Romani ” Pavijoni i “filozofëve” të Ilinden Spasses/
Esse nga Përparim Hysi/
Titulli i kësaj esseje modeste është lehtësisht i lexueshëm. Vet mbiemri i autorit të çon tek një prozator të madh të gjuhës sonë: tek i pavdekshmi, Sterjo Spasse. Nuk kam qëllim tani që të flas për meritat e prozatorit të madh që ,veç tjerash, kam patur ca arsye që ta dua. Së pari, Sterjo Spasse ka qenë normalist në Elbasan dhe bashkë me jehonën e romanit “Pse?” që vinte si një kollajllëk i madh dhe i volitshëm: – Psenë nuk e ka gjetur Sterjo Spasse, duke i veshur autorit një mantel lavdie dhe të mistershëm, njëkohësisht. Mandej, pak nga pak, ky “mister” siur u zhbirua, kur profesori im i dashur i letërsisë, i ndjeri Azmi Stringa aliaz Babë Stringa më servirte pak veças faqe nga revista “Normalisti” ku gjeja atë: ezhdërhanë që kish shkruar dhe romanin “Pse”. Pastaj Sterjo Spasse u bë aq i njohur, sa mungonte vetëm takimi kokë për kokë. “Të fala nga fshati”, “Afërdita”, “Ata nuk ishin vetëm” (po kush nuk e kujton atë “Rezistenca e Goricarëve” që bënim në shkollë?). Për mos vazhduar dhe me të tjera: Sterjo Spasse, sado që ishte nga pakicat maqedonase në zonën e Prespës, qe autor i një teksti gjuhe që bëhej në shkollat tona. Pra, përfundimisht, qe një nga shkrimtarët e mi të dashur. Mbresat bëheshin më prekëse për Sterjon edhe për faktin tjetër: mësuesja ime e dashur, Vjollca Omari, motra e të ndjerit Mustafa Greblleshi,e lakonte Sterjon si një nga miqtë e të vëllait dhe, para se t’u jap fund përshtypjeve për Sterjon, e gjeta sërishmi miqësinë e Sterjos me të ndjerin Mustafa, edhe prej shkrimeve të fundit të Kadaresë “Mëngjeset e kafes “Rostand”. Kadare shkruan me superlativa për Sterjon dhe miqtë e tij ku përfshihej dhe i ndjeri Mustafa me të cilin kam patur njohje. Dhe kaq, siç e shihni, nuk është pak.
* * *
Objekti i essesë sime modeste nuk ka të bëjë me Sterjon, por me Iliden Spasse që shtë autor i romanit “Pavijoni i “filozofëve”. Ilideni është i biri i Sterjos dhe them që nuk shkruaj me apriori që është “pema që ka rënë nën pemë”. Me Ilidenin, së pari, më ka njohur profesor Muat Gecaj aliaz Babushi që ka punuar së bashku me Ilidenin, ky i fundit si punonjës shkencor në Institutin e Studimeve. Spassja i ri nuk ka vegjetuar pranë atij instituti. Përkundrazi. Skrupuloz për dije, ai ka fituar titullin profesor-doktor dhe, krahas punës shkencore, si “pema nën pemë” ka lëvruar dhe letërsi të mirëfilltë.
Në vitin 1970 ka botuar librin me tregime “Cuca e pavijonit”; në vitin 1976 romanin “Përtëritje”. Në vitin 1995 ka botuar një nga librat më të bukur të memorastikës shqiptare me titullin:” Im atë, Sterjo”. Në vitin 2005 librin “Ankthi” me tregime dhe këtë vit romanin “Pavijoni i ” filozofëve”. Veç këtyre veprave, Ilideni ka përkthyer” 100 personalitete të shquara në histori” të Majkëll Hart qysh në vitin 2001. Sado që ka dalë në pension, ILiden Spasse bën një jetë aktive letrare.
* * *
Për romanin e Ilidenit, para se të më binte në dorë, më foli me superlativa, mikja ime, Meri Lalaj. Kjo, Meri Lalaj, qe dhe “kumbara” që organizoi takimin tonë tek ” Taiwani”. Me ILidenin, thuaj, sikur shkëmbyem tepsitë. Ai më dha romanin e tij dhe unë tri librat e mi në prozë dhe dy me poezi. Sa erdha në shtëpi , zura që ta lexoj romanin. Më intrigonte kurreshtja: vallë a ka atë “vlagë” të cilin ia njihja që me monografinë që kish shkruar për të ndjerin atin e tij aq të nderuar. Dhe e them që në fillim: ILiden Spasse ka shkruar një roman nga më të bukurit të kësaj periudhe të posttranzicionit. Është shkruar me aq thjeshtësi dhe me aq pathos, sa, pasi e mbaron, ke një kënaqësi që rrallë e has nëpër libra të shkruar. Ka një humor çlodhës dhe aq të karikon, sa, dhe po qe në një moment të ngarkuar apo stresant, tak dhe ta heqë si me dorë mjeku ekselent. Të duket se autori ka vënë lupën e tij vëzhguese mbi gjithë peripecitë që kalon vendi ynë, populli ynë në këtë tranzicion- maratonë dhe, ashtu si Shën Thomai në librat e religjionit, i zë plagët me dorë për t’i bërë të besueshme. Kushdo që lexon romanin, sheh tipa të tillë që frymojnë pranë nesh. Në bëhen lolo e qesharakë me veprat e tyre, kjo nuk është shpikje e autorit. Ky është një realitet që ne e shohim përditë; e kemi parasysh dhe, për turpin tonë, bëjmë sikur nuk e shohim. Pikërisht, këtë detyrë i vë vetes: që të na hapë sytë. Na bënë ta “çajmë mjegullën” dhe gjërat t’i shohim açikë. Jo të futim kokën në rërë si struci se, gjasme, kjo nuk ka të bëj me mua dhe, me një gjuhë popullore “një byrek që nuk është për mua, le të digjet. Spassja i ri, i zbulon, i zhvesh, pothuaj, lakuriq dhe na inkurajon që të themi: “mitet janë lakuriq”.
