• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

AJKUNA

December 14, 2020 by dgreca

NGA EGLANTINA MANDIJA/

Isha krejt e befasuar nga Ajkuna.  Hana më kishte folur për të dhe unë nuk e dija se do ta njihja Dervishe Currin në muzgun e jetës së saj, kur po i kapërcente të shtatëdhjetat. Atëherë, më dukej e habitshme që një grua në moshë  të shtyrë, të kishte një  lëkurë aq të freskët, ngjyrë trëndafili dhe sy aq të kaltër, që të tronditnin me bukurinë e tyre.

Hana e pikasi që po e  kundroja  e hutuar  Ajkunën  dhe qeshi nën buzë. Ajo e pranoi menjëherë lutjen time për ta mbajtur për disa kohë në Tiranë  Ajkunën, sepse doja t’i bëja një portret.

“A nuk të pata folë se kur kalonte Ajkuna, trandej dheu?”- tha Hana.

Unë nuk e dija  që bukuria, aq kalimtare e aq fluturake, të mund të kishte një jetëgjatësi të tillë. I rrija me orë pranë. E përqendruar  hyja thellë  e më thellë në detin e kaltër të syve të Ajkunës  dhe rijetoja  bashkë me të gjithçka. Doja të dija se çfarë kishte lënë në fytyrën e saj atë mirësi, nga vinte ai zë i plotë i Ajkunës që fliste rrallë e për mall dhe lëvizjet e saj gjithë hir.

Isha në vitet e para të punës dhe ende nuk e kisha fituar sigurinë. Sapo isha martuar  e nuk isha gjë tjetër, veçse një nuse e dashuruar. Çdo gjë ishte e bukur dhe e shndritshme  në jetën time.

Atëherë ishte pranverë, një pranverë e vërtetë,  pa shira  të rrëmbyera, me erën e mirë të  luleve në blerimin e thellë. Rrushi  në oborrin e Hanës  e kishte fletën të hollë  e si të tejdukshme dhe Hana mbushte japrakët me jeshillëqe, se e dinte që Miroshit tim i pëlqenin  pa masë. Shtëpia jonë e re, dhomat e sidomos, studioja  na dukeshin shumë të mëdha në atë kohë e ne të dy,  unë me Mirushin gëzoheshim, kur mbushej  çdo boshllëk në to.

Isha aq e dashuruar sa kisha pak frikë, jo për Miroshin, por për veten. Dëshiroja të  ishim  përherë si në atë pranverë, pa dimër, pa pleqëri të trishtuar, pa sëmundje dhe  pa vdekje.

Ajkuna qëndronte  e drejtë dhe e shkujdesur para meje. Edhe Hana shihte si lëvizte në skicimet e mia figura e Ajkunës. Hana nuk çuditej aspak prej meje, veçse shkonte e vinte nëpër shtëpi, duke tundur kokën si  me qortim.

“Mos ma  prish  Ajkunën  çiko!”- thoshte. “Ajkuna është Ajkunë.”

E ku ta dinte Hana që mua më pati humbur gjumi për të? Unë i tregoja  çdo natë Miroshit për  Ajkunën  dhe i thosha se ishte e vështirë të punoje me të.

Miroshi qeshte dhe më thoshte: “Mos u mërzit Drinë, se bukuria është përherë e vështirë!”

Më dukej vetja si një trung para Ajkunës. Më dukej sikur s’dija fare të pikturoja. Shqetësimi filloi të më brente si një kërcënim. Ndoshta nuk do të kisha fare mundësi  të jepja në linja dhe në ngjyra atë  çka dëshiroja. Kur ia tregoja në darkë skicimet e mia Miroshit, prisja gati me ankth gjykimin e tij. Ai më bënte vërejtje. Kërkonte më shumë nga unë. Miroshi pati i pari besim tek unë. Doja të  isha e denjë për  të, nuk doja ta zhgënjeja. Kjo është e rëndë   te njeriu që do, sepse është baras me humbjen më të thellë. Ai më thoshte  se  talenti matet vetëm me punë  dhe unë e përfytyroja këtë  si ngjitjen e një të përpjete që të merr frymën. Sikur të mund të arrija të jepja në portretin e Ajkunës gjithë atë brez grash të dashura, të mira e të thjeshta, që e jetuan jetën nëpërmjet epokës së burrave të tyre, kjo do të ishte e para kënaqësi e plotë në punën time.

“Mos ma mbaj gjatë të ngulun  Ajkunën, çiko! – më thoshte Hana.

“Hanë, Hanë, – mendoja, – E paskam të vështirë me Ajkunën. E paskam shumë të vështirë. Flet rrallë. Është si fletët e një libri të lashtë, gjithë hieroglife të panjohura…

“Përse e quajtën Ajkunë, Dervishe Currin?”

“Ndoshta, sepse zbriti në Kosovë, si nuset e Jutbinës… Nuk pati lodër, as të shtëna në dasmën e saj. Dasma e saj qe e thjeshtë, rruga e gjatë e bora e ngrirë. Nusen e përcillnin krushqit dhe kënga, kënga qe e rreptë, e sertë,  si vetë plaku Gjetë. Gjeta pati mbetur i rrethuar në një grykë në Kaçanik nga bora, akulli dhe nga armiku. Armiku i kërkonte Gjetës të dorëzohej. Plaku i drejtoi djemtë e çetës nëpër një shteg në lumin e ngrirë dhe vetë, bashkë me ko­miten e thinjur u dolën përballë zaptijeve. I kishin mbu­shur sajat me gjylet e topave. Sajat rrëshqitnin me shpejtësi. Pleqtë shtinin me armë dhe as përkuleshin, as ruheshin nga plumbat. Asqerët e zaptijet gjuanin mbi ta. Të gjitha predhat e topave, ne të pesë sajat, bashkë me komiten e thinjur, shpërthyen e uzhdukën vetëm për disa çaste. U trand dheu e u drodhën shkëmbinjtë e Kaçanikut. Armiqve iu pre udha. Djemtë kapërcyen përtej lumit të ngrirë!

Dasmën e Dervishes e përcolli vetëm ajo këngë komitësh.

Emri i erdhi fare papritur. Kur e zbuluan nusen,  di­kush thirri: “E bardhë dhe shtatnaltë, si Ajkuna!”

     Me se ishin mbushur sytë e nuses?

     Në sytë e Ajkunës,  tërmetet e tronditjet e Kosovës. Gjoksi i lokes qe plasa-plasa, nga karvanët e hakmarrjes osmane. Nusja e pa Bajramim drejt e në zemër. I fortë, shpatullgjerë, në lulen e moshës së burrit. Sytë e saj he­tuan më thellë. Trung i lashtë, si ahu treqindvjeçar, rrema-rrema. E një plasë, vetëm një plasë, ku shihej dritëza e hënës, e praruar si vetë dashuria. A ishte e vërtetë që Bajrami pati thënë për të që asnjë gruaje nuk i duhet burri që e ka emnin në shtëpi dhe trupin e mend­jen në mal?

“Ani, në qoftë fisnike, e mbart dertin”, i ishin përgjigjur miqtë e dashamirësit, që ngulmonin ta martonin. Curri nuk ishte më i ri. I pati vdekur gruaja dhe kishte një çikë thuajse moshatare me atë nuse të re. Gruan e kishte dashur, e megjithatë,  po qëndronte krejt i shtangur para saj.

“Ajkunë!”- pëshpëriti me zë të butë. Iu dhimbs nusja e re, e lartë si çetinë e Bjeshkëve të Nëmuna, me sy të kulluar, që i sjellin jetë udhëtarit të etur për ujë. Ai nuk ishte më i ri. I madh, i rëndë, i fuqishëm, i butë si një fëmijë, po ngazëllehej për nusen e pastër, si pika e lotit, që iu ngul në zemër që në vështrimin e parë.

Bajram Curri pati lindur në një qerre në rrugët e Gjakovës, kur po ia nisnin familjen për internim zaptijet turke. Malësori rugovas, sapo dëgjoi klithmën e foshnjës, i thirri: “O Curr, rrugës linde e rrugëve do ta çosh jetën!” Këtë e dinte edhe Ajkuna, që herët në fëmijëri, por bukuria e burrit është trimëria.

Më dukej se  po punoja pak e po mendoja shumë. Miroshi më ngushëllonte se, në qoftë se paskam fi­lluar të kuptoj  se ç’fshihet pas të menduarit shumë, jam në udhë të mbarë. Asnjë punë nuk del për të qenë, po të mos lodhesh së menduari.

“Ajkuna ishte dashuruar me trimërinë e Currit”, i thosha.  “E në qoftë se do ta dish më saktë Mirosh, e tatëpjeta fillon kur burri frikësohet. Atëherë, mos prit asgjë të mirë nga zemra e gruas.”

“Kujdes, Drinë!” – më pëshpëriste Miroshi.      

“Duhet të gjesh çelësin e bukurisë, që duron mbi shtatëdhjetë vjet!”

Pritjet e Ajkunës ishin  gjithë ankth e shpresë. Shpresa ishte  si një pranverë që vjen pas dimrit të madh. Se dimër madh qe, kur Ajkuna e Bajram Curri u gjendën përballë njëri-tjetrit. Ajkuna shumë e re dhe shumë e bukur,  Bajrami i vjetër e me plagë shumë.

Luftë dhe uri. Ikje nga njëra kullë te tjetra. Jetë e mbushur me shtëpi të rrafshuara, me klithmën  e Kosovës dhe të Shqipërisë, që përplasej ngado shkonin  hordhitë otomane,  ngado shkelte këmba e çetnikut të nëmur, ngado mbillte vdekje vojniku i krajlit.

–                   Më shkoi jeta duke pritë! Rrotullohej toka rreth diellit e jeta ime rrotullohej rreth bacës, – më thotë Ajkuna.  

Në sytë e Ajkunës u ngul përjetësisht pritja.

Një herë i patën pyetur trimat në ditët e kryengritjeve të mëdha: “Si luftohet për Shqipëri?”

“Me vesh opinga, qylaf të bardhë e me u ba Bajram Curr”, qe përgjigjja.

Bajrami nisej për luftë. Ajkuna qëndronte e hesh­tur para tij. Mendonte për betejën në Krasniqe. Curri luftoi në atë betejë me pushkën e shkurtër. Shtinte me një dorë, pa e mbajtur pushkën me tjetrën. Nuk kishte fare në ato çaste fytyrën e një luftëtari, por kishte fytyrë  të qeshur.

 “Po a qeshet në luftë, o Curr?” – e pyetën shokët pas betejës.

“Nuk e di, s’e kam provu”, – u përgjigj Bajrami.

E ja ku qëndronin atë mëngjes përsëri përballë. Kur ia zgjati armën Ajkunës, Bajrami kishte po atë fytyrë të qeshur, si në betejën e Krasniqes.

“Ajkunë, ti e di kur duhet ta përdorësh.”

Asgjë më tepër. Dhe as që ishte nevoja. E mbajti paksa ndër krahët e tij të fuqishëm Ajkunën.

Të gjata e të shkurtra këto rrugët e Shqipërisë. E vogël toka, e madhe lufta.

Ajkuna priti sa u rrotullua edhe një here toka rreth diellit. Në mes të luftës, një oaz i qetë, i mbushur me dhimbje e me trishtim. Ishte kthyer Curri nga udhët e vdekjes në shtëpi. Qëndronte para nuses, i malluar.

           “U mërzite, Ajkunë?- e pyeti.

Ajkuna e vërente e heshtur. Bajramit i qenë thelluar rrudhat ne ballë, i ishin shtuar thinjat, po zëri ishte po ai, si zëri i një fëmije që ngashërehet dhe i kapërcen lotët me fjalë shumë, vetëm e vetëm që të mos dëgjojë përgjigjen e saj.

“E ku mërzitesh ti, –    i tha, –    ti e kalon mërzinë me një kangë. A hoqe keq? Je grue kaçaku ti, nuk pyet për të keqen. A pate frikë? E ku e njeh frikën ti!”

Një lumë fjalësh, vetë pyet e vetë përgjigju.

Ajkunës iu shtrëngua zemra, ndërsa mendonte: “A kaq pak po më njeh, o burrë i dheut?”

Nxori nagantin nga brezi i çitjaneve pa asnjë fjalë dhe e vuri në mes tyre. Bajrami u ul i këputur.

“Ndizni një zjarr të madh, se po më fillon dimri në korrik”, tha ai.

Ajkuna vrapoi e tronditur. Mezi i ndalonte rrahjet e zemrës. Nuk i duronte dot dhëmbët e tij që kërcitnin si një trok kuajsh mbi kalldrëm. Ajkuna ndizte zjarrin me duar të këputura. Drutë e thata kërcitnin. Të merrej fryma me atë zjarr në pisk të vapës!

Ajkuna qëndronte qiri në këmbë, si e ngrirë, nga që nuk dinte ç’të bënte tjetër. I kishte hedhur disa velenxa të leshta, por Bajrami nuk pushonte së dridhuri. Dridhej nga ethet, si të ishte në mes të dimrit në një akullnajë.

“Mos u tremb, Ajkunë, – i pëshpëriti. – Unë, nuk do të vdes në dyshek!”

Ajo e mblodhi veten menjëherë. Vërtet, si mund të vdiste në dyshek Bajram Curri?

Kështu kaloi ajo natë e vështirë. Të nesërmen Baj­rami ishte i dërrmuar nga ethet, por u ngrit e filloi të hante me oreks. Që ta qetësonte krejt nusen e tij, i tregoi këtë ngjarje:

“E di, Ajkunë? Një herë, në një pushim, midis luftërash, ndërsa po haja bukë me djathë në mes të luftëtarëve, një i ri më kërkoi të kërceja një valle.”

Ajkuna, qeshi dhe ai u gazmua.

“Nuk të kam pa kurrë në valle”, – i tha Ajkuna.

“Edhe unë u çudita pak, – vijoi Bajrami, – dhe e pyeta: “Unë të    kërcej?”

“Po, o Curr!” – më tha djali.

“Arusha kërcen ma bukur, bre bacë”, iu përgjigja.

  “Ke kërcye dikur një valle në dasmën e tim vëllai.”- ngulmoi djaloshi, – Ajo ishte një valle që nuk e kishim pa. Hyre ndërmjet të rinjve, më zure dorën dhe më thi­rre: “Ngule fort kambën në tokë, o t’u thafshin krahët!”

Iu kujtua vërtet ajo dasmë bacës, vallja, e ai vetë ishte krejt i njomë atëherë. Shpejt ishte burrëruar.

“As unë nuk e di, Ajkunë, se si jam hedhë në atë valle, kërceja e i bija tokës, e ngulja kambën në të, thuajse i përgjigjesha asaj kur ankohej. Mos më leni në duer të të huejve, bre! A thue do të shkojmë deri në fund të kësaj beteje të vështirë, se shumë ujq të uritur po duen të na shkyejnë, oj loke?”

      Ajkuna e vështronte me dashuri Bajramin. Sumbullat djersës i shkëlqenin në ballin e gjerë. Ajo po ia fshinte lehtë me shami.

 “Po e kërcejmë këtë valle të egër të luftës, Ajkunë, për të mos na e zhgulë jetën mbi këto troje të shtrenjta.”

