Nga Moisi Murra/
Kryevendi i Dibrës,Oraniku historik,prej 6 shekujsh akuzon, thërret e kërkon indentitetin e tij. Ësht ë i vetmi qytet në botë që prej gjasht ë shekujsh nuk thirret Oranik,por shehër. Sllavo-turqitosman kanë patur të drejt ta zhdukin emërin Oranik.Sllavët nuk donin që ky qytet i vogël namëmadh të kishte histori. Turqit osman nuk mund ta duronin atë emër që nga 24 betejat që zhvilloi Skenderbeu gjithësej, 19 u zhvilluan rreth Oranikut dhe në Oranik. Po ç’thonë të dhënat historike? Kodiku i manastirit të Matkës Oranikun(Orehovnik në tekst) e përmend si një vendbanim të madh,por në korrnizat e një fshati. Po sipas këtij kodiku,në ditarin e vitit 1338,në Oranik ka pasur një kishë me emërin Sveti Gjorgji (Shën Gjergji). Përmendja e Oranikut,si fshat, në vitin 1338, nënkupton se themelet e tij duhen kërkuar shumë vite më parë. Aty nga çereku i parë i shekullit XV,Turqia Osmane bëri një organizim të ri në sistemin qeverisës.Në tokat Shqiptare ajo ngriti sanxhaqet e para, në Gjirokastër në 1431 dhe në Dibër në 1437. Në Dibër,qendër e sanxhakut u bë Oraniku.Tri vite më vonë,më 1400, Turqia Osmane emëroi pushtetar vendor e ushtarak, sanxhakbej, në Oranik, Skenderbeun. Pavarësisht se kjo qe një administratë osmane,viti 1400 duhet ta konsiderohet vit i themelimit të administratës së parë vendore në Dibër. Aq më tepër se kryevendor ka qënë Gjergj Kastrioti-Skenderbeu. Në Kodiku e manastirit të Slepçanit,të vitit 1544 Oraniku figuron si qytezë e Dibrës. Edhe në defterit turk të Sanxhakut të Ohrit,të vitit 1583 të Sanxhakut të Ohrit,Oraniku vazhdonte të ishte qendër e gjithë krahinës së Dibrës.Bullgari ST.Stamatov,duke iu referuar Kodikut të manastirit të Shën Jovan Bigorit, shkruan se qyteti i sotëm është formuar nga fshati i quajtur Rahonik (Orahonik). Studiuesi maqedonas Toma Tomovsk, duke iu referuar gojës së popullit thotë se : “Qyteti i Dibrës është ngjitur me fshatin e vjetër Rahovnik ose Orjahovo”. Me fjalë të tjera Tomovski thotë se trualli i sotëm i qyteti nuk është Oraniku. Por këtë e kundërshton fortë Haki Sharofi,i cili shkruan se Shehri i Dibrës është ndërtuar mbi gërmadhat e Oranikut të moçëm. Gjat ë gjith ë koh ës s ë pushtimit osman Oraniku ka shërbyer si qendër administrative e Dibrës së Epër dhe e Dibrës së Poshtme .Haki Sharofi thotë se Uraniku (kështu e shkruan H.Sharofi-M.Murra) me rrethinë, në vitin 1912 ka pas këtë kufij:në veri ujët e Banjës së Madhe, në lindje Malin e Kërçinit,në jug lumin e Radikës dhe në perendim Drinin e Zi. Vetë qyteti ngushtohej brenda këtyre kufijve:në veri Kllëçbaba,në lindje guri i Hamza Begut,në jug çezma e Copës e vorrezat,në perendim Lama e Stafës,Xhelis Tepja(kodra e Kuvendit të dheut), Paraspuri. Qyteti nis të hedhë shtat sipas tipologjisë së banesave orjentale me ndërtimin e Xhamisë së Mbretit, ose Xhamia e Hynqarit, në vitin 1468.Pas Xhamisë së Hynqarit qeveria turke ndërtoi një xhami,një teqe ,një banjë,një furrë,një hanë.Pastaj nisi ndërtimi i qytetit,që për ndërtesat e bukura, të ndërtuara nga duartë e mjeshtërve vendës, një arqitekt i huaj e ka quajtur Oranikun “Stamboll i Vogël”. Ndërsa një tjetër arqitekt, duke bërë fjalë për Shehrin e Dibrës ka shkruar se: “ ishte qytet i shtëpive