fytyra nuk korrespondon me tipin e tij, sepse në fakt, ai është një tiran i pamëshirshëm. Por është dhe shumë trim. Dy herë Napoleoni i ka propozuar të bëhet mbret i Epirit, por ai preferon më shumë aleancën me anglezët. Bonaparti i ka dërguar madje dhe një kuti “tabakoje” me portretin e tij. Por ai donte më shumë origjinalin se sa kopjen e tij… Në fakt ai ishte një At për mua. Më dha letra rekomandimi, një eskortë dhe të gjitha lehtësirat që mund të imagjinohen. Bisedat tona të fundit ishin për luftrat, udhëtimet, politikën, Anglinë. Ai thirri luftëtarin Vasili dhe e ngarkoi të më mbronte nga çdo rrezik. Si të gjithë shqiptarët, ai është trim dhe tepër i ndershëm… Raca e tyre është ndoshta me tiparet më të mira të njerëzve në këtë botë….”

Por dhe shqiptarët e deshën dhe e çmuan Bajronin, pasi ndryshe nga personazhet që vinin nga Perëndimi, Bajroni ishte ndryshe nga ata. Ai dinte ta falte menjëherë dashurinë dhe miqësinë e vërtetë. Interesant është fakti kur gjatë një udhëtimi, kur ai ishte në ishujt e Salaminës, Bajroni u sëmur, madje ethet e tij ishin të tmerrshme në Olimp. Ai donte të shkonte drejt Misolongjit, por gjëndja e tij u rëndua aq shumë sa që dy shqiptarët që e shoqëronin, Vasili dhe çami Dervish Tahiri u frikësuan për rrezikun e vdekjes së tij dhe i vunë koburen doktorit italian që po e mjekonte: ose ta shëronte, ose ndryshe do ta vrisnin. Në një nga letrat e botuara në librin për lordin anglez Bajroni, një portret i njeriut të lirë, shkruhet se “Pesë ditë ai vuajti në shtrat nga ethet. Më vonë ai do të thoshte se po mos të ishin dy shqiptarët që e kërcënuan për vdekje doktorin, ai do të kishte vdekur”. Më së fundi, më 2 tetor të atij viti Bajroni shkruan se “Natyra e Jupiterit fitoi mbi doktor Romanelli-n”. Për dy shqiptarët, Bajroni ishte miku i shenjtë, apo miku i Zotit, dhe ata ishin betuar se do ta mbronin atë me jetën e tyre. Biografët e Bajronit sjellin dhe një fakt tjetër interesant, kur Bajroni me dy shqiptarët bridhte nëpër Athinë, ngjitej në Akropol, shkonte gjer në Maratonë dhe më pas rikthehej të takonte miqtë e tij në Athinë. Një grup grekërish e kishin pikasur dhe ata e dinin se ai kishte para, me të cilat ndihmonte kryengritësit, por siç shkruan autori, “Kur panë dy shqiptarët e tmerrshëm, ata hoqën dorë nga plani grabitjes”. Ndeshja me shqiptarët do të kthehej padyshim në një gjakderdhje të tmerrshme. Në një rast tjetër, ai i shkruan mikut të tij, konsullit anglez në Patras, zotit Strané: “I dua shqiptarët… Para një jave, një shqiptar që na ndihmoi të shpëtonim nga mbytja e anijes turke, pasi na ushqeu dhe na strehoi në breg (bashkë me Hobhouse, Fletcher, dy shqiptarët e tjerë, një grek dhe një prift që kishim në naije), kur u ndamë donim ti jepnim ca para, por ai nuk i pranoi kursesi. U mjaftua vetëm me një fjalë se “ishim pritur mirë nga ai”, dhe se “është dashuria juaj që dua dhe jo paratë tuaja. Këto ishin fjalët e tij”.

Por ngjarje më tronditëse do të jetë ajo e ndarjes me dy shqiptarët e tij, para se ai të merrte anijen Hydra në Pire për tu nisur drejt Londrës, nga ku do të rikthehej dhjetë vjet më vonë në Misollongj, kur ishte vrarë Marko Boçari, për çlirimin e qytetit. Më keq e përjetoi këtë ndarje Dervish Tahiri. Kur Bajroni i zgjati tufën e parave për ta shpërblyer për gjithë atë rrugëtim të lodhshëm në mbrojtje të tij, shqiptari ia kishte kthyer. Pastaj ai kishte kapur ballin me të dy duart dhe kishte filluar të qante me zë. Qante dhe klithte duke thënë në greqisht: “Më braktisi!”… Bajroni dhe ata që ishin përreth u përpoqën që ta qetësonin shqiptarin e mjerë, duke mos e kuptuar këtë dënesë të tmerrshme të tij. Sigurisht, një skenë e tillë duhej të ishte si në skenat homerike, pasi ndarja me njeriun e dashur përjetohet si tragjedi, në një atmosferë të ndarjes së përjetshme, si një gjamë, kësaj rradhë e jugut të Shqipërisë, jo për një të vdekur, por për atë që niset në botën e largët për të mos u kthyer më. Por ndryshe nga shqiptarët, greko-francezi Nicolo Argyri do t’i shkruante Bajronit letra të përlotura dashurie, ku i deklaronte se e dashuronte “fino alla morte” (“gjer në vdekje”). Dy dhimbje të ndryshme por që dallonin krejtësisht nga njëra tjetra: në të parën, ndarja nga miku i shenjtëruar në lartësinë e Zotit; në të dytën, dashuria fizike e shpirtërore siç e gjejmë në të gjitha dashurinë midis sekseve.

Dhe Veli Pasha ishte një personazh i çuditshëm në sytë e Bajronit, një personazh simpatik, por dhe qejfli për meshkujt. Ja si i shkruan ai më 16 gusht të vitit 1810, mikut të tij Honhouse (Lettres Intimes, Albin Michel, Paris) : “Veli Pasha donte që të gjithë të moshuarit të shkonin andej nga i jati i tij dhe të rinjtë të shkonin me të, sipas shprehjes së tij “vechio con vechio, giovanne con giovanne” (plaku me plakun, i riu me të riun”. Sigurisht kjo është gjë e mirë, por megjithatë, mënyra e tij që të përfshinte për beli dhe të shtrëngonte dorën në publik, ishte ngacmuese për “një të ri të dlirët” (pra për Bajronin, L.R.). Ai kishte një mjekër që i zbriste gjer në brez dhe më pyeti nëse nuk e çmoja dhe unë kështu këtë lloj rinie, duke shtuar dhe gjëra të tjera dhe duke i shqyer sytë nga Strané, aq sa më hutoi në përgjigjet e mia”.

Bajroni dhe konsulli anglez Strané, e dinin se pederastia në oborret e pashallarëve ishte normale dhe ata mbanin djem të rinj si “dylberë”.

Nga Tripolica, në një letër drejtuar mikut të tij John Cam Hobhouse, më 11 gusht të vitit 1810, ai do të shkruante për takimin me djalin e Ali Pashës : “Veli Pasha më priti akoma më mirë se i jati. Më bëri dhuratë një kalë shumë të bukur dhe më nxiti me këmbëngulje që të takoheshim përsëri në Larisa. Kur mori vesh që s’do të shkoja në Larisa dhe për në thellësi të tokave shqiptare, ai më tha: “Jo, mos e merr atë rrugë. Eja më mirë në Larisa, ku do të ndalem për pak kohë. Do hamë e do pijmë mirë dhe do të shkojmë bashkë për gjueti. Ai më nderoi duke më quajtur “mik” dhe “vëlla”, duke shpresuar që të ishim miq jo vetëm për disa kohë, por për gjithë jetën. Herën e parë që e pashë, ai më tha: “Djalosh trim dhe i bukur!”… Ai u tregua përbuzës ndaj shoqëruesve të mij, shqiptarëve Andrea dhe Vasili, dhe tha se do tu priste kokat po të silleshin keq me mua”.

Në dhjetor të vitit 1824, të gjithë në Misolongj presin Bajronin. Koloneli Stanhope i shkruan mikut të tij Bowring se «Të gjithë këtu e presin Lord Bajronin si të ishte Mesia vetë». Dikush tjetër ka shkruar se ai u prit si një «Engjëll i shenjtë çlirues». Më 31 dhjetor, jo larg Misolongjit, i ndjekur nga anijet turke, Bajroni detyrohet të zbarkojë në breg. Po atë natë ai dërgon drejt Anglisë një letër ku ka shkruar: «Jam i shqetësuar jo për vete, por për këtë djalosh të ri që kam me vete. Do të preferoja ta bëja copa-copa atë dhe veten time sesa të binim në duart e barbarëve». Ai ushqente një dashuri të jashtëzakonshme për të, ashtu siç kishte dashur dhjetë vjet më parë drogmanin që e shoqëronte ngado, Nicolo. Edhe ai e shoqëroi nëpër Greqi, Athinë, brigjet e Qefalonisë apo Moresë, në Patra e gjetkë.

Në vitin e fundit të jetës së tij, ose më mirë në gjashtë muajt e fundit, pas ardhjes së tij nga Italia e veriut, nga Gjenova dhe Venecia, Bajroni donte ti jepte fund dashurisë së tij homoseksuale. Madje siç i shkruante në një letër dhe mikut të tij Hodgson, “ai do t’i braktiste veset e këqia të kësaj jete, se do t’i braktiste verën dhe kënaqësitë fizike, për tu lançuar në jetën politike dhe vepruar për të mirën”. Ndoshta dashuria që kishte ndjerë me Florencën, pas ndarjes me gruan e tij, dhe jeta aventureske që kishte kaluar më pare, e kishin bindur të fillonte një jetë të re. Udhëtimin e tij drejt Misolongjit ai e parandjente si një etapë të fundit të jetës së tij revolucionare. Por mjerisht, djaloshin Lukas nuk do mund ta harronte. Madje dhe në çastet e fundit, kur do të linte dëshirat e tij, ai kërkoi që paratë që i kishin mbetur t’ja linin Lukas-it.

Javët e fundit të Bajronit midis suljotëve që e shoqëronin ishin të dhimbshme. Patras kishte rënë në duart e turqve. Anijet turke patrullonin në det. Bajroni në atë kohë ishte vënë në krye të 500 suljotëve, që ishin larguar nga «trojet e tyre shqiptare» siç shkruan ai. Për të suljotët janë shqiptarë dhe jo grekë, edhe pse janë ortodoksë dhe të një feje me grekët. Madje siç do të shkruante ai për Vasilin, «Ai ishte një ortodoks i bindur. Sa herë do të kalonte para ndonjë vëndi të shenjtë apo kishe, ai do të bënte kryqin, por në fakt, priftërinjtë i konsideronte gjithnjë si batakçinj dhe hajdutë». Sidoqoftë, ideja e tij ishte të bashkonte prijësat e përçarë të këtij Revolucioni. Kur u sëmur në Misolongjin e lirë, atë erdhi ta shikonte dhe Lukas Vaja, doktori i Ali Pashës, të cilin e kishte njohur dikur në oborrin e pashait të Janinës. Bajroni ishte në delir dhe herë pas here fjalët i thoshte ca në anglisht e ca në italisht. Pastaj bërtiste fort sikur të hidhej në luftë, duke thënë: «Përpara, kurajo !… Ndiqmëni pas ! Mos kini frikë !… Bajronit i dukej se lufta kishte filluar dhe ai u printe suljotëve të tij trima. Më 19 prill të vitit 1824, zëmra e tij pushoi. Atij i bënë homazhet ushtarake, siç i kishin bërë më parë dhe Marko Boçarit. Madje e vendosën në të njëjtën kishë ku kishin vendosur Boçarin. Pastaj trupin e tij e futën në një çisternë të mbushur me 800 litra alkool dhe e nisën për në Angli me anijen Florida. Koloneli Stanhope, miku i tij, e shoqëronte drejt Zantes për të mbërritur pastaj në brigjet e lumit Tamise. Pikërisht pse njihej si njeri libertin, kisha nuk pranoi, që ashtu siç i takonte si lord që ishte, të varrosej në Westminster Abbey. Kështu ai u varros në varrezat e të parëve të tij, në kishën Hucknall. Vdekja e Bajronit bëri një jehonë të jashtëzakonshme në Evropë. Ajo frymëzoi me dhjetra e qindra artistë francezë, gjermanë, italianë, anglezë, etj, duke filluar me të madhin Viktor Hygo, i cili i kushtoi poema të mrekullueshme suliotëve trima Marko Boçarit dhe Karaiskaqit ndhe duke vazhduar me Delakruanë dhe tabllotë e Markos dhe të suljotëve që hidheshin si luanë në beteja. Lord Bajroni mund të kishte zgjedhur një jetë të paqtë, midis familjes së tij dhe Dhomës së Lordëve, por ai zgjodhi malet dhe stuhitë, trojet e revolucionit me heronjtë grekë e shqiptarë që ai i përjetësoi në vargjet e tij. E në këto stuhi të lirisë së popujve, homoseksualiteti i tij ishte si ajo porta e fshehtë që hapej veçse natën dhe ku përtej gjeje një tjetër Bajron, atë të dhimbjeve dhe të dashurive të mëdha që siç thoshte ai vazhdonte “fino alla morte”.