   “Po, a me gjithë mend prishet jeta mbi tokën e lashtë të vjetër sa bota?”- e pyeti Ajkuna.

      Bajrami ia shtrëngoi dorën fort. Dora e tij e madhe, e rëndë, e djersitur, mbante duart e Ajkunës, të buta e të bardha.

“Ti, u trembe për mue, Ajkunë?-  e pyeti me zë të u1ët.

“Jo, he burrë.”

“Mos u tremb kurrë për mue! E kam pasë një qerre për djep. Më së pari e kam pa botën nga dritaret e burgut turk. E unë nuk due që fëmijët ta njohin jetën pas dritareve të burgjeve. Burgu të shtrëngon shpirtin, ta humbet fytyrën.”

Ajkuna ishte dhembja e madhe e ndrydhur në ku­llat e Jutbinës. Ajkuna ishte pritja e gjatë, pa mbarim. Priste Mujin, priste të birin. Ajo e donte kreshnikun dhe kishte frikë për të birin. Diçka janë të afërta këto Ajkunat.

     “E ke në dorë fillin e Arianës, – tallej Miroshi, –veç mos u ngatërro nëpër  labirintet e Lugjeve të Ver­dha!”

“Përse të lindte dielli e të mos të nxehte, Mirosh?”

“Ishte dimër i madh, e dashur, dimër i  rëndë. Bora e madhe rëndonte ahet e çetinat për t’i thyer. Njeriu ngrinte në atë akullnajë, Mirosh.”

Ishte me të vërtetë dimër i madh, si dimri i Jutbinës. Dimër i Shqipërisë e i botës. Të huajt as që e kishin bërë Shqipërinë e as që do ta ruanin e mëkëmbnin. Kosova vlonte në luftë. Të shiturit deshën ta vrisnin Bajramin para shtëpisë së tij në Shkodër. Në Shkodër Ajkuna kishte shumë miq e shumë e dashamirë, por para shtëpisë së tij doraci shtiu mbi Bajram Currin.

 Gruaja u drithërua nga të shtënat.

     “Zemër e fortë më paska qëllue, kur nuk po më ndal tash”, – tha me vete e u ngjesh pas dritares. Priti një çast, dy, tri. E pa tek vraponte këlyshin e shitur, si ujku në mjegull. Mendonte me hidhërim: “Si mund të lindë  një grua shqiptare përbindësha të tillë?! Ma mirë barku bosh e jeta thatë!”

I ishte ndrydhur krejt zemra Ajkunës. Po iu mor fryma kur e pa Bajramin tek hynte, krejt i qetë në derë. Kishte dashur atëherë të vraponte drejt tij, të vraponte e ta kalonte frikën me një klithmë gëzimi, por ajo nuk lë­vizi fare nga vendi. I qëndroi edhe buzëqeshjes së mekur në buzët e Bajramit e vështrimit pak të vrenjtur të syve të tij, që thoshin: “Nuk na mjaftojnë krajla e mbreta, po tash u dashkan edhe Esatat me dovleta!”

   Ajkuna ngazëllente që Bajrami ishte shëndoshë e mi­rë. Një ishte ai burrë mbi dhè. Të dytë, zor se bënte nëna.

        “Ajkunë”,  i tha Bajrami.

“Po”, – iu përgjigj Ajkuna.

“Nuk mund të vdes kaq lehtë, se i kam edhe do punë, – i tha,  ai dhe ia mori dorën.

“ Po dridhesh, nuse?”

“Jo, aspak.”

“Më duhet të iki përsëri.”

“Po,  e marr vesh. Tri ditë i ke pasë tepër në shtëpi.”

“Mos të të shoh kurrë të ligështueme, Ajkunë!”- i tha Bajrami dhe heshti për një  çast.  “Po a kemi gjë pas shpirtit, grue?”

Ajkuna solli stolitë, që nuk kishte pasur rast t’i mbante kurrë. Bajrami u drithërua.

“Ajkunë, nuk ke çue jetë me mue”,  i tha.

“Nuk të jam ankue se jam e shoqja e Bajrram Currit.”

“Me t’i lanë peng këto, nuk të siguroj se t’i kthej, Ajkunë.”

“Nuk ka dert, veç të kryesh punë.”- iu përgjigj ajo, gati me gëzim.

Po gëzimet ishin tepër të rralla në jetën e tyre.

Ajkuna përgatiti shpejt ç’mundi për rrugën e gjatë të Bajramit, pa thënë më asnjë fjalë. U ndanë në heshtje. Ajo priti një kohë të gjatë, me zemër të ngrirë. Asnjë e shtënë. Bajrami matej me vdekjen. Vetëm pas një kohe, Ajkuna e përmblodhi veten dhe shtrëngoi nagantin në brezin e çitjaneve. Mbeti vetëm dhe duhej të mbrohej e të luftonte vetëm. Ishte nuse e re dhe shumë e bukur Ajkuna,  por rininë e jetoi në kohën kur duhej ose të shu­heshim ose të qëndronim, atëherë, kur gratë nuk anko­heshin, të zëna me ato punët e vogla e të thjeshta.

“Pushkës së Bajramit po ia sheh sherrin kush po do me e hangër  në besë Shqipërinë”,  përsëriste vetë me ve­te Ajkuna.

Trupat e pushtuesve bridhnin nëpër  Shkodër. Ajkuna priste lajm nga Bajrami. Për një  kohë i ndau vetëm heshtja, por heshtja ishte e mirë. Nuk kishte të shtëna në mes të rrugës. Lajmi i keq çan edhe detin. Heshtja ishte pritje. Ajkuna pret, nuk e zë vendi, sa të kthehet Muji nga Lugjet e Verdha.

Trokiti dera. Ajkuna zbriti me vrap. E hapi. Para saj qëndronte një ushtar i shkurtër, qesharak, që belbëzonte: “Gospodari do t’ju takojë.”

“Takohemi me barut”, – iu përgjigj Ajkuna, pa e lëvizur dorën nga brezi i çitjaneve, ku shtrëngonte na­gantin.

Ushtarit i mbetën të ngrirë sytë e rrumbullakët si prej qelqi. Ajkuna mbylli derën e nuk lëvizi fare nga shtëpia.

 “Nuk i trembemi egërsisë,  – përsëriti me vete fjalët e Currit, – kurthit i trembemi ma shumë!”

Dimër i madh i botës e i Shqipërisë. Me qindra Aj­kuna prisnin t’u ktheheshin burrat nga frontet e largëta, por ata mbeteshin në akullin e tokave të huaja. Ushqe­nin korbat. Ushqenin gjëmën e nuseve të reja.

Në një nga  ato ditë i dërguan Ajkunë Currit lajmin  se duhej të largohej menjëherë nga qyteti. Ajo nuk deshi të ikte nga Shkodra. Rojat e prisnin te dera, të armatosur e të zymtë. Lufta e Parë Botërore mund të ngrinte gjithçka me akullnajën e saj vdekjeprurëse, por shkodranët nuk indrynte brenda. Kishin mbushur te dyja anët e rrugës. Nuk donin t’i linin esa­tistët të festonin internimin e familjeve të patriotëve.

Rojet e shtynin Ajkunën bashkë me të tjerët, por shkodranët u këndonin:

Ku len dielli e ku len hana,

Bajram Curr’ nuk ban ma nana!

    Ajkuna kapërdinte lotët.

“Ti je bijë Kosove”,  dëgjonte zërin e dashur të Currit. “Mos të të shoh të ligështueme!”

Ajkuna nuk kishte asgjë pas vetes, veç një bohçeje të lehtë dhe nagantit. Do t’i largonin në vende të huaja.

“E huej në mes të të huejve, krejtësisht e vetme”, men­donte Ajkuna.

 Aty kishte shoqet e saj e të bacës. Së largu po e përcillnin edhe Fatimja me mësuesen e re. Atë mësuese ua kishte sjellë Luigj Gurakuqi asaj dhe Fatimes, mikeshës së saj të ngushtë. Ndoshta Bajramit nuk i binte fare në sy që Ajkuna e tij nuk dinte as të shkruante, as të 1exonte,  por Luigjit po. Ai ua solli mësuesen e re, me flokë të prerë e me kokë krejt të zbuluar. Po ato nuk arritën t’i mësonin shkronjat deri në fund. Ndërsa Ajkuna mendonte, dikush iu afrua e i lëshoi në dorë disa të holla.

Ajo mbeti e hutuar, por e përmendi  një zë: “Merrio burrneshë, e mos të të vijë zor! Ç’ka ka ba baca për Shqi­pninë, nuk elajnë as deti i gjanë e as bota e tanë!”

Mirënjohja trazohej me lot në sytë e Ajkunës.

Nuk i bënin këmbët të ikte nga Shkodra. Po e shty­nin të ikte bashkë me të dëbuarit e tjerë. Ifutën në një varkë e i hodhën në det të hapur. Ajkuna, si e përhumbur shikonte brigjet e atdheut që mbetën tutje. Vetëm një ngjyrë, tokë e det. Një vijë e largët, e hollë në horizont. Ajo i mbante ende në dorë paratë qe i kishin falur shkodranët. Mendonte për Bajramin, i cili do të trishtohej kur të kthehej e të mos e gjente në shtëpi.

“Ku asht Bajrami, ku asht tani?” – mendonte gruaja.

***

Edhe pak e portretit po i vinte fundi.

–  Kij kujdes, – përsëriste Miroshi. – Në çdo detaj, në çdo vijë, në dritëhijet e fytyrës së kësaj gruaje shtatë­dhjetëvjeçare është ngulitur kjo jetë. Shihja pak sytë! Sytë e saj janë të ftohtë.

– E kuptoj, Mirosh. Sytë duhet të flasin, – i thashë e pezmatuar. – Siç duket, nuk do të mundem. E di, kështu më ndodh gjithmonë. Atë që dua më tepër se çdogjë, asaj i druhem e nuk e arrij dot.

– Ajkuna kudo shihte Bajramin e saj.

      – Sytë e nuses kishin mall e dhembje, por më tepër kishin mall. Ku ishte Bajrami në atë kohë?

Bajram Curri kishte rënë në pritë të armikut e çante me shokët nëpër  pyll. Një grua i udhëhiqte trimat. U dha bukë e u tregoi shtigjet e daljes. Bajrami i dha asaj një pare ari. Kishte lënë peng stolitë e së shoqes, por varfëria e popullit i therte në shpirt. E trondiste deri në palcë bujaria e tij. Malësorja, me zërin e sertë prej burri, e kundërshtoi:

“Kush po ma jep këtë pare ari? – pyeti ajo me një fy­tyrë gati të zemëruar.

“Bajram Curri, o fisnike”, – i thanë.

“Ani, po e marr e po e ruej, atëherë”, – u përgjigj Dila dhe e rrotulloi në dorë paren me çudi. Rrallë i ki­shin zënë sytë të tilla pare e në dorë nuk i pati mbajtur kurrë. Dhe e ruajti Dila atë pare ari.

Kaloi si stuhi Lufta e Parë Botërore. Erdhën traktatet dhe pazarllëqet e fuqive të mëdha, që shisnin eblinin kom­bet. Bajrami i qëndroi krah popullit e nuk u çudit, që malësorja Dile ia ktheu paren earit, kur ata ishin më ngu­shtë e më hollë se çdo herë tjetër. Fëmijët pa bukë i ka lanë Dila, por paren e arit ia ktheu bacës për Shqipërinë.

Ajkuna u kthye përsëri në Shkodër. Erdhi edhe Baj­rami.

“E s’ka si të na humbasë Shqipnia”, – drithërohej baca, tek i tregonte Ajkunës për Dilën, ndërsa rrinin në shtëpinë e tyre në Shkodër.

“Përse nuk po i çon sytë?”- e pyeti ai të shoqen. Ajkuna kishte mbetur e shtangur, si atëherë, kur po e internonin dhe nuk ishte e zonja të lëvizte as gishtin.

“Jo, ashtu kot.”

Bajrami nuk u turpërua prej saj, që po i rrëshqitnin lotët mbi mustaqet e thinjura.

Miroshi i ndiqte me vëmendje ndryshimet në portretin e Ajkunës. Po punoja me sytë e saj. S’po ma dridhte më dorën pasiguria.

– Drina, – më thoshte Miroshi,- e sheh që po ia del? Sytë po marrin jetë.

– Mua më duket vetja e përkëdhelur, bile e llastuar, kur mendoj jetën e Ajkunës.

– Ajkunë, ç’pate, përse heshte? – e pyeta me druaj­tje, kur portreti i mbaruar qëndronte para saj.

– M’u kujtu laku që i vuri Zogu, çika ime.

– E di,  Ajkunë. Kjo është më e vështirë për ty, – i thashë.

– Jo, Drinë, pak trimni i ka mbetë edhe grues së Bajram Currit, – ngulmoi Ajkuna, ndërsa shihte port­retin në heshtje.

Ishte dimri i egër i vitit 1925, kur Bajrami çante borën e ngrirë të staneve të Droçes. Po e ndiqnin këlyshët e Zogut e të Kryeziut. Në mes të akullit e të borës ecte baca me këmbë të ngrira. Xhandarët  qenë ngjitur ba­shkë me mjegullën Dragobisë. Baca pati lënë një fishek për vete, e luftoi deri tek ai.

– Ajkunë, përse hesht? A nuk po të pëlqen portreti yt?

– Ta dish, Drinë, se e kam peng që e kanë shëtitë të vramë mbi kalë, – më tha Ajkuna.

 “Nuk ka kërkuar tepër Bajram Curri. Një qerre për lindje e një shpellë për vdekje, mendova.- Nuk e pa dot më Ajkuna. Nuk e pa më kurrë. Burrecët, edhe të vdekur e patën frikë Bajramin! Nuk e pa më Ajkuna. S’e qau dot te koka. Nuk e vajtoi  dot me ligje. Dila pa pyetur për rrethimin e xhandarëve, e shpërtheu gardhin e tyre dhe e vajtoi bacën:

“Q’ajo pushkë, vëlla si të muer ty,

Muer Krasniqen shpi më shpi,

Gash, Bytyç deri në Dri,

Muer Kosovën bitevi.”

Pak paska kërkuar baca. Një qerre për lindje e një shpellë për vdekje. Por edhe nga vdekja e tij paskan pasur frikë.

Lot të mëdhenj u rrokullisën nga sytë e Ajkunës.

-Ta dish që e kam peng, që e kanë shëtitë të vramë mbi kalë… – përsëriti.

-Ti je bijë Kosove, – desha t’i thosha. – Je gruaja e Bajram Currit.”

Por tashmë lotët ishin tharë dhe  sytë e Ajkunës u bënë  më të thellë, sikur po ndiqnin  Mujin ndër Lugjet e Verdha bashkë  me vikamën  nga thellësia e shekujve:

“T’u shkimtë drita mori hanë,

Qysh me e lanë nanën pa djalë!”

