Ese- publicistika letrare e „Mjeshtres së Madhe“Vilhelme Vrana Haxhiraj/Nga Gëzim Llojdia*/ “E vendosur midis letërsisë dhe gazetarisë së mirëfilltë, publicistika letrare mbetet lëvrimi më specifik e më interesant”,- thotë studiuesja, Akademikja Floresha Dado. Dhe ajo vijon…” njëkohësisht edhe më problemori është lidhja apo përshtatja, për sa i përket ruajtjes së kufijve me letërsinë, nga njëra anë, dhe me llojet e tjera gazetareske, nga ana tjetër. Dihet se letërsia, si arti i fjalës, ka poetikën e vet, që në themel ka parimet estetike të ndërtimit të një vepre letrare, që e dallojnë atë nga gjithë format e tjera të krijimtarisë fjalore. Në literaturën teorike është pranuar lidhja midis poetikës së letërsisë dhe poetikës së publicistikës letrare. Kjo vlen për të njohur si ngjashmëritë, ashtu edhe tiparet dalluese midis tyre. Kjo vlen edhe për të patur përfytyrime të sakta mbi strukturën përmbajtësore dhe estetike të llojeve të publicistikës letrare. Kjo vlen për ta afruar atë me letërsinë, brenda dimensioneve që nuk cënojnë identitetin e saj, por gjithashtu, edhe thelbin social, mënyrën specifike të shprehjes së mendimit në këto lloje publicistike “,- thotë  studiuesja F.Dado.

2.Pas prezantimit të vëllimit të parë me Ese-publicistikë “Pa Titull” të autores Vilhelme Vranari Haxhiraj, me 320 faqe, gjithsej 69 krijime të të dy gjinive (ese- publicistikë), autorja partaqitet sot para lexuesit me një vëllim të dytë po të këtyre gjinive. Libri Titullohet “Pa koment” . Shtëpia botuese, që i solli në dritë këto dy  botime, është Shtëpia Botuese „Nacional“,Tiranë 2011, me redaktor: Mujë Buçpapaj.

3.Do të shqyrtojmë përveçse disa ese, publicistikë apo studime  prej brendisë së librit që nxori pena e kësaj autoreje, por edhe situata dhe kthjellime historike apo ndijime shpirtërore, që përjeton nën dalldinë e zërit ëmbëltor të penës së Vranarit. Cila është kostua vallë? Ka derdhur me një kosto jo të vogël qindra vargje, mijëra fjalë, që janë produkt i këtij deti shpirti të pafund njëkohësisht të paanë të kësaj autoreje brilante me shumë botë dhe me një këndvështrim krejt të ri .

4.Ky botim që ta ka ënda ta rilexosh, shfaq e shpalos qysh në fillim befasi në mënyrën e trajtimit të temave si dhe në mënyrën e të shkruarit. Pra  tek ky libër ka një mënyrë tjetër kompozimi që të bënë për vete. Tre shkrime që prekin gjenezën tonë, apo ku kërkohen rrënjët e historisë sonë të sa e lashtë dhe po aq e patjetërsueshme, të cilat titullohen:  “Shqipëria kombi më i lashtë në Evropë,” ose “Arbëreshët e Italisë & Arvanitët e Greqisë janë degë që kërkojnë rrënjët e tyre iliro-arbërore” si dhe replikën me znj. L.C.