Apoliner – miku i madh i shqiptarëve

August 30, 2013 by dgreca

NGA LUAN RAMA/

Më shumë se gjysmë shekulli më parë, kritiku i njohur i artit, francezi Michel Leiris, duke iu referuar në një studim të tij figurës së Apolinerit, (Guillaume Apollinaire), e cilësonte atë si «qytetar të Parisit». «Pikërisht në Paris dhe jo gjetkë, – shkruante Leiris, – ai gjeti territorin e vet, siç e tregojnë krijimet e tij, ku janë edhe Sena, edhe lagja Saint-Merry, Rue Christine, Eiffel, etj. Si Baudelaire apo Aragon, edhe ai është poet i Parisit.» Ky përcaktim i Leiris përmbledh padyshim gjenezën dhe thelbin poetik të Apolinerit, ku shumë nga krijimet e tij, madje edhe vetë jeta e tij u ngjiz në këtë qytet të përshkuar nga Sena, duke lënë gjurmë në shumë nga lagjet dhe rrugët plot histori të këtij qyteti të vjetër. Në një nga vargjet më të famshme të tij, të poezisë Zone, në përmbledhjen poetike Alcools, ai ka shkruar:

«Kulla Eifel si një bari

dhe tufa e urave si dhentë

që blegërijnë këtë mëngjes…»

Pikërisht Parisi ishte teatri i një jetë të ngjeshur poetike, ku Apolineri do të spikaste në gjeneratën e artistëve të fillimit të shekullit XX midis Picasso-s, Jean Cocteau, Max Jacob, Max Ernst, etj…Parisi që ai do ta përshkruante në veprën e tij të mëvonëshme Bredharaku i dy brigjeve, (Flaneur des deux rives), Parisi i bukinistëve, ku siç shkruante Apoliner, ai shkonte përgjatë stendave të tyre në kërkim të librave të rrallë:

«Kaloja buzë Senës

Një libër të vjetër nën krahë

lumi njëlloj si dhimbja ime

Ai rrjedh dhe nuk shteron

Kur vallë kjo javë do të mbarojë?»

Atë kohë rreth tij do të afroheshin poetët e artistët e rinj të asaj kohe si Paul Eluard, Louis Aragon, Philipe Soupault, themeluesi i «dadaizmit» Tristan Tzara, poeti Pierre Reverdy, etj.Apolineri e pa Parisin për herë të parë gjatë një udhëtimi të shkurtër në vitin 1887, kur ishte veçse shtatë vjeç, por realisht ai do të vendosej në Paris në vitin 1899, kohë kur ai do të banonte fillimthi në Rue de Constantinople, pranë stacionit të trenave të Saint-Lazare, e më pas në Rue Victor-Massé dhe lagje të tjera pariziane. Cili ishte ky njeri? Nga vinte dhe ç’përfaqësonte ai?

Poeti i avangardës

Apoliner ishte pseudonim i zgjedhur nga vetë poeti, pasi emri i tij i vërtetë ishte Wilhelm Albert Vladimir Apollinaris de Waz-Kastrowitzky. Ai kishte lindur më 26 gusht 1880, në Romë, meqë i ati, Francesco Flagi d’Aspermont, (historia e të cilit ende ka mbetur enigmë), ishte italian dhe shërbente në oborrin e Vatikanit, pranë Papës. E ëma e tij, Angelique, që të tjerët më së shumti e quanin Olga, ishte polake, vajzë e një emigranti, por shpejt ajo do ta linte Italinë dhe do të vinte në jug të Francës dhe në Monako, pranë kazinosë së famëshme.

Studimet e para shkollore Apolineri i bëri në Cannes, Nice dhe Monaco. Por e mbytur nga borxhet, nëna e tij ia mbathi drejt Francës. Në Paris ai erdhi vetëm dhe në moshë të re. Këtë qytet të artit dhe të poezisë ai e dashuroi menjëherë. I pasionuar pas librave, në orët e lira mbyllej në bibliotekat e kryeqytetit francez, veçanërisht në një nga bibliotekat më me emër: Mazarine.

Në fillim ai mori një diplomë si stenograf dhe pastaj u bë një lloj sekretari në „Bourse parisienne“, duke qënë kështu kryeredaktor i një gide, e më pas, punonjës i një banke. Në vitin 1905, ai vërtitej pikërisht në lagjet e Chaussé d’Antin dhe të Montmartës. Por një nga takimet më të rëndësishme, ishte pikërisht atëherë kur miku i tij, poeti hebre Max Jacob e çoi një ditë në Rue Ravignan, në ndërtesën e quajtur „Bateau Lavoir“, ku në një atelier piktorësh u takua me Picasso-n, me italianin Modigliani, hollandezin Van Dongen apo spanjollin Juan Gris dhe artistë të tjerë. „Në mbrëmje darkojmë tek Picasso, – shkruante Apoliner në Ditarin intim të tij, – dhe shohim pikturat e tij: ngjyra, trëndafilë si të mishtë, lule, koka njerëzish, etj. Një gjuhë e admirueshme që asnjë lloj shkrimi nuk mund ta shpjegojë, pasi falët tona mjerisht janë më të hershme“…

Picasso atëherë po pikturonte Zonjushat e Avinjonit.

Për të fituar para dhe siguruar mbijetesën, ai u lidh atë kohë me një botues që botonte romane të shkrimtarit Sade, autorit të romaneve Justine dhe Njëqind ditët e Sodomës, si dhe letërsi tjetër erotike. Kështu ai filloi të shkruajë një letërsi erotiko-pornografike dhe e lëvroi këtë lloj letërsie që kishte klientë të shumtë. Në fillim botoi Les onze mille verges, (Njëmbëdhjetë mijë vaginat), pastaj Eksperiencat e Don Zhuanit të ri<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–>, Roma e princave Borgia, Fundi i Babilonisë apo Mjeshtërit e dashurisë. Por kur jeta e tij u përmirësua, atëherë ai u hodh në lëmin e tij të preferuar: vargjet poetike.

Eshtë e vërtetë se ai ishte një kritik i mrekullueshëm i arteve figurative dhe i artit avanguardist në përgjithësi, duke u kthyer në një nga mbrojtësit më të flaktë të „revolucionit kubist“, dhe ashtu si Picasso, edhe ai u ngacmua shumë nga maskat afrikane. Madje ai ishte dhe shpikësi i termit „surrealizëm“, duke qënë kështu pararendësi i një prej rrymave që do të linte gjurmë në artet e shekullit XX.

Arti i Apolinerit nuk bazohej në asnjë teori, por vetëm në një princip të thjeshtë: akti i krijimit duhet të vijë nga imagjinata dhe intuita, sepse ai duhet ti afrohet sa më shumë jetës dhe natyrës. Jeta për të është një „burim i pastërt në të cilin mund të pijmë pa patur frikë se mund të helmohemi“. Por sipas tij, artisti nuk duhet ta imitojë atë, ai duhet ta japë atë sipas optikës së tij. „Arti duhet të ketë në themel të tij sinqeritetin e emocionit dhe spontanitetin e të shprehurit: si njëri dhe tjetri janë në raport direkt me jetën, të cilën ato duan ta „mrekullojnë“ estetikisht“.

Por Apolineri ishte njëkohësisht dhe një gazetar i shkëlqyer, çka e tregoi me shkrimet e shumta në revistat më të njohura të kohës si La Revue Blanche, L’Europe, La Revue d’Art Dramatique, etj, apo në revistat që themeloi vetë ai. Gazetaria për të ishte një mënyrë për të shprehur angazhimet e tij në humanizmin e një shekulli të ri, ku një botë e re industriale po përshëndeste njerëzimin. Poezia për të ishte mbi të gjitha, ishte arti me gërma të mëdha, arti në pikën e vlimit dhe të përgjërimit.

Poeti i dashurive të mëdha

Dashuria e parë e Apolinerit ishte vajza e një profesori, një miku të tij. Ajo quhej Linda Molina. Por shpejt, ky emigrant do të rrëmbehej nga bota e artit dhe e aventurës. Disa biografë thonë se para saj ai dashurohej me Stavelotaire Marie Dubois. Sidoqoftë, Apolineri ishte nga ata djem që përvëloheshin menjëherë dhe që dashuronin marrëzisht.

Pikërisht kur ai jetonte në grupin e artistëve të „Bateau-Lavoir“ në Montmartre, një ditë mes tyre u shfaq dhe një artiste e re, piktorja Marie Laurencini, 22 vjeçare, me të cilën ai menjëherë do të binte në dashuri, duke i kushtuar më pas një cikël poezish. Në librin Poeti i vrarë, ajo shfaqet me tiparet e bukuroshes mizore Tristouse Ballerinette: „Në lëndinë u shfaq një vajzë e shkathët dhe brune. Fytyra e saj ishte e ngrysur, ku yllëzonin dy sy të trazuar si ato të zogjve pendë-shkëlqyer…“ Marie mbante një litar me të cilën kërcente dhe ky detaj do të jetë në disa nga poezitë e poetit të dashuruar.

Atëherë Apolineri rrinte në kafenetë dhe teatrot e Montmartres, bashkëpunonte me revistat e njohura L’Intransigeant, Mercure de France, etj. Për tu afruar me të dashurën Laurencini që banonte në Auteil, ai iku nga lagja e tij në Saint-Lazare për tu vendosur diku pranë saj, në Rue Gros. Muret e apartamentit të tij ishin atëherë plot tablo të miqve të tij piktorë si Picasso, Braque, Derain, Dufy, etj.

Në 11 gusht të vitit 1911, duke lexuar gazetat, Apolineri mësoi se në muzeun e Luvrit kishin vjedhur tablonë e famshme të Da Vinçit, Xhakondën. Në atë kohë ai kishte strehuar në apartamentin e tij Gery Pieret, i cili kishte vjedhur tre statueta në Luvër dhe ia kishte shitur ato Picasso-s. Apolineri kishte frikë nga policia dhe e bindi Picasso-n që t’i kthente statuetat në mënyrë anonime, por ndërkohë policia e zbuloi dhe Apolinerin e futën në burg, si bashkëpuntor në vjedhjen e muzeut të Luvrit. Por miqtë e tij artistë u mobilizuan dhe pak kohë më vonë arritën ta nxjerrin nga burgu.

Kjo ngjarje e vrau shumë shpirtin e Apolinerit. Pikërisht në këtë kohë ai u largua dhe nga e dashura e tij, Laurencini. Poezia Le Pont Mirabeau, (Ura Mirabo), ishte fundi i trishtë dhe epilogu i kësaj dashurie:

„Shkojnë ditët dhe javët

Por as koha e kaluar

As dashuritë e vjetra nuk kthehen

Nën urën Mirabo Sena rrjedh“…

Pas fundit të trishtë, Apolineri e la lagjen e Auteil dhe u vendos në bulevardin Saint-Germain, e cila do të mbetej dhe banesa e tij e fundit. Ai filloi të drejtojë një revistë moderne, Mbrëmjet e Parisit, (Les Soirés de Paris), dhe punoi për përmbledhjen e tij të parë të rëndësishme poetike Alcools, e cila u botua në vitin 1913. Në këtë periudhë ai u bë idoli i avangardistëve të rinj, që kërkonin diçka të re në art dhe një shkëputje nga realizmi i Zolasë, apo klasiçizmi. Me miqtë e tij italianë, ai nënshkroi manifestin e futuristëve, Le Manifeste de l’anti-tradition futuriste, të teoricienit italian Marineti, që kërkonte zhdukjen e „formës së strofave dhe të intrigave të mërzitshme të tregimeve“. Por edhe pse e nënshkroi këtë manifest, ai nuk aderoi dukshëm në të. I ngacmuar nga piktura, ai krijoi një formë të vetën dhe të re poetike. Ishin „ideogramet lirike“ siç do ti quajë ai, duke i emërtuar „calligrammes“, meqë vargjet jepen në mënyrë grafike, herë në formë zëmre, lulesh, piramidash, shkallësh, shatërvanesh, etj. Kjo lloj poezie u bë e modës dhe shumë poetë të rinj filluan ta praktikonin atë. Madje dhe Arif Dino, një poet i ri shqiptar, një ithtar i Rembosë, i cili nga Stambolli vinte shpesh në Paris, filloi të praktikonte poezi të tilla, „calligrammes“, të cilat u bënë të njohura kohë më vonë.