Filed Under: Politike Tagged With: AJKUNA, Eglantina Mandia

LETRAT E MUSINE KOKALARIT NE KOHEN E LENGIMIT PREJ KANCERIT…ANTIMJEKSIA QE I MORI JETEN…

August 13, 2020 by dgreca

– Me rastin e 13 Gushtit, Ditëlindjes të Shkrimtares disidente Musine Kokalari- Lindi më 10 Shkurt 1917 në Adana, Turqi, vdiq në internim më 13 Gushat 1983, në Rrëshen-
NGA EGLANTINA MANDIA*-
Spitalit Nr.2Klinika OnkologjikeReparti i KirurgjisëTiranë
Në datën 13 tetor bëra kontrollin e fundit në KlinikënOnkologjike. Në përfundim të konsultës, Dr. Naun Theodhosimë tha që pas dy jave të vish. Do të shtrohesh dhe do tëoperohesh. Pra, më takon të shtrohem, sipas fjalës së tij, më28 Tetor.Mirëpo, herën e fundit që erdha në Tiranë, më ështëdashur të kërkoj për vend në shtatë hotele dhe mezi gjeta nëhotelin e ri “Tirana”, vetëm se një odë, ishte e zënë nga njëgrua. Ardhja ime në Tiranë, përputhet me kohën që vijnëdelegatet nga vendet e jashtme veç turistëve, në pragun eKongresit të VIII. Pra, hotelet janë të zëna dhe në rast se dikumund të mbetet një vend, janë shumë të tjerë para meje, qëtë marrin. Kongresi vazhdon çdo ditë, delegacionet rrinë edhemë prapa. Kjo është arsyeja që po shkruaj këtë letër, me anën e së cilës, kërkoj të shtrohem jo në mëngjes, po pasdite, si të arrij në Tiranë me trenin e orës dy e gjysmë. Për këtë shkak, unë do të dërgoj telegramin me përgjigje të paguar. Kur të kem ditën e caktuar dhe orën e pasdites, unë vij. Në rast se shtrimi duhet patjetër në mëngjes, atëherë jam e detyruar të vij një ditë më parë, po ama natën do ta kaloj në korridorin e spitalit, se nuk do të rri në rrugë.Tani zgjidhja e drejtë varet në dorën tuaj.Rrëshen, 16 Tetor 1981Pres përgjigjeMe nderime MusineKokalari
LETRA 2Drejtorisë Spitalit Nr.2Klinika OnkologjikeReparti i KirurgjisëTiranë
Është hera e dytë që po i drejtohem Drejtorisë. Shkaku ështëse ndodhem larg dhe s’kam mundësi të vij, të pyes e të shkoj. Unë kam hyrë në rrugën e mjekësisë për kurim me anën e rekomandimit të kirurgut të Rrëshenit; të cilin s’e kam njohur as atë, as mjekët e onkologjisë. Kjo filloi më 19 janar kur bëra vizitën në këtë klinikë, ku m’u tha të dërgoja telegram me përgjigje të paguar, që të lajmërohesha për shtrim, kur të hapej vendi. Prita një muaj dhe asnjë nuk u interesua, kohë në të cilën tumori u zhvillua më shumë. Atëherë ishkrova letrën e parë Drejtorisë. Më në fund, u shtrova në 27 shkurt.U pa e arsyeshme që të bëja rrezet e para. Dola nga klinika më 14 Prill, me rekomandimin që të kontrollohesha pas dy muajve. Erdha për kontroll herë pas here. Kështu kaluan 7 muaj. Herën e fundit, Dr. Agroni më tha: “Përse nuk je operuar?” Dhe unë pyes veten, pa kuptuar arsyen se përse u zgjat kaq shumë? Konsulta e 13 Tetorit vendosi të bëja operacion pas dy javëve . Ne të sëmurët e tumoreve,na kërcënon një vuajtje e gjatë dhe shpresa të pakta shërimi. Po kush ndodhet larg Tiranës, ka vështirësitë e udhëtimeve, të shpenzimeve dhe gjetja vend nëpër hotele, veçanërisht për gruan, qoftë e re, qoftë e vjetër në moshë. Herën e fundit hoqa shumë për të gjetur vend në hotel . Për këto arsye, dërgova letrën dhe telegramin me përgjigje të paguar, për të lehtësuar ardhjen time për shtrim më 28 tetor, siç më tha mjeku kirurg, duke kërkuar të shtrohesha pasdite, për të mosmbetur udhëve mbasi në këto data, kishin filluar të vinin delegacione nga jashtë, me rastin e Kongresit . Vështirë se do gjeja vend. Unë këtë, nuk e kërkoj si privilegj , po si praktikë që ka ndodhur, sa isha e shtruar në klinikë.Jam ndodhur vetë në sallon poshtë, kur i thanë një tësëmurës e ardhur nga Lushnja , të vish në orën katër pasdite.Megjithëse nuk kishte vend, prunë një krevat në odën tonë. Ubëmë shtatë veta dhe ajo u shtrua në orën katër pasdite.Që nga data 16 tetor, që kam dërguar letrën dhe telegramin,gjer më sot, datë 5 nëntor, unë s›kam asnjë interesim, asnjë përgjigje me telegram. Vendimi që mori konsulta, u la pas dore.Në qoftë se duhet të më operoni, kjo duhet bërë sa më parë,mbasi parashikohet që së shpejti, nga kjo banesë të largohen të gjithë familjet, e pastaj do të prishet. Unë jam vetëm dhe duhet të ndodhem. Në qoftë se shpëtoj gjallë, më janë të domosdoshme ato pak plaçka që kam dhe s›mund të bëhem pengesë për të tjerët, le që kush më pret mua….Prandaj, i kërkoj drejtorisë të zgjidhë këtë çështje. Në qoftëse duhet të më operojnë, të zbatohet vendimi i konsultës së 13 Tetorit. Në qoftë se nuk duan të më kurojnë, duhet ta thonë.Unë po zvarritem.Shpresoj në interesimin e shpejtë të kësaj Drejtorie.Mbetem me nderimeRrëshen, 5 Nëntor 1981 Musine Kokalari
LETRA 3Drejtorisë së Spitalit Nr.2Klinika OnkologjikeReparti i KirurgjisëTiranëËshtë hera e tretë që po shkruaj. Këtë herë, për të thënë,një të vërtetë të papëlqyer po të argumentuar me baza dhe këtë e kuptova kur erdha në Tiranë, më datën 4 Dhjetor. U interesova për shtrimin tim. M›u përgjigjën: “S›ka vend. Telegrami është në kartelë. Kur të vijë radha, të lajmërojmë vetë. «Megjithëse patën katër vende, i plotësuan me të tjerët. Kjo puna a radhës, me habit.Unë kur u shtrova herën e parë më 27 shkurt, do operoheshapas pesë ditësh. Mirëpo u kontrollova prapë edhe nga mjeku irrezeve. Atëherë, u vendos për gjendjen e sëmundjes, që unë të bëja më parë rrezet e pas një muaj e gjysmë, operacionin. Dola nga klinika më 14 Prill. Qëndrova për mungesë vendi në të tre pavijonet dhe mora vesh atje që askush nuk qe vonuar më shumë se unë. Sot mbush tetë muaj që kam dalë nga klinika dhe dy muaj nga dita a konsultës që të operohesha pas dy javëve, vendim që nuk u përfill. Sipas vendimit të parë, kanë kaluar 6 muaj vonesë dhe sipas vendimit të dytë, rreth dy muaj . Bashkëkohëset e mia, me të drejtë janë shtruar një herë e shumë herë. Vetëm unë jam zvarritur. Rrezet ishin fazën preoperatore, që do të pasohej me operacion. Kjo nuk u bë. Jo vetëm nuk u bë, po më thonë të pres radhën. Cilën radhë? Atë që e kanë marrë nëpër këmbë. Për shkaktë vonesës, gjendja e sëmundjes po keqësohet. Përse u bënë rrezet?Që të pasoheshin me operacion. Përse zvarritem? Që nga data 14 pril1, gjer më sot, kanë kaluar 4 pesëmbëdhjetëditësha, që po të shumëzohen me 18 shtretër në shkallë reparti, do të dilte numri 72. Dhe sikur të gjithë këta të sëmurë të ishin para meje, do të kishin mbaruar punë dhe mua do të më kishte ardhur radha. Kjo tregon se nuk duan të më shtrojnë.Reparti i Kirurgjisë në klinikën Onkologjike mban njëqëndrim antimjekësor ndaj sëmundjes sime. Kjo është e vërteta e papëlqyer dhe e argumentuar që unë kam vetëm në dorë t’ia them Drejtorisë së Spitalit Nr .2. Unë po zvarritem për gjashtë muaj me radhë.Rrëshen, 14 dhjetor 1981Me nderimeMusine Kokalari

Filed Under: Politike Tagged With: Eglantina Mandia, kanceri, Letrat e Musine Kokalarit

SONATA E HËNËS…NË DITËLINDJEN E MUSINE KOKALRI

August 13, 2020 by dgreca

– Me rastin e 13 Gushtit, Ditëlindjes të Shkrimtares disidente Musine Kokalari- Lindi më 10 Shkurt 1917 në Adana, Turqi, vdiq në internim më 13 Gushat 1983, në Rrëshen-

NGA EGLANTINA MANDIA*-

….(Letër Musinesë)

Njeriu mund të jetë i lirë, edhe pse i burgosur.
Njeriu mund të jetë i burgosur edhe pse është lënë i lirë.
Ky është mësimi që kam nxjerrë nga jeta jote.
Fli e shenjtë e qiellit shqiptar!
***
E dashur Musine,
Po e filloj këtë libër duke shkelur gjurmët e ëndrrave të tua, këtu në Romë, në këtë fund-vjeshte të praruar, pesëdhjetë vjet më vonë nga dita, kur ti shkruaje, ndoshta faqet e fundit të doktoraturës, gjithë emocione, sepse ishin ditët e fundit në këtë qytet ku erdhe si e huaj dhe u largove si e huaj, por more njëkohësisht vitet më të bukura të rinisë, vitet kur shkrove librat e parë, vitet ku punoje pa pushim dhjetë e dymbëdhjetë orë në ditë, vitet kur lulëzoi dashuria në zemrën tënde, e cila zakonisht, shpërthen në zemrën e njeriut në një stinë. E ajo ishte stina jote e dashurisë për të riun P.T.
Dua ta gjej këtë njeri, tashmë të plakur, në qoftë se është gjallë, dua ta shoh në sy këtë njeri, që ka pasur në dorë një xhevahir të rrallë dhe për mendjelehtësi, e ka humbur përgjithmonë atë.
Kërkoj adresat e tua të para në Piaca Bolonja (Piazza Bologna).
Piaca Bolonja është përthyer tashmë nëpër rrugët kryq, që e përshkojnë tejpërtej, me një trafik marramendës. Një lumë makinash mbush udhët e tua të dashura, që i bëje me këmbë se të pëlqente të ndjeje fluturat e dëborës mbi ballë, a shiun të të rrihte shpatullat me rrëmbim.
Natyra ishte pjesë e shpirtit tënd të ndjeshëm. Doje ta prekje, ta ndjeje të gjallë, të vërtetë, në të gjitha ditët e jetës tënde, kudo ku ke qenë.
Vajzë me shpirt të bukur, përpiqem t’i shoh mrekullitë e kulturës botërore këtu në Romë, me sytë e tu të etur për jetë, të etur për dije, me sytë e tu të mençur, të bukur e gjithë frymëzim.
Fundvjeshte, ditët e para të dimrit, por në Romë s’është më aq ftohët, si dikur. Duket sikur janë bashkuar vjeshtat e largëta me këto ditë. Dëgjoj zërin tënd të brendshëm, që kërkon të vërtetën e jetës në ecjet e gjata në rrugën “Nomentana”:
“Ç’melankoli në natyrën e zhveshur. Edhe jeta jonë është e ngjashme me këto gjethe. Retë shkojnë e vijnë lehtësisht dhe zogjtë këndojnë të gëzuar gjatë verës e kthehen të lodhur nëpër foletë e tyre. Asgjë nuk është e përjetshme. Pemët lulëzojnë, por jo përgjithmonë. Kështu qenka edhe jeta e njeriut! Lind, rritet dhe vdes, ndërsa të tjerët vijnë pas nesh. Çdo vit që ikën nga jeta jonë, nuk kthehet më kurrë, si petalet e luleve që i merr era një e nga një dhe mbetet veçse pluhuri. Vetëm natyra është e përjetshme në formën e saj të pandryshueshme dhe qenia jonë s’është gjë tjetër , veçse një vijim i botës dhe një ecje përpara e kohës”.
Vërtet, gjithçka ikën, por ka edhe diçka që mbeti, Musine: ndjenjat dhe mendimet e derdhura në librat e tua. Katër vjet të jetës tënde janë brenda këtij qyteti përjetësisht, siç janë edhe monumentet e tij të pavdekshme.
Ti e doje Citta Giardino-n. E ja, përsëri, një grua shqiptare po kalon në gjurmët e tua të dashura. Çitta Xhardino (Citta Giardino), sot është Monte Sakro (Monte Sacro). Vilat e vjetra, të rrethuara me kopshte me lule, qëndrojnë si relikte nëpërmjet pallateve shumëkatëshe, dëshmi e një jete të jetuar.
Edhe ura e vjetër mbi lumin Tevere, ku ti shkoje shpesh e jeta të dukej si një ëndërr, në orët e tua të vetmisë e të mrekullimit përpara asaj harmonie e përsosmërie të natyrës, që të bënte ta admiroje madhështinë e Zotit.
Ky pajtim me vetveten, ky filtrim shpirtëror, të shtynte drejt dëshirës për të folur vetëm me krijesa të pastra, të pafajshme engjëllore, siç janë fëmijët.
Ç‘ishte ajo parandjenjë? Ndoshta, Zoti e pati caktuar fatin tënd?
Të luftoje pa u përthyer, megjithëse aq e brishtë, të ishe martire e idealeve më të larta e më të pastra të një kombi. Ty, (motër e Gjergj Elez Alisë) do të t’i rrëmbenin vëllezërit pikërisht, tre vjet më vonë (12 nëntor 1944) në vjeshtën e përgjakur tiranase, për t’i vrarë pa pasur asnjë faj.
Tashmë, marrëzia e trullosi Shqipërinë tonë të vogël. Marrëzia e shpuri vendin në zgrip, e hodhi në gjeratoren e rrethit vicioz të skllavërimit të trurit dhe të varfërimit ekstrem, deri në dëshpërim. Marrëzia mbolli urrejtjen deri në shkatërrimin më të llahtarisur të vlerave njerëzore e sadizmin e një autodafeje kryqëzimesh e varrosjesh për së gjalli të qindra martirëve të pafajshëm. Marrëzia e mbuluar nga lustra e sterilitetit, vulosur në një shishe me etiketën vetëtitëse të “njerëzve të rinj” fermentoi skëterrën e shpirtit që si një pus artezian lëshoi këtë det helmi e vjelljeje kundër vetvetes e gjithkujt, në tregun e zi të shitblerjes së gjithçkaje nga gjithkush.
Marrëzia e shfytyroi shqiptarin, të vetmin, të vetmin fare në botë që egërsisht sulmoi e shembi shtëpitë e Zotit, të faljes, mëshirës, shpresës dhe pendimit.
Tani PILATËT shpëlajnë duart me ujë e me një buzëqeshje të padjallëzuar anatemojnë vesin e krimit, kurvërimit, gjakmarrjes, paralizës, egërsisë e si narcizistë të përjetshëm, këlthasin: “Na e kthe parajsën e rrëmbyer o Zot!”
E dashur Musine, le të ketë sado pak mëshirë PERËNDIA e gjithëpushtetshme për ne.
Parajsa s’është fole e shpirtrave të nëmur. Në parajsë janë engjëjt tanë mbrojtës si ti, MOTËR E HELMUAR, ZEMËR PANGUSHËLLUAR, SHPIRT I BUKUR I PAQETUAR, I NUSES SË PANUSËRUAR.
Të falem në gjunjë, për të gjithë jetën
Romë, 25 nëntor 1992 AUTORJA

***

PJESA E PARË- FËMIJËRIA

KRONIKA
Ky është rrëfimi i një jete që e ka zanafillën më 10 shkurt 1917, në Adana të Turqisë. Pas tre djemve, në familjen e Reshat Kokalarit erdhi një vajzë. Dy vëllezërit, Muntazi dhe Vesimi ishin djem të rritur, ndërsa vëllai më i vogël, Hamiti megjithëse fëmijë, ishte përsëri disa vite më i madh. Këto diferenca ishin frute të mërgimit.
Vajzën e quajtën Musine.
Ishin vitet e fundit të Luftës së Parë Botërore. Shqipëria ishte si varka e Noes, pas përmbysjes së madhe e shqiptarët ishin në ankth për fatin e saj.