Vranari në të vërtetë ka një penë që buron. Për çudi pena e saj nuk mbetet asnjëherë e zbrazët. Më duket se gjen një varg tepër të pasur, por i thellë. Të tre temat kanë gërvishtur palcën kombëtare. Ka ende mjegullinaja të kalitura mes errësisrës në hapësirën ballkanike për çështjen e gjenezës iliro- pellazge të shqiptarëve të sotëm. Vranari futet e sigurt ngase për një arsye të thjeshtë. Nuk ka pasur kurrfarë mungesë hapësire në të njohurit e saj, lidhur me këtë temë, të cilën e ka trajtuar qysh nga viti 1975, kur ende  shqiptarët vuanin brenda një rrethimi me tela, në kushtet e një shteti diktaturë, jo të cilësuar apo deklaruar nga historianët, por të ndërtuar me kushtetutë. Teza e paperëndueshme (sepse vazhdon të punohet për të dhe do të vazhdojë të kërkohet deri sa e vërteta të flasë për mohimin e padrejtë të shekujve) për çështjen e lashtësisë së një kombi, i cili kërkon shumë punë edhe më shumë botime sidomos të rretheve akademike shqiptare. Sepse në mungesë të të cilëve shpesh herë pseudo-historianët, i janë përkushtuar dhe i përkushtohen me studime të kafeneve apo reportazheve të medieve. Kurse Vranari në këtë botim sjell fakte duke bërë citimin nëpër dokumentet bazë, që vërtetojnë këto teza. Ndoshta njohurit e shumta, studimi rigoroz, të shkuarit e vazhdueshëm, tema e mbrojtur prej saj, “Autoktonia e Shqipërisë Jugore” etje, i ka në dhënë ndihmesë për të krijuar disa shkrime  të cilat nuk bëhen as të mërzitshme dhe nuk përsërisin as studiuesit e tjerë të kësaj fushe. Kjo tregon mrekullisht, stilin e veçantë të kësaj autoreje. Këtu do të ndalem, tek ky fakt. Të gjithë kanë orë shpirti, por ora  poetike dhe brumi i kësaj autoreje e ndjen ardhjen e shpirtit, është ora e kuptimit të gjuhës së fjalëve të pathëna, për të cilat autorja i mëshon mendimit logjik, arsyes dhe të vërtetës historiko-shkencore  me dokumente.

Në këtë kuadër ka shumë shkrime kushtuar Kosovës. Janë ose mbresa të çasteve kulminante të historisë së saj e shkruar me gjak të pastër shqiptari, ose shkrime historike. Të shkruar në përvjetor ose në raste tubimi për çështjen Kosovës. Këtu zbulohet jo vetëm mjeshtria në të shkruar, por edhe gjetja e faktorëve që shpunë në një Kosovë të pavarur. Autorja në krijimtarinë e saj përmend shpesh heroin Kombëtar Gjergj Kastrioti ,që ishte dhëndër në fshatin e saj Kaninë. Historia e shkëlqyer e të cilit i ngriti emrin kombit tonë.

Mirëpo le të bëhemi pak koshient. Dikur ka ekzistuar një kohë apo një shekull në historinë tonë të ndritur. Diku aty, nga shekulli i XV. Atëherë rrobat e të tjerëve pas krahëve tanë, ishin në duart tona. Ç’masë do të merrnim ne, do të vishnim ata, apo? D.m.th “sizmografi”,që përcaktonte lëvizjet e kohës, lëkundjet tronditëse të planetit, ishte shqiptar. Ndërkaq, shumë nga kancelarit e evropiane, sot e kanë harruar këtë. Shqipërisë i lënë vend përtej, jashtë kësaj porte. Historia pas saj ka ngelur në terrin e enigmës, e mbuluar nga pluhuri i shekujve. Përse vallë?!

5.Vranari është një mjeshtre e përkryer e gdhendjes së portreteve sidomos disa figurave për të cilat errësira e sistemit të kaluar kishte pluskuar gjithë kohën. Një ndër to, është figura e Prof.Dr filozofit Isuf Luzaj. Mbetur enigmë. E panjohur, e harruar. Flitej tej e këtej. Në thelb nuk njihej, ende nuk njihet kaq mirë. Ndriçimi i këtij personaliteti nuk bëhet me gjuhët e zjarrta të diellit. Por shkoqur autorja na rrëfen si u njoh me portretin akademik. “Përshkroja sheshin e Flamurit , shkruan Vranari,mes librave në lulishten e e Vlorës më kapi syri Isuf Luzaj.Ishte libri i tij”Gloria e çmendjes”… Autorja na sjell në kujtesën tonë të trishtë se ju përkushtua studimit të veprës së tij, veprës së një filozofi të një mendimtari të urtë me përmasa botërore. Etimologjia e fjalës filozofi, jepet në greqisht, me dashuri për urtësinë. Është një art i të jetuarit, një moral që konsiston në të sjellurit në mënyrë të arsyeshme, për të evituar çdo sjellje të pamatur, për të pritur çdo ngjarje me qetësi dhe urtësinë ta vësh në shërbim të së mirës.