Me Annie Playden dhe Faik Konicën

Një nga dashuritë më të dhimbshme dhe të pafata të Apolinerit lidhet dhe me emrin e Faik Konicës, pasi ai do të jetë i pranishëm në dashurinë e tij për anglezen Playden. Gjithnjë më kishte bërë kureshtar lidhja e Faik Konicës me Gijom Apolinerin. Me siguri ata ishin njohur sëbashku në fillimet e shekullit XX, atëherë kur Faiku ndiqte kurset e gjuhëve të vjetra në College de Francë dhe shkruante në revistën e famshme Mercure de Francë. Po kështu edhe Apolineri interesohej për gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë. Që më 1902 ai kishte themeluar revistën Le Festin d’Esope, ku bashkëpuntor do të ishte dhe miku i tij shqiptar, Konica.

Që të dy ishin njerëz me kulturë të gjerë, poliglotë dhe me njohje të shumta në rrethet letrare artistike. Por interesant është dhe fakti që së bashku ata kanë përjetuar aventura rinore, veçanërisht kur Apolineri ishte në krahinën «renhane», në Gjermani, atëherë kur 21 vjeçar ai ishte angazhuar si mësues i gjuhës frënge për Gabrielën, vajzën e vikonteshës Elinor de Milhau. Por guvernante e Gabrielës ishte një vajzë angleze, Annie Playden, një bjonde me të cilën Apolineri kishte rënë menjëherë në dashuri. Bashkë me Konicën ata shkuan në Këln, dhe një aventurë të shkurtër që do kalojnë sëbashku. Apolineri do ta tregojë këtë histori në tregimin e shkurtër L’Albanais, (Shqiptari), të cilën do ta fuste si pjesë përbërëse të vëllimit të tij, Le Poète assassiné, (Poeti i vrarë). Në tregimin e tij L’Albanais (Shqiptari), ai kishte shkruar: „Shqiptarët janë njerëz të pashëm, fisnikë e kurajozë, por ata kanë një prirje për vetvrasje, çka të bën të dridhesh për këtë racë, që mund të shuhej në se cilësitë e tyre gjenetike produktive nuk do ta balanconin mërzinë apo dhimbjen e të jetuarit. Një shqiptar që kam njohur gjatë qëndrimit në Bruksel, më ka lënë mbresa të paharrueshme dhe të sakta për një komb, që bashkë me skocezët, janë ndoshta popujt më të vjetër të Evropës. Ky shqiptar kishte një mikeshe angleze që e bënte të vuante, siç bëjnë të vuajnë nga dashuria ata që i përkasin një elite të shoqërisë njerëzore. Vajza, bukurija e së cilës binte aq shumë në sy sa që çdo burrë e dashuronte atë marrëzisht, e mashtroi mikun tim si dhe ata që e donin aq shumë atë, pra edhe mua, që për një kohë të gjatë lëkundesha midis ndjenjës së miqësisë dhe të dëshirës…“

Dashuria për Annie Playden ishte thelbi apo heroina e vëllimit poetik La Chanson du mal-aimé, (Kënga e atij që nuk e deshën), pasi kjo dashuri ishte e pafat, e trazuar, tepër idilike dhe e pashpresë, ku më së fundi ai mbeti i fyer dhe i zhgënyer. Që ta largojnë nga Apolineri, prindërit e saj e dërguan atë në Amerikë, dhe vetëm 50 vjet më vonë, ajo do ta merrte vesh se ai që e kishte dashuruar aq çmëndurisht, kishte qënë një poet i madh.

Lamtumirë, o dashuri e rreme

dashuri e gruas që largohet

dhe që s’do ta shoh kurrë më

Kashtë e Kumtrit, o motër e përshkëndritur…“

Me largimin e saj, Apolineri do të vazhdonte miqësinë me Konicën, të cilin ai e vlerësonte shumë. „Faik Konica, – shkruante Apolineri në shkrimin e tij Faik Konica, botuar në revistën e njohur Mercure de France, më 1912, – botonte revistën Albania. Në kopertinën e saj ai kishte vendosur një emblemë me stemën e shtetit shqiptar, pikturuar nga një piktor i talentuar francez. Po kështu, ai do ti kushtonte mjaft vemendje artikujve dhe shkrimit të tyre. Vetëm revista franceze L’Occident mund të rivalizonte në këtë pikë revistën Albania. Kur u bë revolucioni xhonturk, Faik Konica mendoi të kthehej në vendin e tij. Por ngjarjet nuk ndodhën ashtu siç i mendonte ai. Kështu ai u nis me shpejtësi në Amerikë, ku po merrte hov lëvizja çlirimtare. Ai më shkroi për herë të fundit para se të nisej në Amerikë, pastaj nuk morra më asnjë lajm. Dija se ishte në Amerikë në një koloni të madhe dhe të pasur të shqiptarëve. Kujtoja se ai vend do ta kishte pritur mirë njeriun e ndritur të gjuhës shqipe, por më vinte keq që nuk më shkruante më për aventurat e tij. Vitin e fundit, në një librari, gjeta numrin e parë të një reviste të titulluar Trumpeta e Krujës, sipas emrit të kryeqytetit të Skënderbeut. Në të mësova se ai jetonte në Saint Louis, të Missurit dhe nuk shkruante më në frëngjisht, gjuhë të cilën e njihte mjaft mirë, por në anglisht, të cilën e fliste shumë keq. I shkrova në adresën e Saint Louis por nuk mora përgjigje prej tij. Kur ja, ditën e fundit, një letër nga Çikago ma kujtoi përsëri shqiptarin tim. Letra ishte shkruar nga një Benjamin Decastres, por shkrimi i zarfit nuk më la asnjë dyshim se ishte ai i Konicës, një shkrim i imët dhe i bukur që u ngjante atyre të shtypshkronjave, si shkrimi i vetë Petrarkës. Hapa letrën dhe gjeta aty dy faqe të shtypura në anglisht të titulluar Prelude, kushtuar të gjithë atyre që e kishin ndihmuar egoizmin tim militant. Ishte në fakt një lloj poeme në prozë, plot fraza filozofike e imazhe biblike, ku përmendeshin dhe Gëtja e Betoveni. Kjo lamtumirë e veçantë e Faik Konicës për ata që i kishte njohur, por që tashmë i kishte këputur lidhjet e miqësisë, nuk më la asnjë shpresë se mund ta shihja atë përsëri. Ai tani ka hequr dorë nga Europa dhe nuk e boton më Trumpetën e Krujës. Krahas gjithë punëve të tij në Miçingan, ky stërnip i Gjergj Kastriotit shfaq tani melankolinë e evropianit tepër të kultivuar dhe të poetit të zhgënjyer“…

„Që më 1902, – shkruan historiani i artit Pierre Marcel Adema, studjuesi më i njohur i krejt veprës së Apolinerit, – botohej revista e përjavëshme L’Européen, (Europiani), ku në dhjetor 1903, nën pseudonimin Thrank SpiroBeg, ishte botuar shkrimi i Faik Konicës Skicë e një metode për tu duartrokitur nga borgjezët, (Esquisse d’une methode pour se faire applaudir des bourgeois)“. Atëherë Apolineri interesohej për popujt e shtypur si bullgarët, maqedonët, shqiptarët, etj. Konica filloi të botojë disa artikuj në revistën e Apolinerit Festin d’Esope. Më 1904, botoi shkrimin Mistifikimi më i madh në historinë njerëzore. Ndërsa Apolineri, më janar të vitit 1905, në numurin 7 të revistës Albania, botoi artikullin Një profeci bashkëkohore lidhur me Shqipërinë, (Une prophètie contemporaine touchant l’Albanie). Më 1909, Konica botoi në revistën Pan studimin e tij të famshëm, Studim mbi gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale, (Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles), me pseudonimin Pyrrhus Bardyli, studim që do të hapte një debat në linguistët e njohur të asaj kohe, të cilët ishin trembur nga dalja e gjuhës «esperanto» dhe rreziku që u kërcënohej gjuhëve natyrale. Si hyrje e këtij studimi, Apollinaire kishte shkruar se „autori i kësaj eseje është shqiptari më i ditur në Evropë“.

Në atë kohë Konica i dërgoi Apolinerit librat e albanologëve të njohur si Holger Pedersen apo Gustave Mayer, të cilët kishin vlerësuar shumë autoktoninë shqiptare dhe vlerat e një populli me histori të lashtë. Fillimisht ai lexoi me interes numrat e revistës Albania. Në atë kohë e tërhoqi veçanërisht dhe studimi për Shqipërinë e Eliza Obri, (Aubry). Në këtë studim, duke folur mbi absurditetin e qeverisjes së Princ Vidit, ajo pohonte domosdoshmërinë që Franca dhe fuqitë evropiane ta shihnin realisht historinë dhe fatin e këtij populli. Parathënia e Apolinerit në këtë studim është e shkurtër, duke rikujtuar udhëtimin në Shqipëri të lord Bajronit. “Ndryshe nga popujt e tjerë të perandorisë otomane që ruajnë ende përkatësitë fetare, shqiptarët dallohen më shumë për tolerancë fetare dhe për ndjenjat e tyre kombëtare.“ Dhe më tej ai vazhdonte: “Zonjusha Obri e dallon mirë karakterin nacional të shqiptarëve, gjenia e të cilëve zotëron në të gjithë botën otomane… Diplomatëve të mëdhenj që rregullojnë fatet e botës, çështja shqiptare u duket tepër e vogël përballë këtij universi kaq të trazuar. Ndoshta një ditë, tepër të shqetësuar ata do të shkojnë në Janinë ose në Krujë, kryeqytetin e vjetër të Skënderbeut, për të vendosur me një dorë të pasigurtë themelet e një Evropë të re… Bëhet fjalë padyshim për një racë të ndershme, të denjë për tu mbrojtur dhe që vështron me shpresë Francën, e cila tashmë e kupton se çdo të thotë mos-interesimi i saj”.

Interesin e Apolinerit për Shqipërinë e tregon edhe shkrimi i tij i gjatë Tri princër të rremë të Shqipërisë, (Trois faux princes d’Albanie), të botuar në revistën L’européen, me 1904. Në të bëhet fjalë për pretendimet për fronin e Shqipërisë të të ashtuquajturve princër, “trashëgimtarë të derës së Kastriotëve”, të Skënderbeut.

Gjurmët e Konicës do t’i gjejmë edhe në ngjarjet e librit të tij Gruaja që rri ulur, botuar me 1920, pas vdekjes së Apolinerit. Në këtë roman të bije në sy pleksja e dy personazheve, Picasso-s dhe Konicës, që të dy miq të ngushtë të Apolinerit, që siç e përshkruan vetë ai “Pablo Canouris, piktor me sy blu e që ka sy si të zogut, është me prejardhje shqiptare, i lindur në Malaga të Spanjës. Në karakterin e Canouris përziheshin kështu Spanja dhe Shqipëria. Në dukje ai ishte i tillë, siç janë shqiptarët, njerëz të bukur, fisnikë e trima».

Pas largimit për herë të dytë nga Londra, Konica dhe Apolineri e ruajtën miqësinë e tyre, shkëmbyen letra dhe shkrime, (letra e fundit është e vitit 1913), për ti botuar në revistat e njëri tjetrit. Duke shfletuar korrespondencën e Apolinerit me vëllain e tij, aty flitet dhe për Konicën.

Ishte dhjetor i vitit 1907 kur Alberti, vëllai i Apolinerit, kishte shkuar të punonte në një bankë të Londrës dhe sipas porosisë së vëllait duhej të takohej me Spiro Beg, për ti dhënë gjithashtu një libër të sapo botuar të Apolinerit. “Të shtunën isha tek Spiro Beg,<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–> i cili ishte mjaft i dashur, – shkruante Alberti. – Ai më pyeti se cili është ai autor, të cilin ju e keni lexuar sëbashku dhe që është bërë i famshëm nga vargjet “oh sa e gjatë është nata në këtë dhimbje që nuk shuhet”… Në një letër tjetër ai shkruan se “Konica ka tmerr të madh nga mishi i ngrirë dhe trembet ta hajë”… Gjithashtu, në mars të vitit 1908, ai e njoftonte Apolinerin se “meqë nuk e njoh gruan e Konicës nuk kisha si ta pyesja për gruan e tij. Por duket qartë se tani ai jeton vetëm… “Të shtunën e kaluar e kaluam darkën bashkë dhe i thashë se ti më kishe pyetur për gruan e tij. Ai më tha se ishin zënë dhe se ajo kishte shkuar tek nëna e saj, por ai shpresonte se ajo do të kthehej pas tri muajsh, megjithese faji ishte i saj.” Nga fundi i gushtit, pra një muaj më vonë, ai e njoftonte Apolinerin se nga Konica s’kishte më asnjë lajm.