në pozicione.Sa shtëpi aq pozicione.Ky ishte vendi i vilave me avlli dhe kopshte,i thurur krejtë me gjelbërim dhe i gershetuar me qorrsokake dhe rrethoja”. Veç banesave familjare u ngritën dhe një rrjetë i gjërë ndertesash tregtare. Kështu në vitet 1830-1840 në qytet numëroheshin 250 dyqane. Në këtë kohë edhe numëri i popullsisë kishte kapur shifrën 8400. Sipas Sami Frashërit,në vitin 1891 Oraniku kishte 420 dyqane si dhe një seri objektesh si : xhami 9,teqe 5,medrese 10,Ruzhdie1,iptadie sabiane 11, kisha1,iptadije për të krishterët, bujtina 9,banja publike 2. Ndërsa në vitet 1900-1912 rrjeti i dyqaneve kishte arritur në 462. Në qytet zhvillonin tregti, nga të gjitha llojet e sherbimeve si : bakejt, duhanxhijt, terzitë, opingarët, berberët, teneqepunuesit, kallajxhujtë,sheqerxhijtë,bozaxhijtë, furtarët, armëtarët, nallbanët, kasapt,sahatçijtë, sobaxhijtë, jorganxhijtë, kafexhijtë, bojaxhijtë etj. Në Oranik ishin ndërtuar vepra arkitektonike të rralla si:Xhamia e Hynqarit, Karvansaraj, Varrezat e Hoxhollit, Hamami i Vjetër, Hamami i Ri(Banjat e Re),Banjat termale të Banjishtit dhe Kosovrastit etj. Interesant është një shkrim i gjetur në shtëpinë e një dibrani dhe i botuar nga arkitekti D.Grabjan ku thuhej : ” Në qoftëse humb Stambolli Dibra do ta ndërtojë përsëri, por në qoftëse mbaron Dibra, Stambolli nuk do ta rindërtojë ate”. Në etapën e fundit të veprimtarisë së saj Lidhja Shqiptare e Prizrenit kaloi me seli në Oraniku. Veprimtarit politiko shoqërore që u shvilluan në këtët kohë e në vazhdim bënë që personalitet më të qënësishme kombëtare shqiptare shqiptare t’i kthejnë sytë nga Oraniku historik. Dhe kjo fale atdhetarëve emblematik të qyteti të Dibrës si : Ilias Pashë Dibra,Selim Rusi,Said Najdeni, Hafiz Sherifë Lëngu, Haxhi Vehbi Agolli,Selim Daci, Shaqir Jegeni, Sefedin Pustina, Riza Rusi, Hamdi Ohri, Shyqyri Iljas Pashë Dibra, Irfan Ohrit, Eqerem Cami, Qamil Daci, Ramis Daci,Haki Sharofi,Haki Stërmilli,etj Sipas Haki Sharofit qyteti i Dibrës,që në shekulline XII kishte tri mijë shtëpi me 20000 banor. Këtë shifër na jep dhe Sami Frashëri në vitin 1891. Sot qyteti është qendër komune, me të njëjtin emër dhe përfshinë 17 fshatra,katër prej të cilëve, Bomova, Vlasiqi, Kojnara dhe Taraniku,janë të pa banuar.Sipërfaqja e qytetit është 145,67 km²; ndërsa popullsia në vitin 2013 arriti në 19.542 banorë.Sipas rregjistrimit të vitit 2002 përbërja etnike e qytetit rezulton të jetë : Shqiptarë 10 768 (73,95%), Maqedonë1 054 (7,24%), turq 1 415 ( 9,71%), romë 1 079 (7,41%),vllehë 2, Serb 22, boshnjakë 2,të tjerë 219. Sipas konfeksioneve fetare qyteti ka këtë përbërje: Ortodoksë 668 ( 4,58%) , Muslimanë 13 763 (94,52%), Katolikë 55 (0,37%),të tjerë 55. Nga Oraniku historik kanë dalë burra shteti, udhëqes popullor, diplomat, klerik të shquar, aktor, këngëtar, ushtarak, gazetar, poet, arsimtar, biznesmen të fuqishem etj etj. Ka ardhur koha,dhe pse shum vonë që të merret një nisëm që kryevendi i Dibrës të thirret me emërin e tij: ORANIK
NDARJA E DIBRES
Ndarjet tradicionale Dibër e Epër,Dibër e Poshtme (Dibër e Madhe,Dibër e Vogël)/
Nga Moisi Murra/