I kësaj rruge mbetet edhe Prof. Dr.  Luzaj. Mirëpo duke qenë se kam studiuar tarikatin bektashi, dua të shprehem se ky personalitet  i  përket kësaj udhe ndriçimi shpirtëror. Urtësia ka përshkuar si vijë bektashizmin. Njerëzit e mëdhenj i përshkon urtësia. Ky ishte ndriçimi më i madh në errësirat e largëta. Vranari sjell edhe një përkushtim, një poemë në vargje për Dr. Luzaj. Më tej zgjerohet në trajtimin dhe  në zbërthimin e kësaj figure të një filozofi shqiptar me përmasa botërore.

6.Pastaj vjen gruaja, qeliza e shoqërisë njerëzore, vlerat dhe pozicionimi i saj. Mbi të gjitha si një udhërrëfyese, qëndron shenjtorja Nënë Tereza, dhe mjaftë shkrime produktive që i përkasin kësaj gjinie zënë vend në librin : “ Pa titull” të  shkrimtares vlonjate V.H.Vranari. Analiza, komente ,letërkëmbime sjellin në vëmendje femrën shqiptare të një kohe tjetër, pikërisht në vitet e demokracisë. Ka penelata të ngrohta zemre, si një piktore, për figurën e shenjtores Gonxhe Bojaxhi. Ka fakte historike. Poezi zemre e shkruajtur nga Nënë Tereza, që shërben për sot dhe nesër si një himn jete. Letërkëmbimet për shkrimet kushtuar asaj, sjellin një risi të re në këtë gjini. Dhe autorja vazhdon… tema të larmishme që e shqetësojnë atë dhe gjithë shoqërinë tonë.

7.Jo më pak vend zenë figurat historike . Vilhelme Haxhiraj ka një shikim gjithmonë nga drita, për ta parë të vërtetën në sy. Vetëm drita e udhëheq këdo drejt realitetit dhe mirësisë. Kahu i saj, agimet e paperëndueshme dhe perëndimet e përflakura që premtojnë agun e bukur të së nesërmes… Figurat historike në thelb, ruajnë dritëzën si bardhësi në portretet e tyre. Gdhendjet për figurën e shquar të Ismail Qemalit mbeten të papërsëritshme. Sjellja  e fakteve dhe dokumentave mbetet  palca për publicistikën dhe esetë e shkruara. Vranari i përdor drejt faktet në shërbim të personaliteteve. Kjo është mjeshtri në artin e të shkruarit, ngjarje, që kanë vepruar shekuj më parë, sillen me vërtetësinë e një krijuesi, të një shkrimtareje të afirmuar në letrat shqipe. Ashtu si shumë krijues të mirëfilltë të letrave shqipe të cilët lëvrojnë herë pas here publicistikën edhe Vranari ka arshivuar shumë ngjarje e dokumenta, ndërkohë që “pika e vlimit” ka aritur gradacionin e sipërm , krijuesja Vranari-Haxhiraj  ka  derdhur gjithë këtë përvojë në një botim me vlera ese-publicistikë.