Në fakt ishte koha kur Konica niste udhëtimin e tij drejt Amerikës, në Boston, ku do të takohej me Nolin.ollinaire – miku i shqiptarëve – Nga “Parisi letrar” L. Rama

Jani nga Morea

Eshtë interesante fakti që bota shqiptare u bë aq e afërt për poetin e madh Apoliner. Me siguri, që më parë Apolineri ishte njohur me Zhan Moreasin, (Jean Moréas), themesuesin e simbolizmit francez, i cili në fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX ishte një poet mjaft i njohur në Francë. Apolineri e adhuronte këtë poet dhe simbolistët në tërësi, tek të cilët gjente vetveten. Shpesh ishte i pranishëm në shoqërinë e Moréasit, të simbolistëve dhe dekadentëve të tjerë, që mblidheshin në kafenetë e Montparnasse, si në „Closerie des Lilas“, „Café Flore“, etj., apo mbrëmjet e organizuara nga revista La Plume, ku Moréas ishte tharmi i këtyre mbrëmjeve poetike ku mblidhej gjithë Parisi letrar. Në shkrimin e tij kushtuar Moréasit, Apolineri ndër të tjera shkruante: «Një mbrëmje, i ndodhur prapa Moréasit, Oscar Wilde e pa atë duke ecur dhe thirri: „Shiheni, ai po vozit!“… Moreas shkonte i menduar, duke lëvizuar krahët e tij të mbledhura si të një lundërtari që largon valët nga barka, në mënyrë që ajo të shkojë përpara. Kështu në tokën magjike të Kolkidës, Argonautët kërkuan lëkurën e dashit të artë. Nga trungu i nënës së tij, Moréas kishte si gjysh komandantin e lavdishëm të flotës greke, Tombazi, trimëritë dhe betejat e të cilit i dhanë atij një emër të famshëm, në kohën kur grekët, më 1821, ngritën krye për të shpëtuar nga pushtimi otoman. Detar i pathyeshëm, ai pati idenë e zjarreve, që i shkatërruan aq shumë anijet turke dhe që nxitën heroizmin e Kanaris. Shumë herë, Moréas më ka folur për gjyshin e tij: “Kam shumë shënime që kanë të bëjnë me kohë të shkuara, të vjetra, – më tha njëherë ai, – por ato janë në një sunduk bashkë me një tufë dokumentash. Kur të kem kohë do ti shoh dhe do të shkruaj diçka”. Ndonjëherë unë ia kujtoja punën e sundukut. “S’kam patur kohë, – më përgjigjej ai, – por duhet të merrem vërtet me to”! Dhe ai më fliste sërrish për detaret hidriotë dhe ishullin e bardhë, Hidrën, të banuar nga shqiptarët, që kurrë nuk i kishin lejuar turqit të zbarkonin atje. Grek nga Athina, nga e ëma ai ishte me origjinë shqiptare, por i tillë Moreasi ishte edhe nga i ati. Atij i pëlqente të bënte të njohur se mbiemri i tij i gjatë, që fshihte një pseudonim të pëlqyeshëm për veshin e francezëve, nuk ishte veçse një formë e helenizuar e emrit shqiptar Diamanti“.

Një nga herët e fundit që Apolineri kishte shëtitur me mikun e tij Moréas dhe atin e tij shpirtëror, siç e konsideronte ai, i cili tashmë ishte dekoruar dhe me Legjionin e Nderit dhe kishte marrë shtetësinë franceze, ishte kur ata po shkonin sëbashku në Gazette de France, ku Moréasi do të çonte një artikull të tij. Më vonë, takimet me të ishin të shkurtëra, në spitalin e Saint-Mande, ku Moreasi ishte shtrirë në shtratin e tij të vdekjes. “Unë e pashë atë edhe njëherë tjetër, – do të shkruante Apoliner. – Ishte akoma më i dobët. Miku i tij Godefroy, që nuk kishte qënë pranë tij që nga koha e sëmundjes, duke dëgjuar zërin e tij që kishte ndryshuar aq shumë, duke dalë tha: – “Ky nuk është më Moréasi. Ai ka marrë fund. Tashmë vdekja po na e rrëmben”… Që atë ditë nuk e pashë më Moréasin. Pashë veçse një tym të hollë të krematoriumit dhe imagjinova nëpër zjarr zëmrën e mikut tonë të rrethuar nga flakët… Ajo zemër e zjarrtë digjet ende“.

Letra Lu-së…

Ezmeren Louise de Coligny-Châtillon, Apolineri e njohu në fillimin e Luftës së Madhe, apo Luftës së Parë Botërore, siç do të quhej më vonë. Ishte një ditë dhjetori të vitit 1914, kur ai po shkonte në Nice për tu angazhuar në ushtrinë franceze, në Legjionin e Huaj, (La Legion Etrangère). Kjo ishte e vetmja mënyrë për tu bërë shtetas francez. Luiza apo Lu, (Lou), siç e quante me përkëdheli ai, ishte një femër libertine 33 vjeçare dhe më e madhe se ai, me eksperiencë dashurish dhe e ndarë nga burri, një nga ato që pinte opium. Shpejt ajo u bë e dashura e tij dhe ai e dashuroi çmëndurisht, siç shprehet edhe në korrespondencën e gjatë të tij prej 220 letrash, që do të botohen pas vdekjes së tij në titullin Poema për Lu-në, hijes së dashurisë time, (Poèmes à Lou, ombre do mon amour).

„E shtrenjta Lu, – i shkruante ai nga regjimenti ku ishte, – buzët i kam plot puthje për ty. I vendos ato mbi sytë e tua, mbi flokët e tua të kreshpura, kudo, puthje të çmëndura“… Në poezinë Mendoj për ty, shkruar kur ishte në fushim, ndër të tjera ai shkruante:

Mendoj për ty Lu-ja ime, zëmra tënde kazerma ime është

Ndjenjat e mia janë kuajt e tu, kujtimi yt është jonxha ime…“

Lu ishte për të një poemë e gjatë, e pambarimtë…“gota ime plot / me verën që dridhet si flakë.“

Në një nga letrat e vitit 1914, dërguar nga Nimes, në jug të Francës, në fund të saj ai i shkruante: “E vogla dhe e shtrenjta Lu…Të puth, të dua, të adhuroj, të thith, të bëj dashuri në shtrat, të lëpij, të bëj gjethe trëndafili, top dëbore, të bëj gjithçka, o e adhuruara ime, të marr të gjithën në krahë…“<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–> Shumë nga letrat e tij janë të mbushura me poezi dhe vargje të mrekullueshme, pasi Apolineri shkruante ashtu siç ndjente:

Shumë thellë

në liqenin e syve të tu

mbytet dhe shkrihet zëmra ime!“

Në mbrëmje, nën gjëmimin e largët të topave, vargjet i kushtoheshin përsëri Lu-së:

“Nata

Mbaron

Dhe Gi

Ndjek

Endrrën e ti

Ku në gjithçka është Lu.

Por Gi

Nuk mendon fare

Për natën

Ai yllëzohet dhe kashta prarohet

Ai ëndërron për atë që adhuron/“.

Letra e tij e fundit dërguar Lu-së është e datës 18 janar e vitit 1916. Ai i shkruante për të rejat e frontit, për veprimet e regjimentit të tij, betejat, spitalin ku është i plagosur dhe të plagosurit e tjerë që vijnë nga luftimet. „Të uroj dashuri të bukura dhe shumë lumturi“, e mbyllte ai letrën e tij të fundit. Në këtë kohë Lu ishte larguar nga ai dhe Apolineri kishte njohur një vajzë tjetër, Madeleine Pagès (Madlen Pazh), një ditë kur ai udhëtonte me tren për në Oran.

Edhe lidhja me Madlenën ishte e fortë dhe poetike, si të gjitha dashuritë e tij. Ai e kishte takuar atë, pikërisht atë ditë të 2 janarit të vitit 1915, kur përcillte në stacionin e Nice-s Lou Coligny-Châtillon. Kur do të kthehej në regjimentin e 38 të Artilerisë, në kompartimentin e tij ai pa një vajzë të këndëshme, 22 vjeçare dhe mësuese e letërsisë në Oran, ku banonte me familjen e saj. Ai e kishte pikasur dhe me një zë të ëmbël i kishte thënë: „Doni të lexoni vargje? Si thoni? Lexoni pra Lulet e së Keqes të Bodlerit…“ Dhe më pas, ëmbëlsisht, ai kishte shtuar: „Zonjushe, edhe unë jam poet. Unë shkruaj nën emrin Gijom Apoliner. A keni dëgjuar të flitet për mua?…

„Poet… ai qënka poet!“ – shkruante në vitin 1952, Madeleine Pagès,<!–[if !supportFootnotes]–>[2]<!–[endif]–> kur më së fundi vendosi t’i bëjë të njohura letrat që i kishte dërguar Apolineri. – „Ç’histori e bukur. Nga gëzimi m’u mor fryma … Ai mbështeti kokën, mbylli sytë dhe m’u duk i trishtë dhe i lodhur. U trondita nga pamja e asaj fytyre. Kurrë nuk kisha parë një fytyrë me sy të mbyllura që të shprehte njëherësh aq shumë gjëra…“

Në fund të udhëtimit, kur ishin ndarë, ata kishin shkëmbyer adresat. Pastaj ai e kishte takuar dy muaj më vonë përsëri në Marsejë. Më vonë, një korrespondencë dashurie filloi. Letrat e dashurisë ishin po aq dehëse dhe poetike. Madje ai i kërkoi që të martoheshin sa më shpejt. Nga kazerma, Apolineri tashmë kishte shkuar në frontin e Champagne-s, përballë ushtrisë prusiane. Ai ishte vendosur në sektorin Hurlus, „mes këtij tmerri të llahtarshëm të milionave mizave të mëdha ngjyrë blu“<!–[if !supportFootnotes]–>[3]<!–[endif]–>, siç shkruan ai, në „një vënd të frikshëm ku gjithë tmerret e luftës, varrezat e tmerrëshme e të pafund, bashkohen me mungesën e pemëve, të ujit, të vetë tokës.“

Letrat janë të shumta, pafund, dhe po kështu poezitë që i dërgon, të cilat i shkruan i fshehur nëpër transhe. „Kam ende aromën e gojës tënde“, i shkruan ai, „puth në mënyrë të këndshme luleshtrydhet e gjinjve të tua“, „të shoh lakuriq si Evën para Adamit“, „ti, Fedra, më e bukur, më e pastër dhe më e gjallë se ajo“, Ma petite fée adorable“<!–[if !supportFootnotes]–>[4]<!–[endif]–>… Madje i dërgon dhe një poemë erotike të titulluar Nëntë portat e trupit tënd, ku i shkruan:

„A e di ti, virgjëresha ime

se trupi yt ka nëntë porta?

Unë i njoh shtatë, ndërkohë që dy janë ende të mbyllura…

Hyra brënda teje nga sytë e tu të yllëzuar…“

Ai e quan seksin e saj „portë supreme“ dhe se është ai që ka „çelsin suprem të nëntë portave të saj“, duke shkruar në vazhdim dhe nëntë „Poezi të fshehta“, siç i quante ai në letrat e tij. Ishin poezi tepër erotike, për një poet dhe një djalosh ushtar që i rrethuar nga balta, qielli i errët, shpërthimet dhe uturimat e avionëve, prehej në imagjinatën e tij duke bërë dashuri. Një orgazëm në tmerrin e një lufte absurde.