INTERMEXO


“Turqia po kalbëzohej e mezi po mbahej në këmbë. As mendjet e diplomatëve së bashku s’e nxirrnin dot nga bataku. Gërmadha po ronitej copë-copë. Struktura mesjetare e Turqisë ishte e pariparueshme. Në letër, ligjet e Turqisë duken mjaft të bukura, por mesa kam marrë vesh unë, asnjëherë nuk zbatohen siç duhet, kurse traktatet, kuvendet dhe premtimet për reforma, janë bërë vetëm për të mos u zbatuar”.

“Një pjesë e mirë e bijve të shqipes kanë bërë si kanë dashur vetë dhe kështu kanë ndërmend të vazhdojnë edhe në të ardhmen. Shqiptari mbetet gjithnjë shqiptar. Ai në radhë të parë është shqiptar”.- Edith DURHAM

***

KRONIKA
Në vitin 1920 Kokalarët vendosin të kthehen në atdhe. Jeta e Musinesë fillon me këtë kthim nga mërgimi. Një karrocë me kuaj vrapon rrugë pa rrugë gërmadhash, urash të braktisura e maleve të egra, tokës së shkretuar të kënetave. Kapërcejnë lumenjtë me lundra të sheshta me shpejtësi të frikshme, për të arritur sa më shpejt në Gjirokastrën e Babamadhit e nënos plakë, ku ishte vatra, shtëpia, ëndrra e zhgjëndrra.

***
INTERMEXO
“Gjirokastra, bota e madhe pa fund, që s’kishte shoqe për moshën time të parë. Gjirokastra trime, anembanë me shkëmbinj e me udhët plot gurë. Gjirokastra e të përpjetëlave dhe tatëpjetëlave.
Gjirokastra plakë, e regjur në mjeri e varfëri në ditët e nxehta të verës, ku afshi i ngrohtë del nga dërrasat e çative dhe djersa kullon mbi ballin e atij që me torbë në krahë, ngjitet për në shtëpi dhe në netët e ftohta të dimrit të ulur rreth zjarrit, që nga jashtë dëgjojnë fërshëllimën e erës së tërbuar, që thyen degë e pemë bashkë e gjëmon nëpër mazgalle e baxhara e ndjekur nga pas me oshtëtima e bubullima e drita e vetëtimave dhe shit të rrëmbyer që bie pa ndërprerë.
Gjirokastra, e kujeve dhe e këngëve që buçisnin një herë e një kohë nga dritat e mëdha të shtëpive, buzë përrenjve, nën hijen e rëndë të kalasë së Ali Pashës, anës e anës udhëve të shtrembra me një mijë të hyra e të dala , rrëzë kodrave, me shtëpitë që ngjajnë me njëra-tjetrën, shkallë-shkallë nga maja e shkëmbinjve të Këcullës, që duket sikur e mban qytetin në pëllëmbë të dorës dhe që andej përshëndet malet e Lunxhërisë në mëngjes, kur lind dielli dhe në mbrëmje, kur perëndon me rrezet e fundit sa humbasin fare”.

                                               Musine KOKALARI

***

VATRA
Jashtë vërshëllen era, thyen degë e pemë. Pastaj, pa pritur, qetësi. Era fryn me të marrë. Vetëtima e bubullima. Pikat e shiut përplasen nëpër xhama e në çati. Flakë e madhe në oxhak. Fëmijët rijnë ndanë gjirmës dhe vështrojnë flakën, që herë zmadhohet e herë zvogëlohet e tymin që dridhet e ngjitet përpjetë oxhakut. Nënua plakë, nga kreu i oxhakut i sheh fëmijët me radhë. Djemtë, nuset, nipat. Janë aty rreth vatrës. Kjo ka qenë ëndrra e nënos, të mos i treten fëmijët në dhera të huaja, me gjuhë të huaja, kur kanë këtë gjuhë të bukur, të bukur.
Reshati është hequr. Ia ka frikën nënua djalit të kthyer nga mërgimi. Eshtë baba i katër fëmijëve. Po djemtë e rritur, u rritën e iu bënë krahë. Kishte bërë mirë që e kish martuar aq të ri, e ja, djemtë tani i ka si vëllezër. E vogël është vetëm Musinea. “E vogla e nënos”, ka si të bukur, të bukur. E bukur e dheut do të bëhet kjo kanakare, motër e vetme e tre vëllezërve. E vogla është mbështetur në gjunjët e nënos. Nënua ia përkëdhel flokët e zinj. Fytyrë e mençur, e imët me sy xixëllonjës.
Musinea, një të ngritur bën, i hedh duart në qafë, e puth në të dy faqet. Nënua e shtrëngon fort në gji.
Babamadhi ulur në buxhakun tjetër këmbëkryq, pi cigare e me dorën e djathtë heq tespihet. Nganjëherë zgjat dorën dhe e gëzon mituraken me sy kureshtarë, që ia përpin fjalën nga goja. Nuset me punë në dorë kanë zënë fundin e odës e punojnë. Zjarr, zjarr në oxhak. Flaka është e madhe, bën ngrohtë në odë.
Të gëzohet shpirti. Fëmijët kërkojnë: “Përrallën, përrallën … ”
– Thuaje nëno, – i thotë Reshati. – Më merrte malli për ato përrallat e tua, kur isha përtej detit.
– Më gëzohet zemra, që s’i ke harruar …
– Të Bukurën e dheut, – thotë Hamiti.
– Të Bukurën e dheut, të bukurën e dheut, – përsërisin fëmijët.
– Pse i thonë e Bukura e Dheut? – pyet Musinea.
– E ke parë dheun tënë? Nuk ka dhe më të bukur në botë, është ushqyer me të bukura, të bukurat e zbukuruan këtë dhe, ndaj është edhe më i bukuri në botë. Si thua biro, ti ke gjezdisur botën, a nuk ke ardhur këtu, ku flenë edhe perënditë?
Reshati i buzëqesh së bijës. Në kokën e Musinesë lindin aq pyetje, po ka frikë mos nënua e vonon përrallën dhe babai e shuan atë buzëqeshjen, që e vogla e pëlqen aq shumë. Ndaj përpëlit e përpëlit sytë.
– Pse i hap ashtu sitë, Musine?
– Dua ta shoh të bukurën e dheut, nëna. Si është?
– Është si kjo Gjirokastra jonë, bijë, djep plot këngë, plot vaje e përralla. E bukura nuk shihet kurrë. Po të shohësh një të bukur të dheut, do ta shohësh vetëm në ëndërr. Hë, ku e laçë mbrëmë. Hë, hë. E laçë, kur u nis djali i vogël. E po na qe ç’na qe … U nis djali i vogël, që i dogji shtëpinë e breshkës të Bukurës së dheut. U nis në rrugën e gjatë për në diell. E doli në një burim tek një varr, tepër, tepër i lashtë. Ati gjeti një plakë, që po lante rroba në një burim. I tha djali i vogël: “Amanet moj baxhi, a thua e di ku të shpien këto tri udhë? Ky është udhëkryqi që kam kërkuar, po nuk di ku të shpien këto tri udhë?”
E u përgjigj plaka: “Rruga që shkon në lakore, është udha e mundimit, rrugë e së vërtetës. Kush ecën nëpër të, ecën në teh të thikës. Kjo është rruga e rrezikut, rruga e luftës së njeriut, që të mbetet zemër njeriu. Rruga, që shkon përtej poshtë është rruga e përbindëshit. Kush shkon nëpër të, kthehet o gur, o përbindësh.
– Si kthehet në përbindësh? – pyet Musinea.
– Ai duket ashtu siç ka qenë, po përbindëshi ia kthen zemrën në gur. Dhe zemërgurët janë njëmijë herë më përbindësh, se përbindëshat. Rruga, që shkon përtej poshtë është rruga e gjarpërinjve. Kush kthehet në gjarpër, e zvarritet nëpër të, gjen fitim.
Musineja përsërit me vete: “Rruga e gjarpërinjve”.
Ajo kishte parë një gjarpër që desh t’i afrohej. Ishte aty pranë, te shtëpia e kushëririt të parë.
– Përse dridhe, e vogël e nënos?
– Unë e kam parë gjarprin.
– E di. A nuk e vrau nënua?
– Kam frikë nga rruga e gjarprit, nëno. Nuk do të shkoj kurrë nga ajo rrugë.
– Si bëhet njeriu zemërgur, nëno? – e pyet Hamiti.
– Njeriun zemërgur nuk e tret dheu. Mbi trupin e tij rëndojnë gurët, e dheu i bëhet plumb. Është i mallkuar në jetë të jetëve dhe shpirti i digjet në xhehenem”.
– Përse e mban robinë të Bukurën e Dheut, përbindëshi, nëno?
– Se djali i vogël, e shkeli fjalën e dhënë. Fjalën e dhënë nuk duhet ta shkelë kurrë njeriu. Fjala e dhënë e ngre edhe të vdekurin nga varri…
– Të lumtë moj plakë! – i thotë babamadhi. – Nuk të dija kaq të zonjën!
– Pse, si më dije ti? – thotë nënua e merr frymë thellë, – Hajde nuse e Reshatit, bjer gështenjat e ziera!
Nusja hyn brenda me gështenjat e ziera. Nënua i ndan pjesë- pjesë.
– Ngadalë, ngadalë, – i porosit nënua, – Se janë të ngrohta dhe u djegin gojën. Ti Hamit, qëroi mirë, mos i le më të shumtat në ceflë! Dhe ti Musine, qase kokën më këtej, që të bien thërrimet në kartë, – thotë nënua e shtie xhezven në zjarr. Ngre perden e kamares, merr pisusin e ndërton kafenë. Ia jep babamadhit, pastaj merr për vete e për djemtë.
Zjarri bie. Fëmijët i puthin pleqtë e shkojnë të flenë.
Nuset lenë punën e dorës, heqin ceflat e gështenjave nga gjirma e i shpien në qilar. Është kohë e gjumit për të gjithë, edhe për burrat. Nga kreu i shkallëve dëgjohet zëri i nënos plakë:
– Nusera, mbuloni mirë zjarrin, shuani mirë dritat! Dëgjoni? Kini mendjen!
Heshtje. Pas pak dëgjohet edhe lëvizja e lehtë e këmbëve të dy nuseve nëpër dërrasat e korridoreve, që shpejtojnë për në odat e tyre të gjumit.
               II
– Po ti, Musine, s’do vesh te dajkua? – e pyeti nënua.
– Jo, nëno, do të rri në shtëpi. Le të vejë Hamiti këtë herë.
Dhe nënua me Musinenë mbetën vetëm. Me të ngrënë bukë, shkuan në odën e zjarrit. Musinea u ul në vendin e babamadhit As një zë s’dëgjohej në gjithë atë shtëpi. E vogla vështronte odën me çudi e disi me frikë. U ngrit nga vendi. Vajti
në fund të minderit e hapi dollapin. Nxori kukullat.
– Ç’po bën ashtu? – e pyeti plaka.
– Do loz me kukulla.
– Jo, me kukulla natën, s’është mirë. Bëhen xhinde e dalin nëpër shtëpi.
Musinea s’priti fjalë të dytë. Metë shpejtë e futi kukullën atje ku e mori dhe vajti u ul në prehër të nënos e filloi të pendohej që s’vajti te ajkua me të vëllanë.
– Me kë të loz unë? – e pyeti.
– Me nënon, moj e marrë. Mos u mërzit ti! Sa t’i vë një dru zjarrit e do bëjmë çallma.
– Ah, do bëjmë çallma? – thirri Musinea. Sa i pëlqente ato çallmat apo kokoshkat, veçanërisht kur shihte nënon, se si e hidhte misrin në shoshë, si e tundte nëpër flakët e zjarrit të madh, andej – këndej, me të shpejtë.
– Hajde e vogël e nënos, ha çallmat dhe pastaj këtë gjisëm portokalle!
Musinea me gojën plot e pyet nënon:
– Nënë, të hedh një farë portokalli në zjarr, që të shoh çdo të bëjë nuse e dajkos?
Dhe e hodhi. Pas një çikë, ia bëri puf!
– Vajzë do bëjë, – tha nënua e tundi kokën, – Do t’i bëhen pesë të ziut burrë.
– Moj nëno, dua të të pyes një gjë, si i di gjithë këto përralla e këto historira?
– Unë, kur isha e vogël, isha shumë e urtë. Gjithë ditën, s’bëja shamatë. Nuk zihesha me njeri e nuk i bija njeriu, me gurë. Në shtëpi mbaja vesh nënën se ç’më thoshte. Kur haja bukë, nuk thosha kurrë: “Dua atë e s’dua këtë”. Dhe natën kur flija, më vinte në gjumë një zog i bukur sa s’thuhet. I kishte pendët jeshile, me kokë të verdhë dhe krahët gjithfarë ngjyrash. Unë flija dhe ai më dëftonte përralla dhe: është një ç’është një.
– Po unë, sikur të bëhem e urtë, a do të më vijë ai zogu natën?
– Po shpirt. A lozim “prum zjarr”?
– Lozim.
– Ahere fillo! Bashko majat e gishtave të të dyja duarve, ja kështu!
– Ja, nëno.
– Mos e ke qenin lëshuar, se më ha?
– Jo nëne, e kam lidhur, – i tha Musinea dhe i hodhi duart në qafë nga gëzimi, e mbështeti kokën në gjoksin e saj të butë e duke vështruar zjarrin, i tha:
– Më thuaj, është një ç’është një.
Nënua plakë e shtrëngoi fort në gji, i fryu pak flokët, vuri kokën mbi kokën e saj dhe duke e kunanisur, i tha:
– Është një e ç’është një, ikën e ikën e prapa s’vështron.
– Plumbi, – u përgjigj ajo.
– Është një e ç’është një, bie shi të mbulon e nga çdo e keqe të shpëton.
– Shtëpia, moj nëno.
– Edhe këtë ma gjete.
– E po, kjo lopë e mulla Kasosë, del në breg të Hasos. Muu, ia bën një herë, zgjon gjithë asqerë. Ç’është?
U mendua Musinea. Vuri një gisht në gojë dhe me kokën në gji të nënos, i binte bam, bam murit me dorën e djathtë.
– Këtë s’e gjej dot, moj nëno, – i tha më në fund.
– Është daullja që bie për Ramazan dhe njerëzia prish agjërimin. Po ti, do agjërosh këtë Ramazan?
– Uh, – i tha Musinea, – Të mos ha bukë në drekë! Jo, s’duroj dot.
Nënua qeshi. Drutë u bënë prush.
Musinea në pëqi të nënos, i mbërthente e i zbërthente jelekun. Nënua i gëzonte duart, ia lëmonte ngadalë-ngadalë, gjer te pëllëmbët nëpër gishtëra.
– Ç’është kjo? – e pyeti.
– Bazdravicë, – i tha Musinea. – Ka një javë që më është bërë.
– Po si s’ta kam parë? Nuk të kam thënë unë, që mos numëro kurrë yjet në qiell?
– Oh, nëna, po mua më pëlqen t’i numëroj. Më pëlqen shumë, nëna, ja, nga kjo odaja e madhe pas shiut, janë aq afër, nëna, më duket sikur vinë brenda në shtëpi.
– Dëgjo këtë që do të thotë nënua tani! Kur të vijë vera, do të martohet Zulua. Ti e di Zulon e teto Nurijes. Atë ditë që do të dalë nuse nga shtëpia, rri te dritarja e odës së madhe. Kur të marrë nusja rrugën me krushka, ti këndo kështu:
“Nuse me kalë të bardhë,
Merr bazdravicat palë.
Nuse me kalë të zi
Merr bazdravicat e mi.”
Dhe kështu, të ikin të gjitha.
Musinea tundi kokën e pëshpëriti: “Mirë nëna”.
Kur “kraf”, ia bëri një vetëtimë e madhe e mbushi odën me dritë dhe “buuu” u dëgjuan bubullimat, por edhe shiu i rrëmbyer trokiti mbi çati.
Musinea futi kokën në gji të nënos, që po e nanuriste:
“Bjer o shi bjerë,
Se s’ta kam qederë
Drutë i kam në derë
Shi e borë le të bjerë
Fu-fu-fu-ja mos të zerë
Se na gjen vërë më vërë”.
– E ç’është fufu-ja, nëno?
– Era, bijo, era e marrë. Kur bie shi e borë, s’ka gjë, se njeriu rri pranë zjarrit e ngrohet, por kur fryn era, ajo është e ç’është. Hyn nga të gjitha anët e përmes vrimave, të futet kudo.
– Po babamadhi, si do të vijë? Po babai dhe xhaxhai, që do t’i lagë shiu?
– Kur të kthehen ata, do të pushojë, – tha nënua e heshti.
S’folën më. As e vogla s’foli. Zunë t’i mbyllen sytë. Merrte frymë
ngadalë-ngadalë dhe e zuri gjumi.
Nënua e vuri mbi minder dhe e mbuloi me një pallto. Pastaj mblodhi prushet, i hodhi në mangall. I mbuloi mirë e mirë me hi. Lau gjirm e buhari, i erdhi rrotull shtëpisë. Mori vajzën në duar dhe e shpuri sipër. E vuri në vendin e saj. U zhvesh për vete, shkundi rrobat dhe i vuri prapa derës. Hoqi shaminë nga koka, lëshoi flokët dhe uli llambën. Kur ra për të fjetur pranë mbesës, ndjeu dorën e vogël t’i ngatërrohej nëpër flokë dhe dëgjoi zërin e përgjumur të vajzës:
“Cilën rrugë të marr, nëno? Është errësirë e kam frikë. Kam shumë frikë, nëno!”
                                            III
Musinea shkruante me nxitim dhe shkrimin e kish të hapur. Ndjeu dorën e hollë e delikate të mësuese Uranisë, që e preku lehtë e i pëshpëriti në vesh: “Mos u nxito!” Vajza u turpërua dhe u përpoq, të mos nxitohej kur shkruante. Ishte në një bankë me Selfixhenë. Kishin dy vjet në të njëjtën bankë të shkollës femërore “Koto Hoxhi”, me drejtoreshë e mësuese, Urani Rumbon.
Musinea e Selfixhea i thithnin si ajri fjalët e mësueses së tyre. Në hyrje të klasës ato kishin qëndisur fjalët e Koto Hoxhit e Naim Frashërit:
“Kur shkela pragun e kësaj shkolle më mbërtheu një dashuri akoma më e madhe, për mësuesin që botoi alfabetin në Stamboll dhe na la amanet këto fjalë”.
– Fjala e gjuhës sonë ka hije, porsi hëna në mes yje, – u tha një ditë mësuese Urania. – Dhe ne duhet të mos e ngatërrojmë kurrë fjalën tonë të bukur, me fjalë të huaja. Si thua, Musine?
– Lepe? – tha Musinea.
– Oh, jo, jo, “lepe”, – e qortoi ajo me të butë, – Jo “lepe”! Të mos e dëgjoj kurrë me këtë fjalë! “Urdhëro”, e kemi në gjuhën tënë. “Urdhëro”. Dëgjojeni, sa bukur tingëllon!
– Më fal, mësuese, – i tha Musinea gati e përlotur.
– Pse nuk erdhe në kursin e qëndisjes? – pyeti mësuesja një nxënëse.
– Isha e sëmurë.
– Unë kam shumë, shumë dëshirë, të mësoj të qëndis, – tha Musinea. – Edhe nënua thotë, se pa gjilpërën, s’bën dot asnjë punë të mirë, se kemi për të kaluar gjithë jetën me gjilpërë në dorë.
– Shkruani të gjithë në fletore këtë vjershë dhe e keni detyrë ta mësoni përmendësh! – tha Urania:
“Dy more, dy pëllumbëza të mjera
Fluturojnë nëpër ferra
Njëra kish rroba jeshile
Tjetra i kish trëndafile
Njëra qante robërinë,
Tjetra këndonte lirinë”.
– Dhe më mbani vesh! Duhet të mësojmë! Të mësojmë! Të kemi zell dhe të kuptojmë e të gjithëve t’jua tregojmë, se shoqëria që i ka gratë mbrapa nga dituria, mbetet në vend si zogu me një krah. Gëzimi im më i madh, i mësueses suaj është, që këtu krah me krah, janë vajzat myslimane të Manalatit, me të krishterat e Varoshit, si motra të pandara nga njëra- tjetra.

