NGA DRITA SILIQI/
Shënime mbi librin “Sonata e Hënës” të Eglantina Mandisë/
Musine Kokalari është figura më interesante dhe më tragjike midis shkrimtarëve të viteve ‘30. Më interesante sepse, ndonëse jetoi në një periudhë jo shumë të favorshme për zhvillimin e gruas intelektuale
shqiptare, arriti të fitojë, për hir të talentit dhe kulturës së saj, admirimin e shumë dashamirësve e studjuesve të shquar të kulturës dhe kombit shqiptar, siç qe albanologu M. Lambertz,i cili shkruan:
”Me dhuntinë e një talenti të gjithanshëm si ai i Kokalarit (duke i u referuar veprës se saj), është dhënë një tabllo piktoreske e nje gjuhe me ngjyra te gjalla te mrekullueshme.”
Ndërsa Talavini, mbasi vlereson stilin dhe gjuhën e veprës së saj, konkludon: “Mund t’ju them se ju jeni bërë e njohur prej kohësh, si një zë krejt i veçantë. “
Kështu u vlerësua Musinea, edhe nga personalitete të tjera, brenda e jashtë vendit.
Figura e saj u bë edhe me tragjikja, sepse iu desh të përjetojë dhimbje të padurueshme, tortura të paimagjinushme, izolimin dhe vetminë vrastare e, megjithatë, u ngrit mbi këto stoike e u bë simbol i pastërtisë, ndershmërisë, forcës morale të gruas shqiptare.
Jeta e Musinesë ishte shumë e shkurtër, po të numërosh çastet e pakta të lumturisë që provoi dhe shume e gjate, po te kujtosh ankthet, vuajtjet, mundimet, që perjetoi deri në fund të jetës. Pikërisht për këto arsye shkrimtarja E. Mandia, e njohur nga publiku për romanet tregimet, publicistikën, ku me mjaft ngohtësi, krijoi portrete interesante të grave pjesëmarrëse në lëvizjen për liri e pavarësi (1878-1939). Në vijim të kësaj pune të suksesshme shkruajti edhe biografinë e letrarizuar të M. Kokalarit “Sonata e Hënës”.
Si letrare, E. Mandine e tërheq njeriu, personaliteti mendjendritur i shkrimtares së re, që kërkonte me këmbëngulje të vërtetën e jetës, për ta bërë thelbin artistik të veprës së saj. Atë e intereson talenti artistik i njëzetvjeçares, e cila që në skicat e para të botuara, zbulon qartë intuitën krijuese, spontanitetin, dashurinë për njeriun e veçanërisht për gruan shqiptare.
MUZA, pseudonimi i Kokalarit, që në shkrimet e saj të para, zbulon idetë e veprave të ardhshme, idealet e një shkrimtareje që priret drejt hapësires dhe emancipimit të shoqërisë së ardhshme shqiptare.
…Dhe pikërisht tani, vjen midis nesh me këtë botim të E. Mandisë, si një premtim i realizuar, si një dhuratë e shumëpritur, ajo grua fisnike, që nuk rreshti gjatë gjithë jetës së ëndërruari dhe shpresuari për popullin e saj.
***
Jeta e Kokalarit, kësaj intelektualeje të shquar e martire, jep mundësi për të trajtuar vepra interesante, por u desh këmbëngulja në zbulimin e trajtimin e dokumentacionit, simpatia dhe interesi për këtë figurë, talenti i E.Mandisë si një gjurmuese e palodhur, pasioni i saj, që shkrimtarja të na japë një veper sa dinjitoze, aq edhe të frymëzuar.
Ja shkurt disa nga meritat e saj:
E. Mandia arriti të grumbullojë një material të pasur faktik, që konsiston në trashëgimin letrar të botuar të Musinesë, në dorëshkrimet, të cilat ruhen në Arkivin e Shtetit, në dëshmitë e bashkëmoshatarëve dhe bashkëpunëtorëve të saj, ne botimet vlerësuese, në shtypin e kohës, si L. Poradeci, Sotir Kolea etj. Këtë material faktik autorja e zgjodhi, e seleksionoi me kujdes dhe na krijoi përmes tij, atmosferën shoqërore dhe politike, që zotëronte në Shqipëri në ditët e vështira që po kalonte kombi ynë, në prag të luftës së dytë botërore dhe vitet e para të vendosjes se regjimit totalitar të E.Hoxhes. I gjithe populli po përjetonte ditë të vështira, por si thonë fjalës, dinim ç’kishim provuar në vorbullën e luftës që përfshiu gjithë botën, po nuk e dinim se ç’fat na priste në të ardhmen.
Sa kuptimplotë është dokumenti autentik, letra e shkruar nga Mumtaz Kokalari, vëllai i Musinesë, në vigjilje të çlirimit të Tiranës, ku ai, si një vizionar, parashikon dhe trembet nga e keqja qe po i vjen Shqipërisë “nga bashtua i Gjirokastres”, E. Hoxha.