Por dhe kjo dashuri, për Apolinerin nuk do të zgjaste shumë. Kur po lexonte në transhe revistën Mercure de France, ku dhe kishte shkruar shumë artikuj, një predhë i përshkoi helmetën e hekurt dhe e plagosi, duke e dëmtuar seriozisht gjëndjen e tij nervore. Ishte 17 mars 1916. Nëntë ditë më parë ai sapo kishte marrë nënshtetësinë franceze. Më së fundi…por ja, më 9 maj i duhej të operohej urgjentisht. Megjithatë, edhe pse në shtratin e spitalit, Apolineri i vazhdonte krijimet poetike të tij. Më tetor të atij viti botohet vëllimi poetik Poeti i vrarë, Le Poet assassiné. Përse vallë e kishte titulluar kështu? Mos ndoshta kishte parandjerë ikjen e shpejtë të tij…

Zhaklinë

Zhaklinë, (Jacqueline), do të ishte gruaja e vetme e Apolinerit dhe dashuria e tij e fundit. Në fakt ajo quhej Louise Emma Kolb, por të gjithë e thërrisnin Zhaklinë. „Zhaklina kuqaloshe“, i këndonte Apoliner. Apolineri tashmë është kthyer në Paris, në lagjen e tij të preferuar, në Saint-Germaine-dès-Près. Koka e tij e fashuar duket për së largu. Miqtë e tij të afërt janë dhe Breton, Aragon, Reverdi, Tzara, Kokto.

Ata u martuan në 2 maj të vitit 1918, me dëshmitar Picasso-n, atëherë kur ajo ishte vendosur në shtëpinë e Apolinerit në 202, bulevardi Saint-Germain-des-Près dhe kur Apolineri ishte plot projekte letrare dhe angazhime të shumta dhe në fushën e teatrit. Si dhuratë, Picasso i dhuroi një portret kubist të tij me mbishkrimin Apollinaire, 1912.

Ai kishte filluar të shkruante një opera „buffa“ dhe kishte shfaqur një dramë surrealiste të tij, Les Mamelles de Tirésias, në një teatër të Montparnasse me ngjarje në Zanzibar. Ndërkohë kishte botuar dhe vëllimin e tij të dytë poetik Calligrames, etj. Atëherë ishte koha e gripit spanjoll, i cili po bënte kërdinë në front dhe në popullsinë franceze. Këtë bashkëjetesë të re, Apolineri nuk do ta gëzonte. Plagosja në front e kishte bërë me një shëndet të dobët dhe jo rezistent. Prej kohësh ai mbante ende në kokë rreth ballit, një rrip meshini, pasi ende kishte dhimbje nga plaga e marrë në front. Në një nga fotografitë e rralla me Zhaklinën, ai qëndron në këmbë para ballkonit të apartamentit në boulevardin Saint-Germain-dès-Près, nga ku duket rruga dhe ku portreti i tij dhe i Zhaklinës janë të përmbytur nga një dritë lumturie. Ai sikur po niste një jetë të re…

Po! Atë vjeshtë të vitit 1918, askush nuk e mendonte se Apolineri mund të vdiste.

Në kulmin e lumturisë, pa e kuptuar, Apolineri do të shuhej brënda pak ditëve. Madje tregojnë se para se të vdiste, ai i lutej doktorit ta shpëtonte: „Të lutem më shpëto! Kam shumë gjëra për të thënë!“- pëshpëriste ai.

Dhe vërtet, në krye të një gjenerate avanguardiste, ai kishte shumë për ti thënë kësaj bote me artin dhe vargun e fuqishëm poetik, ashtu siç kishte kënduar dikur Bodler dhe Rembo. Në poezinë E ardhmja, ai sapo kishte shkruar:

„Le të shohim duart tona/ Ato janë dëbora/ Trëndafili dhe bleta“…

Ai vdiq në 9 nëntor të atij viti, dy ditë para se të nënshkruhej Amnistia dhe të mbaronte Lufta e Madhe. Atë ditë, Pikaso i kërkoi Kokto-së që të njoftonte miqtë dhe shtypin. „I mjeri Apoliner vdiq! – i shkruante Kokto mikut të tyre André Salmon, – Pikaso është tepër i trishtë…Apolineri nuk dukej se do të vdiste. Mjeku im shpresonte se do ta shpëtonte. Për fat ai arriti të jetonte deri në oren 5 të mëngjesit. Fytyra e tij është e qetë dhe e freskët…“ Tridhjet e tetë vjeçar, poetin e vdekur e përcollën për në varrezat e Père Lachaise, të bashkohej me poetët e tjerë të mëdhenj Bodler apo Nerval. Në krye të kortezhit, nëna dhe gruaja e tij e ve, si dhe miqtë e tij të afërt, Pikaso, Kokto, Sandras, Pol Fort, Brankusi, Deren…Ai sikur ta kishte parandjerë ikjen e tij të afërt, në një nga poezitë e tij, të titulluar Festa, (La Fëte), ai kishte shkruar epitafin e tij: „Ai diti të dashurojë“…

Gijom Apolinerit iu desh vetëm një dhjetëvjeçar që të merrte pas vetes dhe të çvendoste ajkën e artistëve parizianë nga Montmartre drejt Montparnasse e më pas në Saint-Germain-dès-Près; iu desh një dhjetëvjeçar që të shkruante kryeveprat e tij, disa prej të cilave do të botoheshin pas vdekjes së tij si, Femme assise, (Gruaja ulur), Ombre de mon amour, (Hija e dashurisë time), Anecdotiques, Contemporains pittoresques, etj. Pikërisht në lulishten e kishës më të vjetër pariziane, Eglise de Saint Germain-dès-Près, është vendosur një portret skulptural i Apolinerit punuar nga miku i tij më i afërt, Pablo Picasso. Një portret që nuk i ngjan asnjë prej fotografive të njohura të poetit, por që njëkohësisht është një portret që krijon një gjëndje, atmosferë paqeje e dashurie, sikur këto dy cilësi të ishin në gjenezë të atij njeriu që kishte shkelur dikur këtu, në këtë kalldrëm, në këto rrugë.

Po, kështu ishte! Dhe ne mund të përsërisnim: „Il sut aimer!“… „Ai diti të dashurojë“!

E megjithatë, si nga larg na vjen jehona e vargut të tij: „Dhe unë largohesha, duke marrë dritë midis hijeve“… Në ç’konstelacion shkonte ai?…

Maks Velo: Intermexo në vargje dhe vizatime

August 29, 2013 by dgreca

Nga Luan Rama/

Herën e fundit që Maks Velo ishte në Paris, nuk arrita ta takoja. Por një mesazh më njoftoi për librin e tij të sapo botuar në Paris nga shtëpia botuese EMAIL me titullin e thjeshtë «Paris». E mora librin në duar dhe krahas vizatimeve në tush e flamastër, lexova poezitë e tij për Parisin dhe menjëherë mu shfaq figura e tij e menduar, udhëve të këtij kryeqyteti që për Maksin është më shumë se për ne të tjerët: është vëndlindja e tij. Po, prindërit e tij ishin këtu kur ai do të lindëte një ditë të vitit 1935, nën një nga ato çati të plumbta që ngacmojnë ende shpirtin e tij përmes pastelit dhe vargut poetik. Gjatë këtyre dy dekadave, rikthimet e tij në Paris u përngjajnë prehjeve, përkundjeve, nostalgjisë së kujtesës. E megjithatë, poezia e tij rrallë herë është e gëzueshme. Eshtë një poezi e trishtë, «bodleriane», e trishtë ashtu siç është dhe ecja e tij buzë lumit të Seine-s, sikur të ketë mbi supe një barrë të madhe. Ja pse shpirti i tij këndon trishtë me poezinë Dhe pesha e jetës rëndohet: «Tani kuptojmë të vërtetat/ gëzimet nuk na gënjejnë më/ dhe hidhërimet e ligësitë/ i presim gjakftohtë, pa zë/ Eci anës Senës, lumit të qetë/ në të kundërt të rrjedhës ;/ më kot kërkoj të takoj/ burimin e pastërt, fillesën».

Këto vargje në këtë libër të parë të llojit të vet në Shqipëri si “Livre d’Artiste”, e bëjnë atë një lloj Sizifi, pasi vërtet, nëse Maks Velo është një zë që kërkon të ndalë të keqen, fjalën e tij gjithnjë kanë dashur ta mbysin, ta deformojnë apo për shkak të saj ta sulmojnë duke fyer gjithë vuajtjen e tij në burgjet totalitare. Por artisti është kokëfortë. Ai nuk do ta ndalë luftën e tij për të Drejtën, për Progresin, pasi në vizionet e tij është gjithnjë Ardhmëria. Ai e ka njohur «tunelin» dhe gjithnjë i ka mbajtur sytë drejt dritës që shfaqej në fundin e saj. Pra ai nuk është disfatist, përkundrazi, një pesimist entusiazt. Ja pse dhe «fillesa» e tij ka simbolikën e vet : është idealja. Dhe për këtë, piktori-poet ka filozofinë e tij, një filozofi e vjetër sa bota, siç e shkruan dhe në poezinë tjetër Vëllezër njerëz: «Kështu pat thënë François de Montcorbier: «Vëllezër njerëz që mbas nesh do të vini/ kundrejt nesh mos kini zemër të egërsuar»… Dhe Velo vazhdon: «E përfytyroj çdo mbrëmje në tavernë/ në njërën dorë ka broken plot me verë/ tjetrën poshtë fustanit të bukuroshes… »

«Vëllezër-njerëz!» Këto dy fjalë kanë një tjetër peshë në gojën e një artisti që ka provuar linçimin. Duket qartë se ky artist është i zhgënjyer nga shoqëria ku jeton. Jo pse ai priste të jetonte në një shqëri ideale siç e kishin projektuar dikur utopistët More apo Campanella, por sepse ai kishte shpresur se në këto dy dekada, pas shëmbjes së diktaturës, shoqëria shqiptare do të ngjiste shkallët e së Drejtës, të Qytetarisë dhe të Respektit ndaj tjetrit e ku fjala «vëllezër» do të kumbonte me një krenari të ligjshme dhe do të bëhej një emërtim i përbashkët i njerëzve që kërkojnë të ndërtojnë një jetë më të mirë. Por nëse artisti kërkon që ata që do të vijnë, gjeneratat e tjera, të mos kenë një «zemër të egërsuar», këtë e thotë sepse kjo ndjesi nuk ka përfshirë vetëm atë, por ajo është bërë një shprehi e përditshme, e dukshme, në pamje direkte apo përmes mediave, ku është lehtë të përbaltësh, të dhunosh, të fyesh, të vrasësh të përgojosh, jo vetëm artistin apo njeriun që kërkon të përfaqësojë vullnetin e popullit, por krijesën njerëzore që lind e lirë dhe aspiron të jetë i lirë dhe i barabartë me të tjerët. Dhe kjo padyshim e bën artistin të trishtë, që dhe kur vjen në Paris, që kërkon për të fjetur në hotelin më të lirë, (Verlaine, Rimbaud apo Van Gogh a nuk i provuan këto mansarda të vjetra, por me aq shumë dashuri?), ai përsëri të kujton gjëndjen e tij shpirtërore e materiale: «Hotelin me shkallë druri/ të ngushta spirale që kërcasin/ e paguaj nga mbetja e faturave të jetës…» Po, artisti jeton veç në sajë të artit të tij. Ai nuk ka rendur pas pasurisë, ofiqeve, kompromisit me pushtetin, militantizmit politik për të përfituar privilegje e para. Ai nuk ka dashur ta cënojë asnjëherë identitetin e tij. Dhe kjo nuk e ka penguar artin e tij. Përkundrazi, i ka dhënë shpirt, vibrim, forcë, siç e gjejmë dhe në poezinë e tij kushtuar Van Gogh-ut, piktorit të preferuar, emrin e të cilit, hetuesi në burg ia thoshte atij në mënyrë të shëmtuar, pasi hetuesi i dikurshëm shqiptar, kjo vegël e dhunës, kujtonte se Van Gogh, ky «borgjez i fëlliqur» dhe idhull i Velos, duhej të ishte ndonjë armik i madh i stalinizmit! Ja çfarë shkruan Velo në librin e tij për pikëtakimin me Vincent dhe Téo Van Gogh në Over-sur-Oise, jo larg Parisit, ku piktori ishte tërhequr në vitet e fundit të jetës së tij e ku para një fushe me grurë, atje ku hidhte penelatat e tij mbi kavalet, një ditë kishte vrarë veten: «Van Gogh në Over-sur-Oise/ pikturoi çdo gjë:/ kishën e vogël në arën me grurë/ doktor Gashenë/ dhe bashkinë me flamur./ Çdo telajo ishte një festë/ siç pjekim bukët për të diel./ Vetëm për varret/ të vetin dhe të Téo-s/ nuk pati kohë!»