***

INTERMEXO:
Rrëfim: Selfixhe Ciu (Broja)
“Musinea e vogël ka qenë një fëmijë i ndrojtur, me sy përherë mendimtarë. Një fëmijë që dukej si një e rritur. Ka qenë një fat, që ishim nxënëset e Urani Rumbos. Ajo vetë i bënte tekstet e poezive dhe ato të shfaqjeve teatrore. Kur ishim në klasën e IV-t, na ndanë në klasa të ndryshme me Musinenë. Musinea u mërzit e qau e qau pa pushim, aq sa mësuesja erdhi në oborr, ku ishim të dyja dhe i tha Musinesë se do përpiqej të na bashkonte, po edhe në qoftë se nuk do të ish e mundur, ne do të ishim gjithnjë bashkë. Dhe vërtet, nuk u ndamë të gjithë kohën që qemë në shkollën “Koto Haxhi”. Shpesh e hanim edhe drekën në shkollë, sepse
e kishim mësimin dy herë në ditë, e Musinea, meqenëse e kishte shtëpinë larg, nuk arrinte të kthehej. Ne banonim afër shkollës dhe në kohën e pushimit, loznim në oborrin e shtëpisë sonë.
“Shkollë, nuk do të thotë godina e as 36 shkronjat e abetares, që janë mjetet e kurrë qëllimi. Shkollë do të thotë edukim i shpirtit dhe arsimim i mendjes”, ngulmonte mësuese Urania”.
***

IV

E ja, erdhi pranvera. Vajzat e shkollës shkuan në Teqenë e Baba Manes, te sheshet e bukura të Kardhoces dhe te Ura e Lumit. Musinea u vesh me rroba të bardha dhe vajzat e mbuluan me kurora lulesh. Bënë një rreth dhe hodhën valle. E zërat e bukur e të hollë vajzërorë e mbushën ajrin si me cicërima zogjsh:
“Nusja jonë arbërore
Arbërore
E bardhë si qumështore
Arbërore”.
– Shiheni vajza, Gjirokastrën tonë, – e ndali vrullin mësuesja.
– Për mua është djepi i ëndrrave, i këngëve, i vajeve, i legjendave dhe dhimbjeve tona. Kjo është Dita e Verës. Ku i kini veroret tuaja?
Sa e bukur është dita e verës. Po, ato i kishin veroret, edhe në qafë, edhe në duar, edhe në flokë.
Musinea e ndjente veten të lehtë, të lehtë, sikur fluturonte me fustanin e bardhë. Fustanin ia kishte prerë e qepur mëma e saj, Hanushea. Dhe ajo e shihte Gjirokastrën. Ky ishte qyteti i saj. Adanaja, ku pat lerë, i kishte humbur pothuajse fare nga kujtesa. Dhe ishte tani ky qytet, me shtëpitë, rrugët, kalanë e Ali Tepelenës, qiellin si kube, nënon e saj dhe atë mësuese me fytyrë të mprehtë me zë aq të ngrohtë, atë mësuese me duart e holla, delikate, me atë zbehtësi dhe sy aq të butë, sy fëminorë, të pastër, ëndërrimtarë, që po kërcen e këndon së bashku me to
dhe që përsërisin vallen e këngën rreth saj:
“Nusja jonë arbërore
Arbërore
E bukur si lulebore
Arbërore “.
Ajo këngë nusërie ishte ëndrra e zgjuar, a gonxhja, që do të çelte lule në çdo zemër. Ajo, ndoshta, ishte fatthëna, e një lajtmotiv i jetës së Uranisë dhe vetë Musinesë, për t’ua mbushur botën me dashuri e dhembje njerëzore, për një ksoll, për një dasmë, për një lule, për një zog, për një vajzë, që tretej prapa xhamit, nën dritën e një llambe vajgur.
Kur mbaroi vallja e vajzave të klasave të ulëta, filluan mandolinat e vajzave të rritura:
“O trima luftëtarë, o bijt e Skënderbeut,
Kërkoni ju shqiptarë, lirinë e mëmëdheut …”
Njëra e veshur si nëna Shqipëri, me fustan kuq e zi, këndonte vargjet e Urani Rumbos:
“O bijtë e mi e bijatë
I shtini sytë te të mijat
Përse më latë të shkretë sot
E mjera vdes e s’duroj dot”.
Dhe kori i vajzave:
“O mëmëzë ne bëmë faj
Po falna-je, se paskëtaj
Të gjithë ne që sheh me sy
Do të përpiqemi për ty”.
Vajzat u ulën të çlodhen. Zbritën në Varosh e mësuesja i ftoi në shtëpinë e saj, tek nënë Kaliopi. Vajzat u ngjitën në katin e dytë dhe qëndruan pranë tavolinës së vogël, me llambën e vajgurit, e mbushur me libra e fletore, në dhomën me mindere e perde të bardha, si karta. Hanin nga tabakatë biskotat e frutat, që mësuesja i kishte përgatitur për ta. Oborri i nënë Kaliopit, dritaret dhe shkallët e gurta ishin rrethuar me dafina e lule.
– U lodh, u lodh kjo Urani për ju bija, çap e jak, në shtëpi e në shkollë, e shtëpi më shtëpi që nga Hazmurati në Palorto, rri me orë e shkruan e shkruan. “Ç’janë gjithë këto gjëra, që shkruan?” – e pyes.
“Gjëra të mira, të mira,” – më përgjigjet gjithnjë.
“Po si mund të mos bëjë gjëra të mira kjo e bekuar vajzë, që edhe kur e zënë ethet, nuk ndalet në shtëpi, po vrap e në shkollën tuaj?
Të gjithë e dinin tashmë në Gjirokastër se Urani Rumboja po “luftonte me qiejt”, për të shtuar edhe një vit shkollor në shkollën femërore “Koto Hoxhi”, duke kërkuar ndihmën e të gjithëve, prindërve dhe autoriteteve.
“Të zgjasë koha e ndriçimit të mendjes së miturakëve. Të forcojmë të gjitha zakonet e mira, që na i lartësojnë virtytet, të thithim si bleta, nga ato të botës, po të hedhim poshtë zakonin ogurzi, që i mbyll vajzat që fëmijë, sapo dalin nga fillorja në “Bastijet gjirokastrite” dhe i zhburgos vetëm në kohën e martesës”.