Syri vëzhgues i tij nuk ka lënë fushë të jetës pa vëzhguar. Duke u sjell rreth Malum Lumit e Ban Biles, ai fut në kaleideskopin e vëzhgimit, pothuajëse gjithçka që ndodh në Shqipëri. Në qeveri, në parlament, në letërsi e art, në administratë dhe kudo. Sikur gjithçka ta përmbledhim në një emërues të përbashkët, siç veprohet me thyesat, vërejmë se në Shqipëri veprohet me metodën: nëm të të jap. Është një piramidë e tërë apo një zinxhir ku, secila hallkë, ka peshën e vet specifike të fajit. Kur lexon romanin dhe sheh personazhë të tillë, gati, grotesk,si: Malum Lumi apo Ban Bilja nuk ke se si mos gajasesh. E mbyll për një çast librin dhe futesh në meditim:- Kush është ky, Malumi, që shkruaka aq libra me “vlerë”, sa i paskan mohuar deri Nobelin? Kini parasysh Malum Lumi nuk është nga ata “Ufot” që bie mes nesh dhe ikën mjegullash. Jo. Ai është këtu: ngjitur me ne. Ai është ai grafomani apo plagjiati që nuk e ka as për pesë, të “vjedhë” djersën e të tjerëve dhe, kapur nga të të hyrit vetja në qejf, do të ngjitë shkallët e lavdisë së pamerituar. Si pikëmbështetje në karierën e tij, shërben “vëllaisiamez” i tij, ministri, Bani Bile. Autori duke dashur që mos e merzis lexuesin me syfete të tilla, i bindur se gjithë derrat një turi kanë, loz me penën: janë aq të ngjashëm sa kanë lindur në një ditë e minut në “ditën e shejatnit”. Sa faqe shfleton, aq më shumë befasohesh duke i njohur më mirë këta syfete, që, për çudi, me zvetnimin moral dhe pangopësinë prej “gargantoje” për t’u pasuruar, sa vijnë dhe bëhen jo vetëm qesharakë, por dhe të përçudnuar apo dhe ca më keq: të përbuzur. Autori duke i rënë pragut që të dëgjojë dera, sikur na thotë: krejt sistemi dhe shoqëria është e sëmurë; është e molepsur. Sado që librat e “nobelistit” Malum Malumi dhe me dedikime i gjen të shitet si libra pa vlerë, trotuareve, ai bën përpjetë. Si patericë e njeriut me pushtet, Bani Bile, ai korr “zarfa” të mbushur me para në adresë të ministrit mik dhe ky, t’i kthejë këto “mani-mani”, në tendra për të tretët. Pra, parimi; njëra dorë jep, tjetra merr dhe, që të dyja, ngrejnë ngrehinën e korrupsionit. Ky, korrupisoni, është si metastazë galopante që është përhapur në të gjitha poret apo qelizat e shoqërisë. Iliden Spasse duke e konsideruar shoqërinë apo gjithë sistemin në këtë tranzicion si një trup anatomik, ka marrë bisturinë dhe ka bërë diseksionin e këtij trupi. Natyrisht, si njeri i penës, autori nuk ka si mos stigmatizoj dhe atë “koloni” shkrimtarësh që janë vetshpallur si të tillë: atributet ruse që kanë vënë si spaleta mbi supe, me emra si “Esenin”, “Paustovsk”, “Lermontova” e për mos vazhduar me të tjerë, s’ka se si mos të gajasin, me të vërtetë.
Tek dua t’i mbyll këto shënime, nuk kam se si mos qëndroj tek një fakt shumë interesant. Në roman ka një personazh që përfaqëson njeriun e “dosjeve”. Atyre dosjeve të dikurshme që të bënin gjëmën. Ky njeri ,sado pak vend zë në roman, ka një peshë specifike pak të rëndë: sado “thuqash” dhe i pashkollë, ai jo vetëm kërkon favore, po ende e ndjen veten të fortë. Ndërsa e lakoj, këtë “thuqash”, më bën përshtypje një fakt shumë domethënës: çështja e dosjeve, po lakohet e stërlakohet tani, kurse libri i Ilidenit ka dalë me kohë. A nuk tregon kjo për një shkrimtar që paraprin me intuitën e tij për probleme që janë aq të mprehta në këtë tranzicion. Në përshtypjen time si një lexues, romani i Spasses junior gjëron nga një humor shpotitës e çlodhës që mund të lexohet kohë pas kohe pa u bërë i mërzitshëm. Tek them se ka po atë hare çlodhëse që e gjen tek “Don Kishoti” i Servantesit dhe tek “Shvejku proverbial” i Hashekut, nuk besoj se gaboj. Lexojeni dhe do më jepni të drejtë.
Tiranë, 17 dhjetor 2014