Vështroj pastelet impresioniste të Velos, skicat dhe imazhet e mjegullta të një Notre-Dame, një Sacre-Cœur, Pont Neuf, Eiffel apo Louvre, ato vizatime krah poezive të tij, dhe shumë kujtime të viteve të shkuara më çojnë në pikëtakimet tona në Paris, në ekspozitat e tij kur piktori rrethohej me aq shumë dashuri nga artëdashësit francezë, atëherë kur prezantonte ciklet e tij të dhunës totalitare e më pas, librat si Commerce des jours, etj. Skica të mrekullueshme në Paris apo Aubergenville, kur kujtimet e burgut ishin ende të nxehta, digjnin dhe klithnin me ngjyrën e tyre të zymtë. Velo ndjek një traditë të njohur tashmë në Francë, atë të shkrimtarëve-piktorë, të letrarëve artistë. Poeti i njohur Henri Michaux ishte gjithashtu një piktor i mrekullueshëm ashtu si mjaft të tjerë, ndërkohë që dhe i shtrenjti ynë Ernesto Sabato, pas letërsisë iu kthye dashurisë së tij të herëshme, pikturës. Vargje thurrnin dhe Arp e Miro. A nuk pikturonte aq bukur dhe me një simbolikë të madhe Victor Hugo, apo Proust, i cili në faqet e dorëshkrimeve të tij vizatonte shpesh mjediset ku zhvilloheshin ngjarjet apo portretet e personazheve të tij ? Fantazma e «të dënuarit me vdekje» lindi te Hugo se pari në vizatimet e tij, para se të bënte «pleduarinë» e tij kundër «dënimit me vdekje». Ngjyra, linja, dhe poetikja të pleksura bashkë brënda një shpirti që kërkon të flasë e ku gjuha herë ka trajtën e shkronjave e herë atë të ngjyrave. Që në kohë të vjetra, Leonardo Da Vinçi fliste për këtë konkurencë mes poezisë dhe pikturës në traktatin e tij të famshëm për pikturën, «Trattato della pitura». Leonardo vinte pikturën mbi poezinë, ndërkohë që poetët e Antikitetit, të traditës homerike apo të epokës së Virgjilit roman, e vinin poezinë në majën e Olimpit të arteve. Në historinë e artit ka ndodhur që piktorët janë kthyer në poetë. Siç duket ata e kanë ndjerë tmerrësisht nevojën e Fjalës. Përse vallë? Me siguri që ndjenja e parë përballë një imazhi ka qënë një ndjesi poetike. Kështu ata, pa kuptuar, kanë mërmëritur së pari poezinë me dëshirën për të thënë atë që do kërkonin të thonin përmes pikturës, ashtu siç shkruan dhe Velo ne një nga poezitë e tij: «Mjegulla/ si ekran kinemaje pa zë/ Sena ngrihet lart/ lundron mbi retë/… » Vegime të tilla kisha lexuar në poezitë e Arthur Rimbaud-së kur shkruante për katedralen e ngritur në qiell. Ishte një imazh që kishte përballë. Apo më mirë një refleks i katedrales në ujin e lumit që shkonte. Gjatë një shekulli, historianët e artit dhe biografët e tij janë përpjekur ta deshifrojnë këtë varg dhe duket se ia kanë mbërritur. E duke menduar kështu, ne rivijmë gjithnjë me mëndjen tonë në shëtitjet e Velos në Saint-Michel dhe rrugicat e Quartier Latin, në shtëpitë e vjetra dhe historike të Marais-ë së kohës së Revolucionit, në Sheshin e Bastilles apo buzë Senës, në Quai Voltaire, nën dritaret ku u shua shpirti i iluministit të madh Voltaire. Buzë Senës, me dhjetra herë ai është ndalur pranë bukinistëve të deshifrojë botën e atyre njerëzve dhe magjinë e këtij qyteti kaq të lidhur me librin: «Poshtë kapakut metalik/ varur në shpinën e Senës/ dyqani më i vogël në botë/ por dhe më fisnik/ me libra ngjeshur/ mezi marrin frymë/ vendosur në rradhë, si reparti për Hymn… »

Dhe Maks Velo ulet për një çast, rrëmben lapsin dhe vizaton mbi letrën e bardhë Punon në tush apo pastel. Tashmë përballë ka katedralen Notre-Dame dhe këmbana të Parisit. E tek skicon konturet e saj, vargjet ngjizen brënda shpirtit të tij : «Kupola në miniaturë/ varur në qiell/ si këmborët në qafën e dhive… ». Po. Gjithçka është asociacion imazhesh, ndjesish, idesh, simbolesh. Ashtu siç dhe ky piktor-poet shkruan poezinë Kolazh : «Qielli i Parisit/ letër pastel në gri… » Maks Velo, i cili e di se jeta ka qënë e vrazhdë me të, (jo jeta, por sistemet politike), përsëri është një poet i fjalës si dhe i formave, pra një artist delikat. Kujtoj një ditë të largët, 15 vjet më parë kur në periferi të Parisit, në një dhomë të marrë me qera e të improvizuar në atelier, ai jetonte né kushte spartane : letër, laps dhe një frymëzim të pagjumë. Buka e tij e përditëshme ishte ai frymëzim që vinte nga pikëtakimi që kishte me Parisin e ëndërruar. Nuk e kam pyetur asnjëherë nëse në Spaç e ka ëndërruar Parisin, nëse ka përjetuar një Paris imagjinar, ku kishte parë dritën e parë të jetës dhe ku kishte jetuar me librat e piktorëve dhe poetëve të tij. Me siguri që po. Pasi Parisi për të, si dhe për gjithë bashkëvuajtësit e tij ishte atdheu i Lirisë. E pra në këtë vënd-lindje, (ai mund ta quajë me shumë dëshirë këtë) ai krijonte artin e tij, larg çenzurave, diktateve, interesave të ngushta e meskine. Ishte ai dhe piktura. Artisti përballë artit. Artisti si pjellë e Artit.

Gjatë dy dekadave, Parisi u bë një prehje e shpirtit të këtij artisti. Sa herë kthehej në Tiranë, shpirti i tij ishte një tallaz, sepse Velo nuk e duronte demagogjinë, hipokrizinë, kompromisin me pushtetin e vogël. Maks Velo e shikonte dhe e sheh si të shenjtë emrin Artist dhe misionin e artistit. Artisti është mbi pushtetet : aristët, filozofët, intelektuali i vërtetë, këta pinjollë të Sokratit që dinë të shkojnë drejt «demosit», që dinë të flasin në emër të vetvetes dhe në emër të popullit, që kanë kurajon të dalin në shesh, të protestojnë, të ngrenë zërin, të gatshëm për sakrificë. Kështu, duke ardhur në Paris, i lodhur nga kaosi e trazirat e mëdha në vëndin e tij, Velo kërkon njëkohësisht dhe prehjen. Ecën buzë Senës ndalon me një mik në bistrotë pariziane dhe pranë një gote vere vizaton e thurr vargje: «Pi verë/ në buzë kam tërë Francën e vjetër… » Vallë ka në gojë shijen e një Baudelaire, një Rimbaud, të këtyre dashnorëve të mëdhenj të verës dhe poezisë ?.. Apo ngjyrat ngazëlluese të një Degas, Bonnard, Cezan, ku pastelet e tij të fundit ndjenin mallin e impresionistëve. Velo vështron linjat e këtij qyteti sikur ky qyet të kishte trajtat e një vajze të bukur, dhe kështu ai kërkon t’i këndojë ashtu siç i këndonte njëherë një Apollinaire apo një Cocteau e Max Jacob, të cilët ishin piktorë e poetë njëherësh. Për Velon, «Çdo gjë është e butë/ çdo gjë është ëndërr/ perfeksion spontan / në gri, në blu/ është jeta në rozë…» Dhe tek ai humbet tutje në sfondet e urave të shumta mbi Seine, përkundur nga zëri i një Edith Piaff «Jeta në rozë», («La vie en rose»), ne rithemi me ëndje vargjet e tij mbi urat e këtij qyteti që lidhin brigje dhe shpirtra: «Urat e Parisit si këmbë të bukura femrash/ futur në Senë/ fustani i ngritur sipër/ bërë urë… » Dhe papritur imagjinojmë gjithë urat e botës si këmbë grash, që lidhin e pleksin në vetvete jetë e dëshira, dashnorë të humbur gjer dhe pikëllime e vetvrasje. Pikëtakimet e Velos me Parisin, vargje të kthyera po aq poetikisht në frëngjisht nga Evelyne Noygues janë si «Intermexo» të këndshme, herë të trishta e dëshpëruese për atë çka dëshiron artisti e herë me një dritë shprese. Sidoqoftë, vargjet e pastelet e këtij libri, janë një homazh, si mijra homazhe që artistë të botës i bëjnë Parisit, këtij qyteti që ngërthen aq shumë nostalgji, ëndërra e dëshira të mëdha.

Darwin-i kundër hyjnive

August 28, 2013 by dgreca

Nga Luan Rama/

Debati rreth Darwin-it dhe Zotit, Darwin-it dhe Gjenezës, Kataklizmës, krijimit të botës dhe njeriut, etj, për më shumë se 150 vjet nuk ka rreshtur së kundërvëni midis tyre «darvinizmin» si shkencë materialiste dhe fenë, e cila në themel të saj ka krijimin e botës dhe të njeriut nga Perëndia. Ky debat duket se mund të jetë akoma më i ashpër, veçanërisht këtë vit që është dhe 150 vjetori i shpalljes së teorisë së tij Teoria e Evolucionit, tekst shkencor që në mënyrë llogjike do të kthehej në një filozofi të re të perceptimit të botës. Në shkurt të vitit 2009, po ashtu do të festohet 200 vjetori i lindjes së Darwin-it, i cili nuk ishte thjesht formuluesi i teorisë së evolucionit të specieve, dhe si rrjedhojë dhe të njeriut, por ai ishte njeriu që u vu në qëndër të një prej revolucioneve më të mëdha shkencore dhe filozofike të të gjitha kohrave.

Njëqind e pesëdhjetë vjet më parë, para Asamblesë Shkencore të Londrës, ai bëri të njohur teorinë e tij, çka tronditi thellë vizionin e deriatëhershëm mbi natyrën, njeriun dhe …. Zotin. Shpejt emri i Charles Darwin-it, (1809-1882), u bë i njohur, edhe pse ishin të pakët ata njerëz që e njihnin atë njeri. Cili ishte ai? Si ndodhi që ai zbuloi një nga mekanizmat më vitalë dhe më të qënësishëm të zhvillimit dhe të evolucionit të botës? Ishte ai një até apo çfarë? Ku bazohej teoria e tij dhe çfarë i solli ajo njerëzimit modern? Përse kjo teori nuk është zbehur edhe me zhvillimin e jashtëzakonshëm të shkencës gjatë shekullit XX dhe këtij fillim mijëvjeçari? Dhe së fundi, çfarë do t’i shtohet si diçka e re kësaj teorie, bazat e së cilës deri tani nuk kanë ndryshuar dhe siç duket nuk do të ndryshojnë?

Charles Darwin (Çarls Darvini) ka lindur në vitin 1809, në një familje në gjëndje të mirë, por mjaft humaniste. Gjyshi i tij, Erasme Darwin, ishte një «deist», autor i një libri të quajtur Zoonomia, që ashtu si ateisti Lamarc, në kohë të tij, edhe ai «deist», mendonte se «evolucioni ishte zhvilluar drejt perfeksionit dhe se apogjeu i këtij ishte njeriu» Por atëherë Charles adoleshent nuk ishte i interesuar rreth evolucionit. I ati, Robert Darwin, ishte një njeri me shpirt të lirë që kujdesej shumë për të varfërit e vëndit ku ata jetonin. Në rini të tij Darwin-i studioi për mjeksi në Edimburg, por gjatë studimeve, seancat e kirugjisë i sillnin të vjella dhe dukej ai ishte i ndjeshëm për ta përballuar këtë anë të mjeksisë. Meqë familja e tyre ishte mjaft e lidhur me Kishën anglikane, i ati e regjistroi në «Christ’s College» për të studjuar teologji në Kembrixh. Por pikërisht aty, ai ra në kontakt me botanistin anglez John Hensow, i cili ishte njëkohësisht dhe gjeolog. Ishte pikërisht ai që do t’i hapte dritaret e para të shkencës.