 ***

INTERMEXO:
Rrëfimi Selfixhe Ciu (Broja):
“Muntazi dhe Vesimi, ithtarë të Fan S.Nolit, pas dështimit të revolucionit, u burgosën. Më kujtohet dëshpërimi i Musinesë. E heshtur, e tretur në atë hidhërim. I qëndroja pranë. Për t’ia lehtësuar dhimbjen, i tregova se atë ditë familja ime, kishte çuar në burg një byrek të madh për ta. Musinea më hodhi dorën në qafë dhe u përlot”.
V
Erdhi edhe një dimër. Dimri i fundit, që Musinea e kalonte me Hamitin, vëllain me të cilin ndante fëmininë, megjithëse ai ishte disa vjet më i madh. Ai ishte dimri që vinte pas një tronditjeje të madhe. Dy vëllezërit e mëdhenj, edhe pas lirimit nga burgu, paguanin për iluzionet e tyre të lirisë e demokracisë. Bënte
shumë ftohtë. Të mëdhenjtë kishin vendosur ta dërgojnë Hamitin në Liceun Frëng të Korçës. Nënua plakë, si çdo dimër, si një magjistare e lashtë, ushqente të vegjlit me gështenja, çallma, “është një e ç’është një” dhe përralla.
Nuset punonin në qilarët mbushur me kade e u dridhej buza. Sa të mbaronin punë, ngjiteshin lart e të uleshin pranë zjarrit, qoftë edhe në bisht të oxhakut. Klluk, oda e dimrit. Zjarr i madh dhe flaka flakë. Nga njeri buxhak nënua plakë dhe nga ana tjetër, babamadhi.
– Nuk të duket që është dobësuar djali? – pyet babamadhi.
– Hamiti? Oh, mos u bëj merak për të. Ashtu është, i hollë si purteka, po plak me mjekër të bardhë do të bëhet e në buxhak do të rrijë si ti, me djem e mbesa plot.
– Jo, e kam fjalën për djalin tim, o plakë. Ky Reshati punon pa e kursyer veten dhe kolla e Adanasë nuk po i ndahet e meraket e djemve të mëdhenj, po e tresin.
– Desh Zoti e shpëtuam me aq. Se ka keq e më keq. Se edhe mund të na ishin vrarë Muntazi e Vesimi, po tani kemi filluar të mendojmë për dasmë e jo për ksoll. Të erdhi koha të martosh edhe nipat, o plak.
– Nëno, po bie borë, – thirri Musinea dhe fërkoi duart nga gëzimi e vrapoi tek dritarja.
Bora binte flokë-flokë, qetësisht. U veshën çatitë, oborret dhe degët e thata. Kur ja, papritur filloi era e i ngriti përpjetë flokët e bardhë. Pemët u shkundën e rrëzuan edhe gjethet e fundit që kishin mbetur. Dhe larg, larg sa mezi dukej, një zog. Vetëm një. Fluturonte e s’dinte nga të shkonte. Musinea rrinte aty, e ngurosur.
Vështronte e herë pas here, fshinte me dorë avullin e xhamave që bëhej nga fryma dhe trishtimi për atë zog të shkretë, aq të vetmuar në atë erë dëbore. Musinea priste të ulej era. E vërtet, era u ul ashtu si kishte ardhur, krejt pa pritur. E dheu sa vinte e bëhej më i bardhë.
– Ç’bën aty Musine?
– Shoh borën që bie, nëno.
Të gjitha degët e pemëve u mbuluan përsëri, s’janë më të zeza, si më parë. Rrasat e çatisë nuk duken fare. Dhe vetëm ai zog, ai zog fluturon e dridhet i tëri. I ziu zog, s’di ku të vejë. Ja, tani humbi fare. Kushedi ku e ka folenë. Sikur të vinte aty brenda, Musineja do ta ngrohte, do ta ngrohte, do ta vinte aty pranë zjarrit…
I shkreti i vogël, që kishte mbetur pas nga shokët. Bora s’kishte ndërmend të pushonte e Musinea erdhi e ul pranë Hamitit e kushëririt të vogël, që tundej në djep, “trokër, turkër, trokër, trukër” dhe zëri monoton i nënos plakë:
“O ri, ri e o ri, ri ,
Djalin o s’ma ka njeri
Djali i djalit, si flori”.
U hap dera dhe nënua e Musinesë, Hanueshea hyri me dru në duar. Eci pak dhe u ul në gjunjë tek minderi i mesit. Një e nga një, i vuri në buhar të thaheshin dhe njërin e vuri në zjarr.
– Ngrehuni, – u tha fëmijëve, – Ejani të lani duart e këmbët dhe të hani bukë!
Fëmijët vajtën edhe një herë te dritarja. Bora kishte rënë gjithë pasditen e kish shtruar një pëllëmbë. Binte edhe kur fëmijët vanë përposh. Binte edhe kur nënua fliste me babamadhin, kokë më kokë, e vështronin flakën e zjarrit. Natë dhe errësirë e madhe kudo. Gjëkundi zë s’dëgjohet. Gjëkundi dritë s’duket, njeri udhës nuk kishte. Dhe jashtë, bora kishte shtruar mirë. Të gjithë ishin nëpër shtëpitë e tyre. Dheu, çatitë dhe pemët qenë ngarkuar. Frynte një erë e lehtë dhe bënte i ftohtë i madh dhe brenda nëpër oda, drurët hidheshin njëri pas tjetrit në oxhaqe. Ishte aq mirë në odën e zjarrit, të shtruar mirë e ngrohtë, me kanatet e dritareve puthitur mirë. S’dukej se ç’qe jashtë. Vetëm flokët ndriçonin e të gjithë rrinin rreth zjarrit. E dinin që ky ishte dimri i fundit i vëllait dhe motrës së vogël që ia hëngri miu dhëmbët. Tani i kishin dalë ato dhëmbë të bukur, të bardhë, të bardhë. Musinea e preu lodrën në mes, sapo i ati e vështroi me qortim. Uli kokën e s’foli fare. Të mëdhenjtë flisnin dhe të vegjlit heshtnin. Pastaj, u hoqën në fund të odasë. Kushërinjtë i luteshin Musinesë t’u rrëfente një përrallë. E vunë në mes dhe ajo rrëfeu përsëri përrallën e së “Bukurës së dheut”.
– Po kjo është e vogël, moj Musine, – i tha Hamiti. – Na thuaj edhe një tjetër, po jo kaq të shkurtër!
– Unë s’di tjetër, – u tha Musinea. – Tani lërmëni të rri ulur pranë zjarrit, se m’u thanë duart!
Hyri në mes të nënos plakë e babamadhit, mu mbi prag të gjirmës.
– Mos u ul aty, Musine, – i tha nënua, – Se s’është mirë.
– Po pse nuk është mirë?
– Se bota flasin keq për ty, merr vesh?
Musinea e vështroi nënon, po të themi të drejtën, s’mori vesh gjë. Erdhi nusja e Reshatit, mëma e Musinesë, Hanusheja me gështenjat e ziera. Hamiti trazoi zjarrin me thikë.
– Djalë, mos e trazo zjarrin me thikë! – i tha nënua.
– Po pse? – pyeti Musineja? – Pse?
– Sepse, moj bijë e nënos, babai tënd vë borxhe dhe kush i lan pastaj? Ku t’i gjejë paratë, që të të martojë, kur të rritesh?
Musineja uli kokën. U turpërua dhe tha me zë të dredhur:
– Unë s’martohem … nuk dua burrë.
– Po si s’martohesh? Po Ganinë, atë qorrin, e harrove? Atë do të japim burrë. Të të rrahë natë e ditë, – u tall nënua.
– Do të të martojmë e do të të dëbojmë nga shtëpia e kur të nisesh nuse, do të nusërosh e do t’ju puthësh dorën krushkave. E do të qash me shami: “Oi, oi”, kur të dalësh nga shtëpia, i tha i vëllai, duke qeshur.
– Eë, ëë, – ia bëri Musinea e zuri të qarët me dënesë e i mbeti gështenja në grykë, kur ndjeu dorën e ngrohtë të Hanushesë mbi supe.
– Na, moj e marrë, – i tha nënua, – Po ne bëmë shaka. Pa s’të martojmë fare, apo jo Hanushe? Po ku të lë mëma ty, që mezi të ka një vajzë të vetme. Do të të mbajë këtu në gji, edhe të duash ti, s’do të të martojmë – i pëshpëriti në vesh Hanushea.
Musinea pushoi të qarët, por dëneste herë pas here, me kokën në gjirin e s’ëmës. Kur u ngjitën për të fjetur, Hamiti filloi të tallet me të: “Kanakare, kanakare/nxirre gjuhën, të të jap një pare”.
Musineja rrëmbeu jastëkun e ia hodhi. Pastaj, u bë një betejë e vërtetë atje lart me të tërhequra flokësh e duke fshehur dorën.
Në mëngjes, Hanusheja hodhi një pallto në kokë, veshi një palë këpucë burrash e duke ecur “pllaq, plluq” nëpër plloçat e oborrit, hapi portën për të hequr borën që kishte zënë derën. Fëmijët u ngritën gjithë gaz e s’përmbaheshin dot. “Borë! Borë! Borë!”
Mëngjes i bardhë, i bardhë.
– Prisni, – u tha mëma – Prisni se është shpejt për në shkollë! Ku veni që tani?
– Të lozim, të lozim, të lozim! – thirrën fëmijët.
– Ç’është kjo zallamahi! – tha nënua – Kini mendjen, mos rrokulliseni e gjendeni, te Grika e Pazarit!
– Jo, nëno, jo. Do të luajmë sa të vijë ora e shkollës. Do të luajmë fare pak, fare pak.
Dhe me të vërtetë, ajo ditë kaloi rrëmujshëm. Edhe në shkollë ata shihnin gjithnjë nga dritarja. Orët u dukeshin të gjata, pa fund dhe mësuese Urania, që e donin aq shumë, u dukej se po i zgjaste orët, po i zgjaste orët më shumë atë ditë. Po si nuk e kuptojnë edhe mësueset, që kur bie bora e parë, fëmijët janë të paduruar e nuk e kanë mendjen të dëgjojnë mësuesit e as porosirat e mëmës apo të të mëdhenjve? Po si nuk e kuptojnë, sepse dihet që të gjithë, të gjithë kanë qenë njëherë fëmijë të paduruar e lojcakë?
– Do t’ju përcjell në shtëpi pas mësimit – i tha Urania Musinesë.
Ai ishte një dimër tronditës për Gjirokastrën. Një vajzë katërmbëdhjetë vjeç ishte endur, si e marrosur nga Ura e Lunxhërisë. Gjirokastra kishte gumëzhirë: “Një vajzë nga Hazmurati u gjend e mbytur në lumë”.
Urania e dinte çdo të ndodhte tani. Kishte aq kohë që punonte për ta bërë shkollën femërore më të plotë, që vajzat të dilnin edhe një vit më të rritura e më të vetëdijshme prej saj, po ajo vajzë e mbytur, ishte klithma e një egërsie të largët. Urania nuk lodhej, nuk lodhej aspak së shpjeguari derë më derë, që nga Varoshi në Palorto, Dunavat e Manalat. Megjithëse ishte ftohtë e binte borë, mësueset e shkollës “Koto Haxhi”, me zemër në dorë, erdhën edhe në shtëpinë e Kokalarëve.
– Hyni, hyni, – u tha Hanusheja.
– Jo, sot s’kemi ardhur për kafe, por për atë vajzë të re që u mbyt në lumë nga thethaçet, – i tha Urania.
– Ah, – tha nënua plakë – Çupa ime, femra është si xham kristali, po u thye thërrmohet e nuk e mbledh dot njeriu.
– Vajzat tona janë shumë të mira, të ndershme, siç e do zakoni shqiptar, – tha Urania. – Ty, nëno, të dëgjojnë të gjithë, të respektojnë të gjithë. Thuaju të mbyllen gojët e liga! Të mbyllen, se do na pengojnë në këto punë të mira që kemi nisur. Tani ne kemi sjellë aq gra në shoqërinë tonë “Përmirësimi”, në kursin për ekonomi shtëpiake, higjienë, qëndisje dhe edukatë morale. Duam që gratë e vajzat e virtytshme të qytetit tonë, arsimdashëse dhe mike të përparimit, të zhvillojnë edhe një kurs për të mësuar shkrim e këndim. Si thoni ju Hanushe hanëme?
Hanushja vetëm buzëqeshi e tundi kokën me shenjë nga e vjehrra.
– Nëno, na ndihmo, të lutem! – i tha Urania.
– Sa të rrojmë, le të mësojmë, – tha nënua. – Pijeni kafenë, se u ftoh! Zoti na ndihmoftë të gjithëve!
* * *
– Se mos hani gjë borë, se kjo është borë e maces! Kur bie për herë të dytë, është e qenit. Vetëm bora e tretë është e njeriut, – porosiste Hanushea fëmijët, kur u kthyen nga shkolla dhe i fluturuan çantat nëpër shtëpi. – Shpejt, secili të rregullojë çantat dhe librat!
Fëmijët u bindën, po nuk po i zinte vendi. Ikën me vrap në oborr dhe filluan lojën. Edhe pak. Edhe pak. I binin njëri – tjetrit. Qeshnin e qeshnin. Pastaj, si çdo vit, në çdo oborr, bënin njeriun prej bore vrap e vrap, njeri trupin, tjetri duart, pastaj sytë me dy copa thëngjilli. Bo, bo, zuri të shkrijë bora. E pikë pikë, kullonin rrëketë nga çatitë me rrasa të hirta. Një erë e lehtë shkundte borën nga pemët. Qielli u mbush me re dhe filloi shiu. Fëmijët hynë brenda. “Brombër, brumbër” nëpër divane. Hidhu Hamiti, hidhu Musinea e bisht nga prapa kushëriri i vogël, i
veshur me një pallto të gjatë deri në fund të këmbëve.
– U, u, u ç’bëni kështu, – u tha Hanusheja, – Ç’bëni kështu, se na rokanisët kokën? Hyni në odë!
I zuri nga duart.
– U, pu pu, akull. Shkoni, uluni pranë zjarrit! U janë bërë gishtat flakë të kuqe.
– Jo, mëmë, s’kemi ftohtë. Duam të lozim, – i thanë ata.
– E tepruat, kështu s’u dua! Pa uluni në minder se do u bie gjëra të mira për zemër. Do u bëj edhe kokoshka, – u tha nënua plakë.
– Oh, oh, sa e mirë je nëno – i tha Hamiti.
Musinea e zuri nënon nga çitjanet dhe s’e lëshonte.
– Lërmë, se do më hedhësh në dhe. Lërmëni! Po të ngjitemi në odën e zjarrit, do t’u them një përrallë.
– Mos na gënje, nëno – i tha Hamiti. – Ti ke thënë se përrallat nuk thuhen ditën se ngucen paratë. Po, po, unë e mbaj mend fare mirë këtë.
– E kam thënë vërtet, po për një herë vetëm s’bëhet qameti.
– Mirë, – thanë fëmijët dhe shkuan në odën e zjarrit. I pari hyri Hamiti, pastaj Musineja e i kushëriri, që mbahej me dorë te muri i derës dhe mezi ngriti këmbën për të kapërcyer pragun, se s’e linte palltua. Hynë të tre brenda, pranë zjarrit.
“Ha. ha, ha”,- ia bënin, duke mbajtur pëllëmbët përballë zjarrit, që t’u ngroheshin dhe prisnin nënon. Ajo erdhi me një pjatë në dorë, tri thela bukë dhe tri copa djathë. E vuri përdhe pjatën e me mashë trazoi zjarrin dhe u tregoi përrallën e “Shamadanit”….

Filed Under: Featured Tagged With: ditelindja, Eglantina Mandia, Musine Kokalari

BIOGRAFIA E MUSINE KOKALARIT, “SONATA E HËNËS” NGA EGLANTINA MANDIA

August 7, 2020 by dgreca

-Me rastin e 13 gushtit 1983- 37 Vjetori i vdekjes së Musine Kokalari-

Nga Ullmar Qvick *- Më ka mbetur vetëm një tekst për të trajtuar në kumtesën time. Ky tekst është një fletë nga Ditari i Musine Kokalarit. E gjejmë në biografinë e Musinesë, ”Sonata e Hënës” nga Eglantina Mandia (Tiranë, 1995). Këtë tekst më dha për përkthim Natasha Lako në lidhje me Javën e kulturës shqiptare që u mbajt në Pallatin e Kulturës të Stokholmit po atë vit. Pas prezantimit tim të ditarit të Musine Kokalarit u interesua për këtë tekst edhe Shoqata e shkrimtares Selma Lagerlöf dhe më dha një honorar për përkthimin. Një nderim posthum për një intelektuale të vyer, jeta e së cilës u bë vuajtje pa fund…

Musine Kokalari, e para shkrimtare femër në Shqipëri, në fund të Luftës së dytë botërore hapi një librari në Tiranë, dhe pikërisht atje gjendet Musineja më 18 shkurt të vitit 1945, kur ajo do të shkruante në ditarin e vet për Selma Lagerlöf-in, laureate të Çmimit Nobel për letërsi. Një vit më vonë u arrestua Musineja, dhe në korrik 1946 ajo u dënua me njëzet vjet burgim nga gjykata ushtarake e Tiranës si ’sabotatore dhe armike e popullit’. Vërtet ajo ishte një nga themeluesit e Partisë Socialdemokrate Shqiptare, dhe si e tillë ajo guxoi të kritikonte komunistët për sjelljet e tyre dikatoriale dhe terroriste në qeverisjen e vendit. Ajo grua e talentuar u poshtërua, u shkatërrua nga regjimi i Enver Hoxhës, duke kaluar18 vite në burgun famëkeq të Burrelit, dhe që nga viti 1964 deri sa vdiq Musineja në vitin 1983, ajo u detyrua të punonte fshesare në qytetin Rrëshen të Mirditës. Turp i madh dhe një krim që nuk do të falet kurrë!
Më falni për emocionet jo shkencore, por tema të tilla nuk mund të përshkruhen me fjalë të thata.