8.Figurat  e shquara të letrave apo të artit dramatik përshkohen nga një ëmbëlsi, që nuk duket por që kuptohen shkarazi. Xhevahir Spahiu, Odhise Grillo, Adriatik Kallulli, Drita Kripa dhe aktorja Margarita Xhepa…Po ndalem te Drita Pelingu (Kripa), lindi, erdhi në jetë nëpër kohë në saj të një talenti më vital, që kaloi në një mjedis, që zhbirohet kompleksiteti. E lindur në Vlorë, atje ku deti llapashit dallgët, herë butë e ëmbël dhe herë gjithë zhurmë e ashpërsi, përmes talentit të vet, ajo portretizon, ndërton njeriun, qenien e vet në kohë dhe hapësirë duke synuar të shpalosi botën e saj. Do të sqarojë dhe ta lexojë, të shpalosë veten, shpirtin dhe zemrën e vet. Lindi, 80  e ca vite  më parë, në Vlorë dhe u shkollua, në familjen tregtare të Kripajve një familje shqiptarësh të mirë e atdhetar. Kur ka mbritur në kryeqytet thelbësore ishte pastërtia e zërit, thellësia përmes arsyes, që mund të zotohet vetëm nga pushteti i talentit, dhunti e artistit. Në publicistikën e Vranarit janë kapur detaje për njerëzit e shquar të letrave dhe të skenës shqiptare.

9.Ç’letër apo pergament kaq gjigant ruan kështu mesazhet e paprishura, që ne hedhim çdo ditë në eter? Mesazhet sot kanë një urë të madhe digitale komunikimi. Autorja  e librave ese- publicistikë :“Pa titull“dhe “Pa koment”,  ka përdorur edhe  gjuhën e folur të mesazheve,  që u ka dërguar apo i kanë dërguar lexuesit pas çdo shkrimi të publikuar më parë në tabloidët shqiptarë. Madje mesazhet  përbëjnë pjesën më të lexueshme. Janë spontanë dhe magjikë për t’u lexuar me një frymë. Mbartin mjaftë ngarkesë emocionale, atdhetare, përcjellin mall të zhuritur emigrimi.

Publicistika e V.V. Haxhiraj e përfshirë në në dy vëllime me 320 & 368 faqe libri është një arritje në këtë gjini. V.V. Haxhiraj  futet  fuqishëm edhe në këtë gjini duke treguar jo vetëm talent por vullnet dhe si gjithmonë mbetet e paepur për të përshkruar rrugë të reja. Publicistika e V.V. Haxhiraj në këto dy botime tregoi se kjo gjini nuk është thjeshtë një kronikë ngjarjesh, por art më vete. Publicistika e V.V. Haxhiraj tregoi me këtë botim probleme të mjeshtërisë së saj , të formave të pasqyrimit dhe të mjeteve shprehëse që karakterizon esenë dhe publicistikën  e vet, që në themel ka parimet estetike të ndërtimit të një vepre letrare, që e dallojnë atë nga gjithë format e tjera të krijimtarisë fjalore. Në literaturën teorike është pranuar lidhja midis poetikës së letërsisë dhe poetikës së publicistikës letrare. Kjo vlen për të njohur si ngjashmëritë, ashtu edhe tiparet dalluese midis tyre. Kjo vlen edhe për të patur përfytyrime të sakta mbi strukturën përmbajtësore dhe estetike të llojeve të publicistikës letrare. Kjo vlen për ta afruar atë me letërsinë, brenda dimensioneve që nuk cënojnë identitetin e saj, por gjithashtu, edhe thelbin social, mënyrën specifike të shprehjes së mendimit në këto lloje publicistike modern dhe e adhurueshme  për një lexim të këndshëm, ku, edhe ke se çfarë mëson.

Dhe tani para lexuesit autorja Vilhelme Vrana Haxhiraj vjen me botimin e saj më të ri me ese-publicistikë me titull „ Pa Koment“, jo më pak intrigues dhe po aq i bukur si libri i parë. Në të janë përfshirë – tituj me ese dhe publicistikë, ku autorja trajton sa e sa probleme sociale-politike e juridike që shqetësojnë atë dhe gjithë shoqërinë. Leximi i këtij libri për cilindo do të jetë jo vetëm kënaqësi dhe shlodhje , por temat e përfshira në këtë libër, të bëjnë të mendohesh dhe të pyesësh ndërgjegjen: „Përse ndodh kështu vallë?! „

Urimet më të mira autores  për vepra të tilla të arrira!

*Gëzim Llojdia  ( studiues, publicist, drejtor i Bibliotekës së Universitetit „Pavarësia „Vlorë)