Vite më vonë, kur kapiteni anglez, i anijes «Beage», Fitz Roy, i cili do të ndërmerrte një udhëtim shkencor rreth botës, kërkonte dikë për ta shoqëruar, Darwin-i shkoi menjëherë pranë tij. Kjo anije do të merrej me hartimin e një kartografie të zonës së Amerikës Latine. Gjatë pesë vjetëve, Darwin-i do të përjetonte një nga periudhat më të lumtura e më frutdhënëse të jetës së tij. Plot 5 vjet midis peripecish të shumta, duke zbuluar botra të reja nga Brazili në Falkland, përgjatë bregut kilian, në ishujt Galapagos, në Tahiti, Tasmani, në Kepin e Shpresës së Mirë, në Shën Helena e përsëri në Brazil, duke iu afruar ishujve Açores në mes të oqeanit Paqësor dhe duke u kthyer në Angli. Gjatë këtyre udhëtimeve të jashtëzakonëshme, Darwin-i zbuloi fosile mamiferësh gjigandë, çka dëshmonte për ndryshime të mëdha klimatike që kishin ndodhur në rruzullin tokësor, në epoka të mëparshme. Ai analizoi në vënd impaktin e tërmeteve në formacionet gjeologjike, shpjegoi formimin e bazamenteve të koraleve, zbuloi fosile të shumta dhe mori shumë shënime rreth faunës, florës, ndryshimeve midis specieve dhe perfeksionimit të llojeve gjatë seleksionit natyral. Madje siç shkruan ai në kujtimet e tij, një ditë, një skllav, i kishte treguar për histori të çuditshme që kishin ndodhur dhe ndodhnin në thellësitë e pyjeve tropikale. Dhe Darwin-i ishte një njeri kurioz… Një nga zbulimet e tjera të tij, veçanërisht në ishujt Galapagos, ishin breshkat gjigande apo zvarranikë gjigandë me struktura që u përkisnin kohrave të dinosaurëve, specie që jetojnë ende dhe sot.

Kur u kthye në Londër, botimet e tij u bënë të njohura dhe koleksionet e tij u panë si gjëra shumë të çmuara për botanistët, natyralistët dhe gjeologët. Në vitin 1836, ai ende mendonte se llojet janë të krijuara e të fiksuara njëherësh sipas llojeve të tyre dhe se ato mund të zhdukeshin vetëm si pasojë e transformimit të mjedisit apo ndryshimeve të mëdha. Por një vit më vonë, ai ndryshoi pikëpamje dhe më 1839 u pranua në Akademinë Mbretërore të Shkencave. Ai filloi të punojë me ngulm për formulimin e tezës së tij me ide të panjohura deri në atë kohë. Më 1853 ai u nderua me medaljen mbretërore të Royal Society. Por një ngjarje interesante që lidhet në këtë periudhë me Darwin-in, ishte dhe ajo e tre indigjenëve, që ata morrën në Tokën e Zjarrit dhe përmes anijes “Beagle” i sollën në Londër, ku u integruan në një tjetër sistem shoqëror, duke venë në dukje efektin social në transformimin njerëzor.

Një surprizë e çuditshme

Darwin-i kishte kohë që po përpunonte teorinë e tij të re. Tashmë ai ishte në mes të udhës së formulimit të veprës së tij më madhore, kur papritur, nga miku i tij Alfred Russel Wallace, i erdhi një letër e çuditshme. Në atë kohë, ky biolog ishte në arqipelagun Moluk (Indonezia e sotme), kur papritur ishte sëmurë dhe ishte gozhduar në shtrat për një kohë të gjatë. Në ethe e sipër, ai kishte zbuluar një teori të re që gjer atëherë nuk ishte përmëndur nga asnjë shkencëtar: teorinë e seleksionimit natyror. Brënda tre ditëve, në disa faqe ai shkroi teorinë e tij dhe ua dërgoi kolegëve të tij në Londër, midis të cilëve dhe Darwin-it. Darwin-i u habit që argumentet e tij përputheshin në këtë pikë me formulimet e Wallace, ndërkohë që Nga ana e tij, konkluzionet e para, Darwin-i i kishte bërë të njohura në një rreth të kufizuar miqsh. Meqë kishte një përkim idesh, dhe duke qënë se Darwin-i e kishte teorinë e tij më të gjërë dhe më të argumentuar, si xhentëllmen që ishte, ai vendosi që këtë «kujtesë» të Wallace, botimet e mëparshme si dhe formulimet e fundit të tij, t’i diskutoheshin në një rreth të gjërë akademikësh. Dhe ashtu do të bëhesh, edhe pse Wallace ishte një biolog i ri, 14 vjeç më i ri se Darwin-i, dhe jo me atë pasuri zbulimesh e vëzhgimesh shkencore. Ky kolegj i dha prioritet Darwin-it, meqë teoria e tij ishte shumë më e hershme dhe më e argumentuar shkencërisht në bazë të vëzhgimeve të tij shkencore, veçanërisht të atyre të bëra me anijen «Beagle».

Teoria e evolucionit

Në vitin 1859, pas deklarimit të teorisë së tij Teoria e Evolucionit, brënda një kohe të shkurtër ai shkroi kryeveprën e tij origjina e llojeve (Mbi origjinën e llojeve përmes seleksionimit natyral, – On the Origine of Species by Means of Natural Selection, që është dhe titulli i plotë). Ai zbuloi kompleksitetin e llojeve për ekzitencë, pra seleksionimin natyral drejt perfomancës dhe këtë jo vetëm tek bimët por edhe tek qëniet. Kjo ishte «lufta për jetën», siç do ta cilësonte atë kohë filozofi Maltus. Kjo teori e luftës brënda llojit, arrin deri në atë fazë zhvillimi, saqë njëri grup performant nuk arrin më të kryqëzohet me grupin tjetër që më parë i përkiste, duke krijuar kështu një lloj të ri brënda species, që është më i fortë, më rezistent, më i përsosur. «Seleksionimi natyror, – shkruante Darwin-i, – kërkon në çdo çast dhe në të gjithë botën variacionet e tij më të mira brënda llojit; ai largon ato që janë të padobishëm dhe ruan të dobishmit; ky seleksionim bëhet në heshtje dhe me këmbëngulje, kudo e gjithnjë, sapo i paraqitet rasti për të përmirësuar kështu të gjitha qëniet e organizuara relativisht në kushtet e ekzistencës organike dhe inorganike.»

Debati i madh rreth teorisë së Darwin-it u bë në Oksford, në vitin 1860, dhe ky ka qënë një nga ngjarjet më të mëdha shkencore të asaj epoke, që analistët dhe filozofët i referohen gjithnjë. Vetë Darwin-i nuk asistoi në këtë debat rreth veprës së tij, meqë atë ditë ai ishte shumë sëmurë. Debati u zhvillua mes mikut të tij, natyralistit Thomas Huxley, mbrojtës i teorisë darviniane, dhe peshkopit të Oksfordit, që njihej si një radikal i madh. Pas debateve të ashpra, kur peshkopi i tha midis të pranishmëve se “çdo të thoshte atëherë po ta pyesnin nëse ai rridhte nga majmuni”, Huxley i ishte përgjigjur: «Mendoj se nuk është turp për një njeri që ka patur stërgjysh një majmun. Nëse do të kishte turp, kjo do të ishte më tepër ndaj një njeriu, i cili në çështje shkencore, të huaja për të, ndërhyn duke kërkuar të errësojë përmes paragjykimesh fetare.»

Në fakt, Kisha angleze, por edhe më shumë ajo skoceze, sundohej nga një rrymë mendimi evolucionist dhe nuk iu kundërvu hapur Darwin-it, edhe pse teza e Kishës ishte gjithnjë krijimi i njeriut dhe i botës nga Zoti. Madje dhe kur Darwin-i vdiq, atij iu bë një nga varrimet më madhështore nga Kisha anglikane. Ai u varros në varrezat e Westminster, disa hapa larg varrit të Njutonit, atje ku ishte dhe kryeqëndra e kishës anglikane. Atë ditë, ku kishin ardhur nga akademitë e gjithë Evropës, arkivoli mbahej nga miku i tij Wallace dhe shkencëtari tjetër Hooker. Pra, në këtë paradoks të madh, Darwin-i ishte bërë një lloj heroi kombëtar, i cili tashmë kurorëzohej nga kisha. Vetëm peshkopët e mbledhur në Këln e dënuan menjëherë teorinë e Darwin-it. Në Romë, Papa Pie IX, foli atëherë për «broçkullat e darvinizmit» por megjithatë Vatikani nuk e dënoi atë zyrtarisht, meqë, sigurisht, evolucioni i botës dhe i specieve egzistonte realisht dhe argumentohej nga fakte të pakundërshtueshme. Natyrisht, kryevepra tjetër e Darwin-it që ishte Prejardhja e njeriut, botuar më 1871, (The descent of Man and Selection in relation to sex), ishte vepra më e diskutuar e tij nga rreth fetare dhe radikale jo vetëm në të gjallë të tij, por edhe më vonë dhe deri në ditët tona. Në Prejardhjen e njeriut Darwin-i shkruan se «objekti i vetëm i kësaj vepre është të konsiderojë së pari që njeriu, si çdo lloj specie, rrjedh nga një lloj tjetër i mëparshëm; së dyti, mbi mënyrën e zhvillimit të tij dhe së treti, për vlerën e ndryshimeve që ekzistojnë midis asaj që quhet racë njerëzore.»

Që në të gjallë të tij, Darwin-in do ta shoqëronin shumë fyerje e karikatura që botoheshin në revistat e kohës, ku Darwin-i kishte një fytyrë majmuni dhe shpesh kacavirej nëpër pemë, çka krijonte të qeshura tek çdo lexues. Pas vdekjes së Darwin-it në vitin 1882, interpretime të shumta u bënë rreth «darvinizmit social», pra interpretimin e teorisë darviniane në fushën sociale, me problematikën e madhe të saj, që do të përfshinte gjer dhe revolucionet e para të fillimit të shekullit XX. Si vallë funksiononte seleksionimi natyror? Vallë a funksionojnë të njëjtat ligje?…

Në vazhdën e zbulimeve të mëdha

Zbulimi i Darwin-it, ashtu si dhe zbulimet e mëvonshme shkencore që i dhanë zhvillimit një interpretim të ri, nuk u bë në një terren djerrë, por në vazhdë të një udhe të pasur me ngjarje shkencore e zbulime të mëdha. Nuk është fjala vetëm për lëmin filozofik dhe zbulimet shkencore të kohës së Antikitetit dhe Mesjetës, por në veçanti të kohës së Copernic-ut, Galile-ut, Giordano Bruno-s, etj. Zbulimet e mëdha shkencore kishin sjellë në atë kohë ndarjen e shkencës nga feja. Tepër të rëndësishme ishin dhe veprat e Decarte-it dhe Newton-it, studimet e Copernic-ut, i cili ishte i pari që mendoi për «heliocentrizmin», (ndërtimin e sistemit diellor dhe diellin si qëndër të botrave), pra që Toka nuk është në qëndër të botës dhe se ajo rrotullohet rreth diellit. Por evolucioni i vërtetë kishte ardhur me Galile-un kur në vitin 1609, ai zbuloi teleskopin për të vëzhguar qiellin, planetet, duke zbuluar shkencërisht hipotezën e Copernic-ut (i vdekur në vitin 1543). Më 1600, Giordano Bruno digjej si heretik në sheshin Campi dei Fiori, në Romë, i akuzuar nga Vatikani se ishte partizan i heliocentrizmit. Bruno në fakt, kishte qënë një prift domenikan që mbronte idenë se duhej të kishte dhe botra të tjera. Por sigurisht, nën influencën e shekullit të Lumières, (filozofëve dhe shkencëtarëve të mëdhenj fracezë të atij shekulli), shkenca do të shkëputej tërësisht nga feja në shekullin e XIX me filozofë si Fojerbah, Marx, Freud e shumë të tjerë. Frojdi botoi veprën e tij të famshme Moisiu dhe monoteizmi, etj.

Edhe pse në enciklikën Humani generis, të vitit 1950, ku Papa Pie XII shpjegoi se nuk ka opozitë midis evolucionit dhe doktrinës së besimit të njeriut, edhe pse më 1966, Gjon Pali II, foli në Akademinë pontifikale të shkencave se «Njohuri të reja na çojnë që të mos e konsiderojmë teorinë e evolucionit si një hipotezë», përsëri, Kisha flet për teori të ndryshme evolucioni, ku disa janë materialiste dhe jo kompatibël me doktrinën katolike dhe të tjera që janë jo kontradiktore me doktrinën. Ky nuancim, është sot një pozicionim delikat i Kishës, kur zhvillimet e shumta shkencore, veçanërisht gjenetika, kanë sjellë deshifrime të habitshme rreth llojit njerëzor, ndërtimit të tij shkencor, etj. Lufta e hapur sot është në fushën e etikës shkencore, lidhur me embrionet, ku feja lufton dhe e dënon përdorimin e shkencës që mund të shpërfytyrojnë llojin njerëzor.