Që në antikitet Dibra është ndarë në Dibër e Epër dhe Dibër e Poshtme. Shkrimtari bizantin Akropoliti është i pari, më 1259,që përdori emërin e krahinës në shumës (Dibrat). Në vitin 1467,në arkivat e Venedikut thuhet thuhet se “Dibra ka qenë një krahinë e dyfishtë,e Sipërme dhe e Poshtme”. Në defterin emëror osman të vitit 1467 Dibra e Epër jepet me 159 fshatra( 48 Golloborda,47 Reka), 76 Dibra e Poshtme. Kristo Frashëri thotë se emrtimet Dibër e Epërme dhe Dibër e Poshtme janë përcaktuar nga rrjedhja e lumit Drini i Zi,mbasi në Dibër të Epërme Drini është,në krahasim me nivelin e detit, më lartë se në Dibrën e Poshtme. Shumë autorë,të huaj dhe vendas, Dibrën, në të Epër dhe të Poshtme e ndajnë sipas rrjedhjes së Drinit të Zi.Anën lindore të Drinit e kanë marrë për Dibër të Epër dhe anën perendimore për Dibër të Poshtme,gjë që është kryekëput gabim. Dibra e Epër nga Dibra e Poshtme ndahet nga një vijë që del në jug të malit Krepi i Zanit (2116),aty ku fillojnë të burojnë dy rrjedhje të Radikës, kthen drejtë jugut, ulet në Qafë të Kadisë, Guri i Velpnës, përroi i Krojftit,len fshatin Grekaj,Tanushaj dhe Zhirovnicë në Dibër të Poshtme dhe fshatrat Zhuzhinja, Nivishtë,Verbjan, Bitushë në Dibër të Epër, e del në malin e Hinoskës(L.1998).Nga mali i Hinoskës ulet në Kodrat e Qenokut,duke lënë në Dibër të Epërme fshatrat Erebar dhe Dovalan dhe në Dibër të Poshtme fshatrat Ilnicë, Trepçë, Pjeçë, Pejkë. Nga Kodrat e Qenokut kufiri zbret në Drinin e Zi dhe pasi e kapërcen ate në veri të Urës së vjetër të Daut Murres ,ndjek rrjedhjen e Gurrës së Mazhicës, duke lënë në Dibër të Poshtme fshatrat Hotesh, Lishan i Poshtëm,Lishan i Epërm, kalon në Qafë Qarr,në Majën e Shullanit, Qafë Torrë,Maja e Runjës,Qafas (Zhuri i Pllajit,Lurë). Ne se duam shtrirjen e Dibres se Eperme ,vija kufitare zbret në Vanas,vazhdon me Kepin e Qetës, Mali i Allamanit, Vinjoll (Mat),Fusha e Thatë, Maja e Thatë (Shtrunga-Kurdari), Mali i Kreshës,Mali i Lepurit,Qafë Buell, ngjitet në liqenin e Zi ,Kalon në Prodan e në Malin e Gurit, zbret në Qafë Shkallë të Llangës, vazhdon nga Qafa e Helmit,te Panja e Sul Tupit, Mali i Draganit, mali i Darsit,Mali i Shebenikut ose malet e Kuqe,del te Varri i Nuses, pastaj vazhdon para faqes veriore të maleve të Belicës,fut brenda Jabllanicën,pret Drinin e Zi, vazhdon në Mbigjur të Misllodezhit, ngjitet në malin e Llokmave, duke lënë brenda Dibrës së Epër mikrokrahinën e Zhupës,kalon në fshatin Sencë, Duf, ngjitet në Malet Kozhuf e Bistrica, e mbyllet atje ku u nis,lartësia 2116 m. Këtu të tërheqin vemendjen tri fshatrat e Rekës: Grekaj,Tanushaj dhe Zhirovnica që hynë në Dibër të Poshtme. Administrata vendore,sanxhak(prefekturë) në Dibër të Epër është ngritur në vitin 1440 me Skenderbeun sanxhakbej.Ndërsa në Dibër të Poshtme në vitin 1864. Në Dibër të Epër numërohen dhjetë mikrokrahina me veçori etnokulturore të ndryshme si : Gryka e Vogël, Gryka e Madhe, Katër Grykët, Bulqiza, Golloborda, fshatrat e Gollobordës Perendimore(Okshtun,Prodan,Zabzun,Sebisht,Borovë,Muglicë, Llëngë), Drinkolli i Dibrës (Otishan, Xhepishtë, Drenok, Modriç, Llukovë, Nerezi, Bezova, Piskupshtina, Jabllanica) , Zhupa , Reka dhe Fusha e Shehrit. Dibra e Poshtme kufizohet nga veriu me Kukësin,nga juglindja me Dibrën e Epër, nga Perendimi me Matin dhe Mirditën. Kufiri, në se nisim