“Fatkeqësia e kombit tonë dhe e Shqipëriseë së gjorë, – shkruan ai, – është se ka rënë në dorë të një njeriu përbindësh, tinzar, hakmarrës, inatçi, dinak, megalloman, egoist, që i do njerëzit nën vehte, kumarxhi, gënjeshtar e kur, që jashte për studime, nuk dha asnjë provim, mbeti pas kabareve, kazinove, etj, fëlliqi botën me borxhe. Ne intelektualet gjirokastritë i a dimë të gjitha dhe sa i vlen lëkura, prandaj kërkon të na asgjësojë.” (Nxjerrë nga “Luftëtari i Lirise”, 27 Nentor, 1994). Ky parashikim u vërtetua. Pa mëshire u goditën, u vranë e u burgosën shokët e tij të fëmijërisë, të rinisë, të studimeve, që ia njihnin jetën intime, dy vëllezërit Kokalari, Dr. Enver Sazani, Ing. Sulo Klosi, Sabiha Kasimati e shumë të tjerë. …Dhe Musinea pagoi haraçin e intelektualëve të papërthyeshëm. Ndryshe nuk ka si të kuptohet ajo hakmarje e zezë, cinike, çnjerezore, ai persekutim 40 vjeçar. Burgim, internim, izolim, survejim i plotë, vetëm e vetëm që të mos shkruante, që truri t’i mpihej, që jeta t’i tretej në vetminë e plotë.
Po aq autetik është edhe dokumenti tjetër, fletë nga korrespondenca e M. Kokalarit me drejtorinë e spitalit onkologjik, tri letra të shkruara në periudhën Tetor-Dhjetor 1981, ku Musinea kërkon vetem kaq, të zbatohet data e parashikuar nga komisioni mjekësor për operim. Të lejohet të shtrohet në spital pasdite, sepse në Tiranë nuk ka ku të rrijë dhe nuk mund t’i përballojë shpenzimet e hotelit. Letra që mbeten pa përgjigje. …Dhe shkrimtarja E. Mandia vetëm me këto tri letra, me të vërtetën që rrezatojnë ato për mos ineresimin që u tregua ndaj Musinesë nga “mjekësia falas”, sjell pa komente në epilog fundin tragjik të kësaj martireje.
Këto e të tjera dëshmi i shërbejnë autores të japë të plotë figurën e Musinese si intelektuale e kompletuar, patriote e patrembur, idealiste largpamëse, mbledhëse e pasionuar e folklorit dhe shkrimtare e talentuar, përfaqësuese e denjë e së resë shqiptare, që po merrte pjesë, ndonëse me gjysëm zëri, në jetën kulturore e shoqërore shqiptare të viteve ‘30.
Duke u mbështetur në rrëfime të shoqeve të saj dhe bashkëvuajtëseve, në ditarin intim të vetë Musinesë, të momenteve më tronditëse të jetës, shkrimtarja Mandia, zbulon me mjeshtëri botën e pasur shpirtërore të Musinesë: çiltërsinë prej fëmije, butësinë prej femre, krenarinë dhe forcën e karakterit, cilësi që i dhanë mundësi të përballojë gjithë stuhitë e jetës. Është meritë e Mandisë, që na zbuloi anë shumë të qenësishme të karakterit të saj. Ndonëse një grua në dukje shumë e brishtë, ajo përballoi me një forcë të admirueshme karakteri, të gjitha kobet që i ranë mbi krye, duke ruajtur të papërlyer shpirtin e saj, duke mos bërë asnjë lëshim në rrugën e zgjedhur.
Me aftësi, autorja thur materialin autentik me trillimin. Kjo vepër është një biografi e letrarizuar; Mandia rrëfen për një jetë të jetuar me shumë endërra, shumë dashuri(mbi të gjitha për Atdheun dhe popullin), shumë brenga e shumë vuajtje, duke qëndruar mbi të vërtetën historike, por duke e pasuruar me ndërhyrjet e saj me takt, pa e deformuar këtë të vërtetë.
Ata që e kanë njohur Musinenë, e gjejnë, pas leximit të këtij libri, ashtu siç qe; ata që s’e kanë njohur, e gjejnë ashtu siç do ta donin. Në “Sonata e Hënës” të bie në sy një stil i larmishëm, që autorja e ka përshtatur në vartësi me momentet e jetës së Musinesë. Nga lirizmi i frymëzuar, plot dritë i viteve të fëmijërisë, kalohet në analizën e imtë të kërkimeve plot mëdyshje dhe ankthe të heroinës, në përpjekjet e saj për të gjetur të vërtetat e në vitet e universitet; më tej, në një stil konçiz lakonik, të prerë, ku më tepër flet dokumenti për ato momente vendimtare, ku ajo e cakton pozicionin e saj politik midis atyre, që mendojnë e luftojnë për një Shqipëri demokratike. Dhe në fund, një grua fatkeqe, që më kot u ndesh me trazitë e jetës, në epilogun tragjik të veprës. Për figura aq tragjike e njerëzore si Musine Kokalari, është nder e detyrë të shkruhet. E. Mandia ka meritën ta ketë realizuar këtë peng nderi me frymëzim e dashuri.
Tiranë,14 maj 1996.