Kreacionizmi kundër darvinizmit

Që prej një shekulli, fondamentalistët amerikanë kanë kërkuar e vazhdojnë të kërkojnë ndalimin e mësimit nëpër shkolla të Teorisë së Evolucionit të Darwin-it. Në fakt kjo luftë është hapur që në fundin e shekullit XIX, kur James Woodrow, një nga përkrahësit e flaktë të darvinizmit, u përpoq të bashkonte pikëpamjet e Kishës me ato të Darwin-it, u akuzua për herezi dhe u përjashtua nga Kisha anglikane. Dihet që debati më themelor është mbi Gjenezën, librin e Moisiut, që siç thuhet nga Kisha, është shkruar nën frymëzimin dhe diktimin e drejtpërdrejtë të Zotit. «Neo-kreacionistët», (Young-earth creationists, apo të cilësuar shkurtimisht YEC), praktikojnë një lexim litral të 11 kapitujve të librit të Gjenezës, duke afirmuar se krijimi i botës është bërë brënda 6 ditëve. Kryepeshkopi James Ussler jep si datë të krijimit të botës vitin 4004 p.e.s;. të tjerë pohojnë për dhjetë mijë vjet më parë dhe disa të tjerë, njëzet mijë vjet. Pra gjithçka, të gjitha speciet, njeriu dhe kafshët janë krijuar «ex-nihilo», nga hiçi. Për kreacionistët, «evolucioni është veçse një mit». Sipas tyre, Bibla tregon qartë dhe me bindje, se si u shfaq jeta në tokë: Adami, Eva, arka e Noe-s, etj… Por çdo të thoshte në të kundërtën sot kozmologu i famshëm Hubert Reeves, kur ai pohon se krijimi i planetit tonë është bërë në 4,5 miliard vjet? Edhe Shën Agustini në fillimet e kristianizmit e kishte kuptuar se krijimi i botës nuk mund të bëhej brënda gjashtë ditëve, duke shtuar se kjo deklarohej kështu sepse mundësitë imagjinative dhe intelektuale të njerëzve të asaj kohe ishin të kufizuara.

Që të kuptosh thelbin e debatit të kreacionistëve, duhet tu referohesh padyshim dhe dy vargjeve të para të librit të Gjenezës: «Në fillim Zoti krijoi qiellin dhe tokën”, (1), dhe pastaj, “Por toka ishte bosh dhe e vagët, errësirat mbulonin humbëtirat, një erë e Zotit vërtitej mbi ujra” (2)… Kur pyet sot ideologë të Klerit, disa prej tyre thonë se sigurisht, nuk janë dashur gjashtë ditë për krijimin e universit, por është dashur një kohë më e gjatë, etj. Sigurisht, fusha më e ndjeshme krahas genetikës është dhe paleontologjia, prejardhja e njeriut, origjina e krijimit njerëzor, prejardhja e tij, ku ende në studimet paleontologjike, shfrytëzohen disa boshllëqe për të hedhur poshtë teorinë e Darwin-it. Po cili është njeriu i parë? “Neandertal man” i familjes së Homonidëve? Cro-Magnon? Eshtë «homo sapiens”? Eshtë Lucie skeleti i kësaj gruaje që mbahet si njeriu më i vjetër, apo janë specie të tjera të gjetura së fundi në Afrikë dhe Azi?…

Më 1925, në shtetin e Tenesse të Amerikës u aprovua një ligj, i cili ndalonte të mësohej në shkolla çdo «teori që mohonte natyrën hyjnore të krijimit njerëzor, siç shkruhet në Bibël». Po kështu dhe në shtetet e tjera amerikane, si në Karolinën e jugut, në Alabama, Texas, Georgie, Florida, Oklahoma, ku darvinizmi cilësohej «subversiv» dhe në shërbim të të «kuqve». Ky ligj qëndroi në Amerikë për një kohë të gjatë, deri sa në vitin 1968, Gjykata Supreme e Amerikës e anulloi këtë ligj. Më 1984, “Natinal Academy of Science” e Amerikës, krijoi një Komitet Special mbi «kreacionizmin». Tre vjet më vonë, një gjykatë amerikane anulloi vendimin për ndalimin e ligjit të 1968, që u lejonte profesorëve tu mësonin nxënësve teorinë e evolucionit. Sipas një ankete të CBS, të zhvilluar në vitin 2004, 55% e amerikanëve besojnë ende se Zoti e ka krijuar njeriun kështu siç është sot. Edhe krerë të judaizmit, si Moshe Feinstein, i kanë bërë një luftë të madhe Darwin-it, duke ndaluar librat e tij në shkollat hebraike, edhe pse rabinë të tjerë të mëdhenj, si ai i Palestinës, Abraham Isaao Ha-Kohen Cook, (i vdekur në 1935), pohonte se «teoria e evolucionit të Darwin-it përkon me teorinë e «kabbale»-s të hebrenjve në librin e Shenjtë. Më 1999, në shtetin e Kansas, nga dhjetë anëtarë të Komitetit Shtetëror për Arësimin, gjashtë vendosën me maxhorancë për të zhdukur nga programet dhe tekstet shkollore çdo referencë rreth Darwin-it dhe teorisë evolucioniste të tij. Ne këtë fillim mijëvjeçari, «kreacionistë» të rinj kanë shpallur luftën kundër Darwin-it në emër të Zotit, dhe kjo në emër të një aleance fetare kundër darvinizmit. Në këtë kuadër ishte së fundi dhe botimi i Atlasit të krijimit, një botim lluksoz i financuar nga radikalë të fuqishëm dhe lobet kreacioniste të Amerikës. Shumë site internet janë krijuar rreth këtij Atlasi të hartuar nga një studjues turk i quajtur Harun Jahja, i cili e akuzon Darwin-in si atin shpirtëror të Hitlerit, Stalinit dhe të terrorizmit bashkëkohor, meqë Darwin-i e konceptonte konfliktin si një koncept natyror dhe njerëzor njëkohësisht. Pra sipas këtij studiuesi, Darwin-i na qënka një «justifikues i luftrave shfarosëse në emër të seleksionimit» dhe në këtë kuadër, ai thërret të treja fetë monoteiste të bashkohen në një kryqëzatë kundër Darwin-it. Por ai harron se t’i kundërvihesh sot Darwin-it, do të thotë t’i kundërvihesh shkencës, thelbit të saj. Sot në betejën e «kreacionistëve» kundër Darwin-it janë angazhuar çuditërisht dhe genetistë të njohur amerikanë të cilët çuditërisht sot pohojnë se «Të gjitha llojet e qënieve janë krijuar nga aktet direkte të krijimit hyjnor». Pra duket qartë pesha e madhe që ka sot feja jo vetëm mbi shoqërinë por dhe mbi shkencën dhe zhvillimet shkencore.

Darwin-i dhe shpjegimi simbolik i botës

Shumë studjues fetarë, duke parë se argumentet darviniane të seleksionimit natyror dhe origjinës së specieve janë të parefuzueshme dhe se pasazhe të librit të shenjtë bien ndesh me historinë e njerëzimit, pohojnë se Bibla nuk i duhet kundërvënë as Darwin-it dhe as të rejave historike të zbuluara së fundi, por Libri i Shenjtë duhet lexuar në mënyrë “simbolike”. Kjo mënyrë e re vështrimi, kërkon të largojë nga ndeshja mes tyre evolucionin shkencor me frymën e shenjtë të krijimit.

Para pak kohësh, në Londër, historiani Georges Smith njoftoi botën shkencore se kishte zbuluar një pllakë të vjetër të kryeqytetit të Perandorisë Asiriane, Ninive, një tregim mbi «Kataklizmën», që datonte shumë kohë më parë se datimi biblik rreth kataklizmës dhe gjenezës. Ky zbulim shkencor e hidhte poshtë me argumente, tezën e formuluar prej dy mijë vjetësh, (por edhe më parë, sipas Testamentit të vjetër), të krijimit të botës drejtpërdrejt nga Zoti. Sigurisht, arkeologët dhe historianët vazhduan të verifikojnë tezat e ndryshme biblike, përmes krahasimit të fakteve dhe gjetjeve të ndryshme, punë që vazhdon edhe sot. Po kështu ndodh dhe kur krahason fragmente të Epopesë së Gilgameshit, të kësaj poeme madhështore me 300 strofa, gjetur gjatë zbulimeve arkeologjike në Ninive. Miti i super të mënçurit ka qënë që në mijëvjeçarin e tretë p.e.s. Kjo histori relaton kataklizmën e shkaktuar nga Perëndia “për të dënuar njeriun që ishte bërë shumë i zhurmshëm”. “Çdo farë të jetës, – këndohet në këtë sagë poetike, – unë e vura në një anije dhe mbylla portën. Sapo agoi, re të zeza filluan të mblidhen. Era dhe kataklizma shkatërruan gjithçka. Kur erdhi dita e shtatë, deti u qetësua, po kështu dhe uragani e kataklizma. Dhe gjithë njerëzimi ishte transformuar në baltë.”

Para dy vjetësh, arkeologu Eilat Mazar, zbuloi në Jeruzalem rrënojat e pallatit të Davidit të shekullit X p.e.s., të Davidit fitues mbi Goliatin gjigand, që ishte mbreti i dytë i Izraelit. Po kështu, është provuar tashmë se tekste, (pjesë), të Dhjetë Urdhërave, (Porosive), gjënden gati fjalë për fjalë në tekste para epokës së Moisiut, të viteve 1200 p.e.s., pra ngjashmëri me tekste të mbretit babilonas Hammurabi, (rreth vitit 1750 p.e.s.), ndërkohë që Bibla thotë se Moisiu i mori porositë nga Mali i Sionit drejtpërdrejtë nga Zoti, tradita mesopotamike bën të njohur se ligjet mbretërore u janë diktuar njerëzve nga Dielli, zoti i Drejtësisë, nga maja e një mali. Po kështu një ngjashmëri e dukshme janë dhe fragmente të ndryshme midis dy kodeve të vjetra. Në Eksodin e Biblës, thuhet se «nëse një dem godet me brirë një burrë apo një grua, i cili vdes, atëherë demi vritet dhe nuk i hahet mishi. Pronari i tij konsiderohet i pafajshëm.» Ndërsa në kodin e Hammurabi-së, në pikën 250, shkruhet: “Nëse një dem, duke kaluar në rrugë godet me brirë dikë, i cili vdes, pronari i tij nuk detyrohet të shpaguaj». Në shekullin e VI p.e.s. shumë hebrenj ishin robër në Mesopotami dhe kuptohet se ata e njihnin kodin e Hammurabi-t, i cili ishte shumë më i vjetër se kodi i tyre, Bibla hebraike. Kuptohet që Bibla e sotme, ajo që i është transmetuar njerëzimit, ka huazuar e integruar brënda saj shumë tregime më të vjetra sesa Bibla Hebraike apo Bibla Kristiane (jo vetëm ringjallja e Krishtit p.sh. të kujton ringjalljen e Osiris të Egjiptit të lashtë, por edhe ngjarje historike, siç është dhe ajo e Arkës së Noe-s, për të cilën dëshmon dhe burimi i parë hebraik i kohës së Krishtit, Flavius Josef-it, etj. Por sidoqoftë, tregimet e ndryshme biblike dhe teoria e evolucionit e shpjegojnë botën, njeriun dhe historinë njerëzore nga kënde diametralisht të kundërta. E megjithatë, ato mund të bashkëjetojnë pa shpallur luftra dhe kryqëzata.

Darwin-i ishte një shkencëtar që i shërbeu jo ideologjive, por shkencës dhe kuptimit të botës, ashtu si dhe Bibla, (hebraike dhe kristiane), apo Kurani, janë tekste që edhe pse e shpjegojnë botën në një mënyrë të kundërt nga Darwin-i, përsëri ato i kanë dhënë njerëzimit një referencë që me sa duket, ai e ka patur të domosdoshme. Jo më kot shkrimtari francez André Malraux, i njohur me letërsinë revolucionare të viteve 30 të shekullit XX (La Condition humaine), etj, deklaroi në fund të jetës së tij se “Njerëzimit të shekullit të ardhshëm do t’i duhet të integrojë mitet”. Eshtë fjala për mitet që i kemi harruar…