nga Guri i Kuq i Lurës,ulet në rrjedhen e perroit të Mallës, Kalon Drinin e Zi, rrotullohemi pak nga veriu deri në Qafë-Draj (Draj-Reç), kthehemi përsëri nga jugu e zbresim në ujët e Veleshicës. Prej këtu, duke ndjekur rrjedhjen e ujët të Veleshicës ngjitemi në Korab, kthejmë drejt juglindjes e zbresim aty ku fillon të burojë Radika, në jug të fshatit Restilicë të Komunës së Prizrenit,e prej këtu sipas ndarjes që u tregua për Dibrën e Epërme dalim në Pllajin e Lurës,kalohet në pjesën lindore të malit të Dejës,që ndan Macukullin nga Gurë Lura,pastaj në Fushë Vjerdhës të Mirditës, Lajthizë e përfundon aty ku u nisëm,në Gurë të Kuq. Në Dibër të Poshtme numrohen shtatë mikrokrahina etnokulturore : Luznia, Muhurri,Lura, Reç e Dardhë,Uj’ e m’ujë, Çidhna dhe Katundet e Epërta e ata për rreth qytetit të Peshkopisë. Veç emërtesave Dibër e Epërme dhe Dibër e Poshtme nisi të përdorej dhe Dibër e Madhe dhe Dibër e Vogël.Nuk dihet me saktësi se kur nisi të përdoren këta emërtesa, por ka shumë mundësi të ketë nisur nga mesi i shekullit XVII. Nga një letër e konsullit italian në Durrës, Xhuzepe Kapriata, dërguar eprorëve të tij, më 9 qershor 1784,mbi masat stabilizuese të Kara Mahmud Pashës, hasim në emërtesën Dibra e Vogël : ”…Mamut Bek levante in Cavaglia, e con tutto quest’ ammaso di gente il Pasc medesimo si e diretto ad ataccare il comandante di Zibra piccolo. (… Mamud Bej i ngritur në Kavaj dhe me gjithë këtë grumbull njerëzish po ai Pasha u drejtua të sulmoi komandantin e Dibrës së Vogël (Jusuf bej Hysenagollin-M.Murra). Më vonë,aty nga viti 1878, me emrëtesën Dibër e Madhe fillojë të nënkuptohej Shehri i Dibrës me fshatrat përreth. Përdorimi i emërtesave Dibër e Madhe dhe Dibër e Vogël nuk ndryshon gjë me emërtim tradicional Dibër e Epër dhe Dibër e Poshtme.Por është gabim t’i thirrish Shehërit (Oranikut famëmadh) të Dibrës, Dibër e Madhe.Nuk ka arsye që shtrirja hapsinore e Dibrës së Epër të njësohet me Shehrin (Oranikun) e Dibrës e disa fshatra për rreth. keq ka hyrë në përdorim Dibër e Madhe për Shehrin (qytetin) e Dibrës sa që kur pyet një qytetar të Peshkopisë,apo të fshatrave të Dibrës se ku shkon,ai të përgjigjet : në Dibër të Madhe.Por kjo nuk është e drejtë Dibra ka njohur dhe një ndarje tjetër : Topallti dhe Malësi ose Nandë Malet Topallti quhej ajo pjesë e Dibrës që kishte pranuar e njohur sundimin turk,dmth paguante vergji,të dhjeta e xhelp dhe ndonjë herë më të rrallë jepte dhe ushtarë.Në Topallti hynte qyteti i Dibrës, Reka,krahina e Zhupës,Golloborda lindore dhe të gjithë katundet në lindje të rrugës :Koxhaxhik, qyteti i Dibrës,Maqëllarë,Peshkopi,Kastriot. Pjesa tjetër quhej “Malësi”. Malësia ndryshe quhej “Nandë Malet e Dibrës”, të cilët kurr nuk i ka qënë nënshtruar sundimit turk.Malësia kishte një administratë autonome dhe sundohej me ligjin e maleve, që dibranët e moçëm e quanin “Kanuni i Skenderbeut”. Në Malësinë e Dibrës (Nandë Malet) hynin: Reçi,Dardha, Çidhna, Muhurri dhe Luznia në Dibër të Poshtme dhe Gryka e Vogël, Gryka e Madhe, Bulqiza, Katër Grykët në Dibër të Epër.Gjithashtu është quajtur Malësi,dmth hynin në Nandë Malet dhe katundet e Gollobordës Perendimore (Okshtun, Prodan, Zabzun, Sebisht, Borovë, Muglicë, Llëngë).