Ditari i Musine Kokalarit për datën 18 shkurt 1945 fillon me një përshkrim të situatës: ”Dita e vdekjes për 17 veta. Plagë të reja që hapen, lotë që po derdhen. Lotë mjerimi që s’kanë të pushuar, se plagë të reja të tjera do të hapen dhe s’lenë as të vjetrat të mbyllen. Hija e vdekjes mbulon qytetin. Drithma i shkojnë në trup çdo njeri. Ngjajmë me gjethet e pemëve që era i lëkund. Një e nga një po ikin e ikin. Një e nga një po na lënë. Kënga e vdekjes u përhap kudo dhe po hyn shtëpi më shtëpi. Ka më tepër se një mot që ka nisur me të madhe dhe nuk dihet se ku do të vejë dhe ku do të mbarojë. Pse heshtin njerëzia? Pse nxijnë rrugët e Tiranës? Mos vallë zemra ime e zezë, që kullon gjak i sheh kështu? Pse shtëpia më duket e ftohtë dhe çdo gjë pa shpirt? Fytyrave tona çdo ditë e më tepër u shtohet një rrudhë. Çdo ditë më të zbehta dhe me flokë të thinjura, nuset. Plaga e shpirtit çdo ditë ftohet dhe kështu dhëmbja dëgjohet më shumë. Dhëmbja shungëllon në boshllekun e shtëpisë sonë të ftohtë.”

Musine Kokalari kishte një dhëmbje të thellë personale: Më 12 nëntor 1944 u ekzekutuan pa gjyq dy vëllezërit e saj, Mumtaz dhe Vejsim nga komunistët. Kjo vrasje, sipas intelektualit Andrea Varfi, kishte qenë një strategji e caktuar, zëri i së cilës u ndie edhe në Tivar. – Nuk do të dimë kush ishte fajtor drejpërdrejt – Enver Hoxha, Mehmet Shehu ose këshilltarët e tyre jugosllavë. –

Notat e hidhërimit në ditarin e Musinësë natyrisht kanë të bëjnë edhe me këtë ngjarje. Në Ditarin e saj Musine Kokalari tregon se si largohet shpirtërisht nga mjedisi e terrorit dhe ankthit, duke lexuar në librari ”Novela suedeze” të Selma Lagerlöf. Musineja mahnitet: ”Penda e saj nuk shkruan, po i bie telave që tingëllojnë muzikën e ndjenjave të zemrës. Fjalët e saj i ngjajnë poezisë stolisur me mijëra zëra, ku natyra merr pjesë, sheh, këndon dhe qan me njerinë bashkë.” Ajo lavdëron suedezët që paraqiten në veprën e Selmës: ”një këngë e pa prerë, që lidh zemrat e njerëzve të një populli të qetë, që do paqen, kënga e dashurisë…. Pasqyra e gjallë e një populli të thjeshtë, të ndershëm, i lumtur dhe në varfëri, kur zemra është e kulluar si ujët e krojve. Pasqyra e një populli me ndërgjegje, ku edhe fukaraj, që është keq për bukën e gojës, e ruan dhe nderon mikun dhe shokun.”

Në këtë rast dua të vërej, se Musineja interpreton rrëfimin përrallor të shkrimtares për njerëzit në krahinën time të lindjes, Vermlanda, me një idealizim disi të tepruar. Mirëpo, pak më tej, mendimet e Musinesë për popullin tonë bëhen më realiste, kur ajo shkruan për marrëdhëniet midis njeriut dhe natyrës vermlandeze: ”Njerëz që me vetminë e natyrës nuk rrojnë vetëm, se kanë një botë të brendshme të pasur, të cilët edhe në gjënë më të vogël të natyrës gjejnë bukurinë e pashoqe: shushurimën e krojeve, këngën e zogjve, fërshëllimin e erës, që tund degë dhe lëkund gjethë, bukurinë e luleve me erë të mirë dhe dëborën në dimër, që vesh çdo gjë me petkun e saj të bardhë, si nusja atë ditë, që le derën e babait për të vajtur tek shoku i jetës.” Ky citim bën të qartë, se Musineja e ka kuptuar plotësisht mentalitetin e suedezit në lidhje me natyrën, një mentalitet që pjesërisht ruhet edhe sot.

Dhe shënimet e Ditarit të saj mbarojnë me këto fjalë shumë prekëse:”Dashuria – burim i jetës na prek dhe na bën të mendojmë si ajo, na bën të mendojmë që edhe ne, ta kemi një vend-Atdhe si i saja, që na e përshkruan. Dhe në mos është ashtu si duket në shkrimet, ajo ka treguar se si vendi i saj, të gjejë rrugën më të drejtë për të qenë të lumtur. Të punojmë për të mbjellur farën e lirisë, ku respekti i çdo njeriu të jetë gjëja e parë. Dhe individualiteti i mbrujtur mbi baza të shëndosha morali në çdo krijesë është ideal. Një ideal që nuk i largohet realitetit, po që i vjen në ndihmë duke rrojtur me nder dhe me djersën e ballit. Një ideal me virtytet më të larta dhe me ndjenja njerëzore!”

Dhe në këtë rrugë që na tregoi Musine Kokalari jemi ne sot. Sepse idealet e lirisë dhe të mbrojtjes së të drejtave të individit duhet të jenë aq të gjalla edhe në botën tonë të tanishme. Në Suedi, në Shqipëri, në Kosovë, kudo.

Tani dua të vështroj këtë studim letrar nga pikëpamja e temës së sesionit shkencor të seminarit ”Kritika letrare dhe periodizimi i letërsisë.” Besoj se për një studim specifik letrar, periodizimi nuk mund të ketë shumë rëndësi. Më me rëndësi është të përqëndrosh vëmendjen te rrethanat shoqërore dhe politike në të cilat veproi shkrimtari, rrethana të cilat kanë ndikuar konkretisht në formën dhe përmbajtjen e veprës së tij. Për mua ka qenë i udhës të shqyrtoj edhe korrektësinë faktike në përshkrimin e lëndës, ose si në rastin e Musine Kokallarit, emocionet e ngjallura nga materiali thelbësor (romani i Selma Lagerlöf-it) duke i vështruar në përputhje me realitetin e kohës.

Mirëpo, një faktor që shpesh harrohet është pozita e kritikut letrar si ndërmjetës midis shkrimtarit dhe lexuesit. Pushteti i kritikut është mjaft i madh. Duke shkruar shpesh recensione me vlerësime për librat në revistën e Shërbimit suedez të bibliotekave, unë jam i vetëdijshëm për këtë pozitë, për rëndësinë e kritereve të shëndosha në rolin tim si kritik-recensues. Nga recensioni im varet në shumë raste suksesi (ose mos-suksesi) i përhapjes së librit në shqyrtim nepër bibliotekat e Suedisë, dhe ndoshta kritiku letrar, si faktor subjektiv, mund të ketë më shumë rëndësi se faktorët objektivë (çmimi, lënda, pozita e shkrimtarit, tirazhi etj.).

Musine Kokallari ëndërronte Suedinë, ambientin e bukur dhe të qetë ku jetoi dhe veproi Selma Lagerlöf, por mundësitë e saj për të parë vendin tonë u shkatërruan nga tragjedia e saj personale e cila ishte edhe tragjedia e vendlindjes së saj. Ajo motër e Gjergj Elez Alisë siç e quan Eglantina Mandia, nuk erdhi kurrë në Vermlandë. Unë mendova për të para dy-tri vitësh, kur bëra një vizitë me bashkëshorten time, e cila është me burim kosovar, motrën e saj dhe vajzat tona, për të ushtruar sportin e dimrit pikërisht në atë pjesë të krahinës ku gjendet shtëpia e Selmës. Gratë dhe vajzat u kënaqën në natyrën e bukur vermlandeze, me liqene, lugina dhe male të larta me pyje të dendura, merreshin me slalom sikur në malet e Brezovicës….

Bashkimi midis popujve ka shumë faqe, dihet, dhe me këtë kumtesë jam përpjekur të ju tregoj se si letërsia shqipe ka dhënë një kontribut të vlefshëm për të mirën e miqësisë suedezo-shqiptare. Dhe kjo, më në fund, është edhe një detyrë në duart e kritikut letrar: Në lidhje me përkthime me material jetik letrar nga një vend, kritiku mund të analizojë nëse libri në shqyrtim ka vlerë për ti dhënë lexuesit mbresa, gjykime dhe pikëpamje nga mjedisi i përshkruar. Kjo natyrisht duhet të bëhet nën kontekstin e egos letrare të veprës.

Për kontributin e shkrimtarëve të shqyrtuar në këtë studim për të transmetuar një element pozitiv suedez në botën letrare shqiptare kam pasur një kënaqësi të veçantë të informoj lexuesit suedezë në librin tim dokumentar ”Mera hjältemod än vete” – Më shumë heroizma se grurë – që gjendet në shtyp.

Ullmar Qvick
NORRKÖPING, SUEDI NË GUSHT V.2004(VOAL)

Filed Under: Featured Tagged With: Eglantina Mandia, Musine Kokalari, Sonata e Henes, Ullmar Qvick

SHTEPIA BUZE DETIT

July 26, 2020 by dgreca

NGA EGLANTINA MANDIA-

Që kur s’mbahej mend, shtëpia buzë detit qëndronte aty, në fund të rrugicës, në brinjë të kishës me qiparisa dhe varrezave të bardha me kryqet, që po i hanin motet. Dikur, ajo dukej tepër e hijshme, krenare e disi e vetmuar, si të kishte qenë tokë e nëmur. Madje, pati edhe njerëz, që u habitën se si mund të ndërtohej shtëpi aq pranë kishës dhe varreve. Më vonë, kur shtëpinë e pllakosën fatkeqësitë, njëra pas tjetrës, dikush tha se të zotët e saj ishin treguar fodullë e mospërfillës ndaj zërit të Perëndisë, e tani po mbanin kryqin mbi supe.
Kur e kur jeta rrodhi, e shtëpia buzë detit u vjetërsua, njerëzit e harruan mëkatin dhe fodullëkun e të zotërve. Ajo mbeti aty, ëndërrimtare e përhumbur, midis qiparisave dhe dy palmave, që rriteshin e rriteshin të azdisura e ia mbuluan krejt fasadën. E tani, dukej si të qe fshehur pas kodrës së kalasë (kur kalaja ishte kala e hipodromi ishte hipodrom, as që mund të bëhej fjalë për të). Dalëngadalë shtëpia buzë detit e humbi detin. Në këmbë të saj, u shtri një udhë e gjatë shëtitore (a shitore), siç talleshin njerëzit e urtë të atij qyteti. S’ dihej përse banorët e qytetit e mbanin talljen në majë të gjuhës. Ndoshta, ishte e vetmja mënyrë për të mbytur sadopak trishtimin e vijës vetmitare në horizont. Ndoshta, ishte e vetmja mënyrë, për të harruar se ai kishte qenë dikur një qytet hijerëndë e zulmëmadh, i përmbysur dhe i rindërtuar disa herë. Shtëpia buzë detit ishte aty, së bashku me të  zonjën, aktoren T.B.  që i njihte çdo plasë e çdo gur, çdo dhomë e çdo dru e që për çudi, kudo që të shkonte, e mundonte ëndrra për këtë shtëpi, për kopshtin e saj, për dy dhomat e vogla të pritjes (tashmë me mobilie të dala boje).

Dhoma e madhe e bukës, ku një herë e një kohë mblidheshin aq njerëz, tashmë të harruar. Sikur të kishte mundësi të shkruante kronikën e shtëpisë buzë detit, sikur të kishte mundësi të shkruante, po ajo dinte vetëm të recitonte me zërin e saj të ngrohtë e plot nuanca.

Po në qoftë se nuk dinte të shkruante, kishte gjithnjë dëshirë që këtë arkiv të gja1lë, që e ruante aq mirë në kujtesë, t’ia linte dikujt, që ta shihte brenda vetes ashtu si ishte, jo thjesht si një aktore, jo si një njeri në kulmin e karrierës, që duhej të qe fatlume, po ashtu siç qe në të vërtetë, më e mjerë se çdo i mjerë në atë qytet pa horizont, megjithëse me det. Ajo e ndiente rënien e tij, fundin, honin që sa vinte e bëhej më i thellë midis tyre dhe detit. Rrënimi, ndoshta pati filluar prej vitesh, prej shumë e shumë vitesh, dhe tani shtëpisë buzë detit i duhej të shihte edhe aktin e fundit, të tragjedisë së tyre me detin.

“O Zot, O Zot, thirri aktorja, – ç’ gjëmë u kishte ndodhur atyre (nënës e motrës)! O Zot, o Zot si kishin duruar atëherë, si s’u kishte plasur zemra, një në prag e një në derë, si të qenë qelqe me verë?”

Ndoshta që atëherë, në fëmijëri, kur ajo vraponte në pullazin e shtëpisë së tyre, gjithçka do të rridhte ashtu dhe jo ndryshe dhe atyre do t’u duhej t’i kalonin të gjitha provat?

T.B. shkonte e vinte nëpër pullazinën që të nxinte në tarracë. Rruga e jetës së saj, rruga e fëmijërisë, kur u ikte sherreve dhe tundimeve e shkonte fshihej aty, ballë për ballë detit. Rrinte me orë pas oxhakut, që të mbrohej ashtu nga trazimet e të shihte me mijëra e mijëra herë, të njëjtën gjë: përplasjen e dallgëve.

“Një monolog krejt i pavlefshëm” – tha, – e di fort mirë. Një monolog pa dialog, si dallgët e atij detit, që pasojnë njëra-tjetrën. Më e reja ia humbet gjurmët më të vjetrës. Në çast e lëpin, e fshin nga sipërfaqja.”

Aktorja i mbante sytë të mbyllur dhe dëgjonte si e përhumbur cicërimën e da1lëndysheve, që uleshin e ngriheshin përjetësisht aty, çdo pranverë në çerdhet e tyre pranë kishës, qiparisave dhe varreve të vjetra dhe hijeve, hijeve të të gjithë atyre, që pushonin aty e që dikur patën qenë aq pranë saj, të dashurit e saj, prindërit, vëllai, motra. (O Zot, si të kishte rënë kolera, vdekja, sunduesja e përjetësisë, i pati kositur të gjithë).

Dhe ajo rrinte aty si atëherë, kur qe fare e vogël. E dëgjonte zërin e së ëmës, që e thërriste. E ajo strukej, e strukej. Vetëm aty gjente prehje. Kishte diçka të rrëmujshme në atë pullazinë, diçka krejt të veçantë, sëndukë me rroba të vjetra, fotografi të riprodhuara si piktura, që një herë e një kohë qëndronin te koka e krevatit e tani po i hante pluhuri i kohës. Pluhuri dhe vetëm pluhuri i kohës.

“Me të vërtetë, tha aktorja me vete, kur filloi ajo humbëtirë e humbjes dhe e tretjes së jetës? Aq e aq breza, tek ajo shtëpi buzë detit. Mbi njëqind vjet, ata ishin aty. Dikush ndoshta do të mburrej me të gjyshërit, që kishin rrahur detet dhe me portretet e tyre të pikturuara nga duart e piktorëve të njohur, si K. Idromeno apo S. Rrota. Dhe më pas  dëshira e grave të reja të shtëpisë buzë detit, për ripërtëritjen e jetës. Dhe tani pullazina që i kishte aty të gjitha reliktet e kohës së shkuar, si një gardërobë e vërtetë e teatrit të jetës.

Dëshira e saj e vetme kishte qenë  për të luajtur role, për të qenë aktore e vetëm aktore. Askush nuk e dinte një sekret të vogël të saj. Aty, në atë pullazinë, kishte qepur fustan si të Hirushes dhe i kishte qarë zemra, apo kishte qarë me gjithë mend, që s’po i vinte kaluar princi i saj, po në vend të princit, atëherë i vinte rrotull një pispiluq, që e bëri t’i marrë inat të gjithë pispilluqët, të cilët i dukeshin se qenë krijuar enkas për të thyer ëndrrat e brishta të vajzave të vogla. Edhe me aktoren, ndodhi e njëjta gjë. Histori e përhershme ëndrrash të thyera, dhe si gjithnjë, vinte ajo pranverë me qiellin e mbushur me cicërimat e dallëndysheve, që uleshin e ngriheshin nga çerdhet e tyre mbi qiparisat e heshtur e të vetmuar dhe kryqet e ngrëna nga koha.

E çdo vit, çdo vit, vinin e shkonin, ata të bekuar zogj. Zogj të bukur, që brez pas brezi, bënin të njëjtën rrugë, që shtegtonin e shtegtonin.

Po njeriu? A kishte mundësi të bënte të njëjtën gjë? Një fluturim i shkurtër, një verë a një dimër, një dëshirë për të ikur nga vetja, larg sa më larg nga vetmia e tij?

Vetmia! Edhe në një sallë teatri, ku e duartrokisnin qindra vetë, ajo ishte po aq e vetmuar. Dëgjonte vetëm oshtimën e vetes përballë e brenda saj. Oshtimë e shpirtit të vetmuar, si dallgët e detit. Kur kish filluar pra, kur? T.B. e dinte fare mirë se kur. Gjithçka filloi nga vetëvrasja e të  vëllait. Sytë e  zinj, një palë geta, e trupi i imët, që lëkundej nëpër to. Ishte ajo fotografi e vjetër, e zmadhuar e vetmja, që po e vështronte me qortim, e pluhurosur aty në pullaz. E më tepër se çdo gjë, sytë e dhimbshëm aq të trishtuar! Më tepër se çdo trishtim, ishte ajo fotografi, që s’mundi të qëndrojë lirisht në dhomën e pritjes, as atje, ku shkonin e vinin njerëzit, sepse loja ishte luajtur tashmë. Dhe tallja ishte bërë! Ajo fotografi, ka qenë në dhomën e pritjes e pastaj nëna e pati sjellë aty, që ai të jetë i qetë e askush të mos kishte guxim të tallej me vetëvrasjen e tij, me vetëvrasjen e një njëzeteshtatë vjeçari, vetëm e vetëm, sepse tha një të vërtetë.

NJË TË VËRTETË TË TMERRSHME TË KOHËS: “E SHITËM SHQIPËRINË”, THA, DHE PËR KËTË JEMI TË DËNUAR. HISTORIA NUK DO TË NA FALË!”

E ja tani, ku janë ata sy aq të bukur, sy që flasin gjithnjë!

“O Zot, klithi aktorja, sytë e tij i kanë ngrënë krimbat me kohë, sytë e zinj, të kadifenjtë, të mençur e plot dhembje, që mbanin rreth qafe lakun e një fjale për aq e aq vite! Ata sy!”

Ajo e dinte sa shumë e kishte dashur jetën dhe detin ai djalosh. Jetën, detin dhe të dashurën që i pati dashur aq shumë të gjitha i kishte humbur, i ishin tretur përgjithnjë.

“Ah!”- thirri gruaja, – është e pamundur, mos i luajë mendja, njeriut të shkretë!”

Sytë e të vëllait, seriozë, të menduar e  inteligjentë vështronin  me ngulm nga fotografia. I varrosur e i zhvarrosur një herë si tradhtar e njëherë si hero, e përsëri si tradhtar. Një kalvar i gjatë, pa kufi.

O Zot, thirri aktorja, nuk e dija se ky poet kosovar, do të më trondiste kështu! Ky poet, që ka lindur atëherë, kur u bë vetëvrasja, do të mund ta trumbetonte të vërtetën e jetës:

E ZEZA FITOI ATË DITË TË BARDHË!

“Gjurmët i mbuloi mjegulla e dendur.

Shefi i bandës me kapele të zezë

Me dhjetë shokët e vet me automobilin e madh

Në strofkullën e zezë, e ndanë prenë e bardhë

Bënë llogari -llogaria u doli

Shefi i bandës iks, u bë supershef

Me shefin ipsilon lidhi miqësi …”

“O Zot, O Zot, klithi aktorja. S’po shpëtonte dot nga sytë e zinj të të vëllait që e shihnin nga fotografia e vjetër dhe e pyesnin pa pushim: “Përse, pra përse?”

Aktorja u shkund dhe erdhi rrotull nëpër tarracë, që ta përzinte këtë mundim e këtë torturë të përjetshme, dënimin e shpirtit. Përsëriti vargjet për koncertin recital. E dinte se nga një çast në tjetrin, mund t’ia behte regjisori. Ai do të vinte si përherë pa trokitur e mund të ulej në kolltukun prej kashtoreje të rrënuar, me fytyrën e tij të zbehtë, si maskë tragjike. Ajo përpiqej ta respektonte atë njeri, të gjente medoemos diçka të mirë, justifikuese, njerëzore në hutimin e përkuljen e kurrizit të tij, në britmat, në lëvizjet, po gjithnjë e gjithnjë, një zë i thërriste brenda vetes: “Frikacak! Ulërin që të mbulosh frikën tënde dhe të dukesh sadopak trim. Sadopak trim! Ti nuk ke as guximin ta shohësh një revole e jo më ta vësh në tëmtha e të të kërcejnë trutë në erë!”

“Jo, tha aktorja, sidoqoftë s’duhet shkuar deri në atë skajshmëri me njerëzit. Sidoqoftë, duhet respektuar ajo ç’ka mund të respektohet!” Dhe përsëri ai zë i brendshëm, që i thërriste jo vetëm regjisorit, po edhe asaj vetë, një zë i pamëshirshëm i rreptë tha: “Superficialë, bastardë, puthadoras, si mund të bëni ju një art të madh?”

“O Zot, O Zot im, përse më ke dënuar me këtë mundim? Të shtrihem për të fjetur e të mos fle kurrë e për vite  me radhë të shoh këtë ëndërr fikse? Të shoh tim vëlla që vjen me vrap, nënën e alarmuar, një derë a një makinë që përplaset, një telefon që bie pa pushim, pa pushim e askush nuk shkon ta ngrejë dorezën, të shoh një varrim dhe rrasën e bardhë e varrit me një arkivol të vogël sa një kutizë, një rrugë me emrin e vëllait që kërcënohet nga brerja e minjve. E minjtë, minjtë, sa shumë minj, gjithandej dhe njerëzit të shndërruar në minj.”

E pastaj qull në djersë, e zgjuar e tmerruar dhe përsëri vëllai, që e pyet pa pushim: “Përse? Përse?”

Përse qëndron aty, në tarracën e shtëpisë së saj buzë detit, tashmë e thinjur, e plakur nga vitet e nga stërmundimi i asaj vrasjeje dhe qortimi i përjetshëm: “Ti nuk je më e mirë nga të tjerët!”

Po të kishte  pasur mundësi do ta fillonte edhe njëherë jetën. Po cilën jetë? Atë të minjve, apo atë të njerëzve?

Ç’mall i largët për atë kohë, kur motër e vëlla shkonin pranë detit në gjurmët e dallgës së re. Në gjurmët e dallgës së re, që shuante dallgën e vjetër! Por në jetën e njeriut, asnjë dallgë e re s’e shuan dot kurrë, të vjetrën.

Tani, që po endej si e marrosur nëpër tarracën e shtëpisë së saj, dhe e dinte që nga çasti në çast do t’ia behte regjisori, i thirri vetes: “Ej ti, shpirtplasur, përse i quan të tjerët frikacakë? As fotografinë e tij nuk ke pasur guxim ta zbresësh në dhomën, ku ka kaluar fëmijërinë. Ti vetë ke pranuar, që ajo të mbetet në pullazinë, si relikte midis reliktesh dhe vetëm herë pas here shkon që të flasësh me të. Po a ke të drejtë, të flasësh me atë djalosh zemërdëlirë që e shkroi me jetën e tij, ballin e lirisë, e një ditë prej ditësh, u vetëvra, u varros e u zhvarros?

Përsëri kërcënimi rrinte pezull mbi sytë e tij. Dhimbshëm rëndonte mbi rininë e dashurinë e tij. Kërcënimi i rrinte pezull mbi dërrasën e bardhë të varrit të zhvarrosur. Aq pranë shtëpisë buzë detit, i dukej i huaj, aq i huaj edhe pse sipër e kish emrin e dashur, datën e lindjes dhe datën e vdekjes, datën e asaj dite, kur asaj iu duk se bota do të ndalte rrotullimin.

“O Zot, Zoti im, më jep ndjesë!”, thirri aktorja. Por jo, aspak. Gjithçka rrodhi si më parë. Atë më tepër, gjithçka, e plagosi braktisja, braktisja e të gjithëve. E aty, fare pranë qëndronte një arkëz me vëllanë e vetëvrarë. Si ishte ngjitur atëherë në pullazinën e tyre? Në pullazinën në atë pranverë, kur zogjtë ishin aq llafazanë e deti qe aq i bukur e i qetë, sepse deti ishte det,  pylli ishte pyll e zogjtë qenë zogj. Ç’punë kishin ata me marrëzitë e njerëzve?

Aktorja T.B, bënte gjyqin e saj të përhershëm, me gjithë atë fjalim të përmortshëm në shpirt për ato fytyra të ngrira zyrtarësh.

Dhe sytë e nënës. Sytë e nënës, që nuk besonte se e pati humbur djalin e vetëm në të njëzeteshtatën pranverë. Djalin e vetëm.

Pastaj fjalët e regjisorit. “Jo, nuk duhet fajësuar askush, sepse, askush s’ka dëshirë ta sakrifikojë lëkurën e vet për dhjamë qeni”.

Oh, sigurisht, lëkura kishte më tepër vlerë se çdo gjë! Lëkura dhe vetëm lëkura.
“Bukuri, – thirri aktorja. Po ja që po përgatiste një shfaqje të madhe. Dhe aty do të recitonte atë vjershë, që po e ndriçonte  sadopak atë pasdite-buzëmbrëmje. Çudi si disa vargje të ardhura nga larg, po e zgjidhnin rebusin e vuajtjes së saj:

“Shefi i bankës iks me kapele të zezë

Pas një jave u bë shefi i iksipsilonit

Me tre nënshefa dhe delta luftëtarë

Pastaj shefi i bandës sysjablod me kapele të zezë

Me iks nënshefa dhe iks herë delta luftëtarë

E formoi një ditë në një banket solemn

Shtetin e zi, me rrugë të zeza e qytete të zeza

Me ushtri e polici të zeza, aparat të zi
Ministra e parlament të zi
Në një ditë të bardhë!…

“Zot të faleminderit!- tha aktorja me zë të lartë. Tani e di që gjithçka do të rrokulliset kokëposhtë, si një ortek që e ka fillesën nga një gur. Një gur që e merr me vete borën e bardhë. Dhe bora e bardhë, bëhet vdekje e zezë. Një gur ka qenë edhe vetëvrasja e tim vëllai. Vetëm një gurth, si ajo fotografi e vetmuar në pullazinën më të vetmuar të botës. O gur i shkretë, s’do të të lërë më motra të shëtisësh tokën nga varri në varr”.
Mjerë ai vend, që ka aq shumë varrime e zhvarrime! Le të rrinë të qetë të vdekurit! Të mos t’i marrin më nëpër këmbë të gjallët! Se mund të jetë përsëri vjeshtë, Vjeshtë e Tretë, si atëherë, e mund të bien gjethet. Dhe vërtet, gjethet binin pa pushim kur e sollën arkëzën e vogël në varrezat e zakonshme, që për motrën, mbeti një varr i huaj, megjithëse dukej nga pullazina e tyre. Dhe tani, mëma dhe babai flenë fare pranë me të e megjithatë, ai mbeti një varr i ftohtë, i akullt. Prej vitesh ajo po pret Kostandinin e Vogëlth, ta hapë rrasën, t’i zbrazë të gjitha, të gjitha limeret e zeza e duke fluturuar mbi kalin e bardhë, të shpallë kumtin e vet, nëpër botë.

Filed Under: LETERSI Tagged With: Buze detit, Eglantina Mandia, Shtepia

  • 1
  • 2
  • 3
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • Havzi Nela, 34 vjet pas varjes në litar të poetit të fundit antikomunist në Evropë
  • GJEKË MARINAJ, POETI ERUDIT MALËSOR SHQIPTARO – AMERIKAN PO PUSHTON BOTËN ME POEZINË E TIJ
  • DY DIJETARE POETE NE SHERBIM TE KOMBIT, AT BERNARDIN PALAJ  – AT DONAT KURTI
  • KOSOVA DHE VENDET E BE-së QË S’E KANË NJOHUR ATË
  • 1913 / KUR GAZETA FRANCEZE BOTONTE NJË FOTOGRAFI TË RRALLË TË ANËTARËVE KRYESORË TË KONGRESIT SHQIPTAR TË TRIESTES
  • Kur Djemtë e Skelës u përleshën me “Vullnetarët e Enverit”
  • PËRSHPIRTJE PËR SHPRESËN, ZONJËN E NDERUAR OSE VIRTYTIN…
  • Njeriu i ri
  • ZHULIANA JORGANXHI : TA DUAM ME SHUME SHQIPERINE
  • SOT, shqiptarët e Amerikës përcjellin në banesën e përjetshme Ornela Shehin dhe Florind Belliun
  • 199 vjet nga vdekja e atdhetarit Marko Boçari
  • Kryeministri Kurti takoi Shefin e Zyrës së BE-së në Kosovë dhe ambasadorët e vendeve të Quint-it
  • “OPERACIONE SEKRETE-SHQIPËRIA NËN LUFTËN E FTOHTË”
  • TREGIMTARI I HESHTUR
  • Lavdi Betejës së Junikut, 10 gusht 1998!

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari Albin Kurti alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fadil Lushi Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT