*Fjalimi i Presidentes së Kosovës, Atifete Jahjaga në Universitetin Georgetown- “Konteksti i marrëdhënieve ndërfetare në Kosovë: tejkalimi i ndarjeve dhe forcimi i tolerancës në shtetin e ri”/
*The Speech of the President of Kosovo at Georgetown University- “THE CONTEXT OF INTERRELIGIOUS RELATIONS IN KOSOVO: OVERCOMING DIVISIONS AND FORGING TOLERANCE IN THE NEW STATE”/
I nderuari Imam Hendi/
Të nderuar studentë,/
Zonja dhe zotërinj,/
Është kënaqësi e madhe të rikthehem në Universitetin e Georgetown-it për të diskutuar atë çfarë po bëhet sfida më e madhe e gjeneratave të këtij shekulli – ajo se si e definojmë rolin e religjionit dhe si e akomodojmë religjionin – apo religjionet – në demokracitë tona pluraliste.
Para se të filloj, dëshiroj që t’ju falënderoj të gjithë ju për pjesëmarrje dhe Imamin Hendi për ftesën që të flas në këtë forum dhe për t’u rikthyer në Georgetown. Shumë gra vendimmarrëse të cilat u kanë dhënë formë debateve të kohës sonë dhe për të cilat kam respekt të thellë, kanë kaluar nëpër këto salla dhe është gjithmonë kënaqësi që të vazhdosh hapave të këtyre shtegshënueseve.
Kisha kënaqësinë që ta takoj Imamin Hendi gjatë vizitës së tij në Kosovë vitin e kaluar, kur na u dha mundësia për të shkëmbyer mendimet dhe pikëpamjet mbi ato se çfarë jemi duke u munduar të bëjmë në Kosovë dhe sfidat e shumta me të cilat jemi duke u ballafaquar. Dhe jam mirënjohëse për mundësinë për t’i përshkruar se si shteti më i ri i Evropës është duke bërë hapa të mëdhenj në rimëkëmbje, tejkalim dhe ecje përpara.
Natyrisht, rrugëtimi drejt rimëkëmbjes, drejt normalitetit, drejt asaj se çfarë përfaqëson Kosova sot, ishte kompleks. Siç e kam përshkruar shpesh, ne jemi një shoqëri e cila në fundin e shekullit të kaluar ka jetuar, ka rezistuar nëpërmes një mosbindjeve qytetare, dhe përfundimisht ka luftuar represionin e tmerrshëm të regjimit serb të kohës, një represion dhe një luftë të cilat kanë lënë varrë të thella në shoqërinë tonë.
Me ndihmën e shumë vendeve demokratike, të cilat i dolën në ndihmë popullit të Kosovës, ne kemi kaluar këto dy dekadat e fundit në rindërtimin e lidhjeve në mes të etnive të ndryshme, në mes të institucioneve fetare dhe kemi punuar shumë për të ndërtuar besimin, komponentë kyçe kjo e pajtimit dhe sigurimit se ngjarjet e viteve 1990 nuk do të ndodhin më kurrë ne Ballkan.
Për përcaktimin e drejtimit tone përpara, ne vetëm duhej të shinim prapa, në traditën tonë të gjatë të koekzistencës paqësore dhe harmonike të religjioneve të ndryshme. Kosova është shtëpi e një popullate prej rreth 90 për qind shqiptarë, shumica myslimanë, shumica e të cilëve janë sekularë dhe të tjerët shumica pasues të traditës Hanefi, e cila daton që nga konvertimet e ndodhura gjatë pushtimit nga perandoria osmane në shekullin e pesëmbëdhjetë. Kemi po ashtu edhe një prezencë të Sufizmit, me traditat e tyre mistike, e cila prezencë ka mundësi të datojë që nga shekulli i trembëdhjetë, duke mbijetuar deri më sot në Kosovë, një pasuri të cilën ne e konsiderojmë si trashëgimi të vlefshme kulturore.
Kosova ka disa nga kishat më të rëndësishme ortodokse serbe, në të cilat komuniteti serb, rreth 5 për qind e popullatës, kryen ritet e veta fetare. Po ashtu kemi edhe një komunitet shumë të vogël, por vibrant, të komunitetit katolik. Dhe jemi shumë, shumë krenarë që i japim kishës katolike shenjtoren e saj më të re, Nënën Terezë, murgeshë me origjinë shqiptare, e cila bëri betimin e saj shumë vjet më parë, në një kishë të vogël dhe të izoluar, të njohur për statujën e saj të Madonës së zezë, në lindje të Kosovës.
Nuk na duhet të hulumtojmë shumë dhe gjatë për të gjetur gjurmë të rëndësishme të kësaj koekzistence nëpër qytetet dhe fshatrat e Kosovës. Ato janë thellësisht të mishëruara në arkitekturën e qyteteve të cilat shtrihen në rrugët tradicionale të tregtisë. Si në pak vende të botës, në Kosovë kemi kisha, katolike dhe ortodokse, dhe xhamia, të cilat e ndajnë të njëjtin oborr. Përzierja e tingujve të kambanave dhe thirrjes së myezinit për tu falur, e minareve dhe kryqeve të cilat e shpojnë qiellin, e bën Kosovën jo vetëm të pasur me traditë, por edhe krijon një model të tolerancës, e cila në botën e sotme plot intolerancë, dallon dukshëm.
Kishte kohëra kur kjo koekzistence fetare të cilën sapo e përshkrova, ishte testuar rëndë, posaçërisht gjatë shkatërrimit të Jugosllavisë, pjesë e së cilës ishte edhe Kosova. Në kohë të ish Jugosllavisë, menjëherë pas përfundimit të luftës së dytë botërore, kur ne sundoheshim nga komunizmi, klerikët ishin të persekutuar, xhamitë-shpesh ato më historike- ishin rrëzuar deri në themel dhe religjioni në masë të madhe ishte larguar nga domeni publik. Eventualisht, lloji socialist i komunizmit lejoi që në përfundim të shekullit të 20-të në Jugosllavi të zvogëlohet shtrëngimi mbi objektet fetare.
Për dallim nga Shqipëria fqinje, ku diktatura komuniste kishte kthyer xhamitë dhe kishat në vende grumbullimi plehrash, në Kosovë gjatë viteve 70 dhe 80, xhamitë dhe kishat lejoheshin që të ekzistojnë me kusht që religjioni të mos ketë vend në mënyrën se si ndërtohej shoqëria komuniste. Por, atyre u kushtohej shumë pak kujdes dhe shumë objekte u shkatërruan nga moskujdesi.
Në vitet 1990, kur Jugosllavia filloi te shkatërrohet, shumë autorë filluan ta përshkruajnë lutën në bazë të shkrimeve të veprës së Samuel Hantingtonit, “Përplasja e Civilizimeve” ku luftërat ndodhin në vijat ndarëse të civilizimeve, vija ku civilizimet janë të përziera dhe ku kultura është e barabartë me religjionin.
Por, ajo çfarë pamë në terren ishte se si batica e nacionalizmit gjeti mbështetje në religjion. Pamë se si nacionalizmi i fjetur u përforcua nga identiteti fetar. Dhe në ato vende ku identitetet ishin të përziera dhe ku koekzistenca ishte më prevalente, pasojat ishin më të rënda.
Kjo nënkupton se objektet e kultit – të cilat kishin mbijetuar për shekuj për shkak të respektit të ndërsjellë dhe ruajtjes nga komunitetet e përziera – u sulmuan – jo për shkak të Zotit të cilit i luteshin në to, por sepse agjenda nacionaliste i kishte përcaktuar si identitete kundërshtare me të cilat kishte përleshje për territore.
Për shembull, gjatë represionit të Millosheviqit, dhjetëra kisha u ndërtuan në Kosovë me shumicë shqiptare, si pjesë e përpjekjes për kolonizim dhe asimilim. Shumë pakë mbrojtje dhe ruajtje iu ofrua trashëgimisë islamike të Kosovës. Gjatë luftës, rreth 40 për qind të xhamive të Kosovës, bibliotekave islamike dhe objekteve të tjera me rëndësi kulturore dhe fetare u dëmtuan apo u shkatërruan nga forcat serbe në kampanjë të pastrimit etnik.
Pas luftës, huliganët shqiptarë shkatërruan një numër të kishave ortodokse serbe duke u munduar që të dobësojnë lidhjet e komunitetit serb në Kosovë.
Ky ishte një episod i dhimbshëm i historisë së gjatë të Kosovës gjatë së cilës- në pjesën më të madhe- njerëz të etnive dhe feve të ndryshme ruajtën atë të cilën e besuan se është trashëgimi e tyre e përbashkët, duke u ngritur mbi tundimet për të ndjekur agjendat politike të cilat i ndanin këto komunitete dhe të cilat keqpërdornin dallimet në mes tyre.
Nga ajo kohë kemi arritur që ta hapim një kapitull të ri në Kosovë. Në përgjithësi, sulmet ndaj monumenteve religjioze dhe shkatërrimi i vendeve të shenjta është ndërprerë. Dhe në raste kur ato ndodhin, ato dënohen nga të gjithë dhe kryesit e veprave sillen para drejtësisë.
Si liderë të Kosovës, ne i jemi qasur detyrës për rindërtimin e lidhjeve me pikëpamje se koekzistenca jonë është më e gjatë se periudha e mosmarrëveshjeve tona.Paqja dhe stabilitetit nuk mund të ndërtohen nën kërcënim dhe presion, se prosperiteti ynë ekonomik dhe vlerat dhe idealet e demokracisë nuk mund të krijohen pa ndërprerje të armiqësive.Se nuk do t’i mohojmë të drejtat të cilat në një periudhe na u mohuan ne. Një nga zotimet tona të shpeshta ishte se do ta rindërtojmë Kosovën si shtet laik, ta ndajmë qartazi shtetin nga çështjet fetare. Pikënisja jonë ishte Kushtetuta e jonë. Ne hartuam dhe aprovuam një Kushtetutë e cila promovon praktikim të papenguar të fesë dhe i jep trajtim të njëjtë të gjitha feve në Kosovë. Ne natyrisht, në jetët tona sekulare, po ashtu e lejojmë edhe mosbesimim, sepse ne e shohim religjionin si pjesë të rëndësishme të identitetit të njerëzve por edhe si zgjidhje individuale.
Në themel, nëpërmes këtij zotimi që të ndajmë religjionin nga shteti ne duam që të mbrojmë religjionet dhe objektet e tyre të kultit nga politika dhe që ato të mos përdoren më kurrë për nxitje të ndasive etnike.Përkundër të kaluarës sonë të hidhur, si shumicë etnike në Kosovë, ne kemi obligim që t’i ruajmë kishat ortodokse serbe dhe mënyrën e jetës së bashkëvendësve tanë serbë. Për ta, këto monumente janë pika kyçe të identitetit të tyre dhe janë vende të rëndësishme të mbijetesës së tyre.Ne fitojmë legjitimitet si shtet i qytetarëve të barabartë në bazë të asaj se si i trajtojmë pakicat tona, dhe jemi të vendosur që ta ndërprejmë këtë cikël të pakuptimtë të dhunës e cila ka lënë gjenerata të tëra- duke përfshirë edhe gjeneratën time- të përjashtuar nga shoqëria dhe në izolim. Kjo është arsyeja se pse, nëse e shikoni Kushtetutën e Kosovës, ajo është unike në dhënien e një autonomie të madhe kishës ortodokse serbe dhe në mbrojtje të vendeve të shenjta. Pas trazirave të vitit 2004 të cilat shënjestruan këto objekte, qeveria e Kosovës ka paguar të gjitha shpenzimet e rikonstruimit dhe ka burgosur fajtorët.Është e panevojshme të thuhet se ka shumë hidhërim të mbyllur në shoqërinë tonë rreth të kaluarës, për atë se ka shumë kryes të krimeve të tmerrshme, të kryera në emër të kombit dhe fesë, të cilët kurrë nuk janë penduar, kërkuar falje apo dënuar.
Por, ne duhet t’i rezistojmë kësaj shtytjeje për t’u hakmarrë. Ne duhet të shohim përpara dhe të vendosim themelet e një dialogu kuptimplotë ndërfetar me qëllim që ngjarjet e së shkuarës sonë mos të ndodhin më kurrë në të ardhmen. Dhe jam e lumtur që mund të them se liderët fetarë të Kosovës e kanë kuptuar këtë rol dhe janë duke udhëhequr përpjekjet për të iniciuar këtë lloj diskutimi.
Dhe derisa lëvizim përpara, Kosova po ballafaqohet me çështjen se si do të zgjedhë t’ia interpretojë të shkuarën gjeneratave të ardhshme. Kosova kurrë nuk guxon të bëhet vend ku monumentet fetare shkatërrohen deri në themel. Por, pasi që janë objekte kulti, ato nuk duhet të bëhen vend ku mund të iket nga fakti se si u krijuan ato, posaçërisht ato objekte të cilat u ndërtuan gjatë represionit serb. Nëse vendosim t’i shohim si objekte të shenjta, kam frikë se do ta tregonim vetëm një pjesë të tregimit.
Mënyra të cilën shpresoj se bashkëvendësit e mi do ta zgjedhin është se do t’i ruajnë ato dhe do t’i informojnë gjeneratat e reja me kontekstin i cili i rrethon ato, ngjashëm me debatin e kohës së fundit në shoqërinë tuaj rreth rolit të figurave të mëdha historike dhe skllavërisë. Kjo është e vetmja mënyrë për të mësuar nga gabimet e së shkuarës.
Një sfidë tjetër e madhe për vendin tonë të vogël është edhe ruajtja e llojit tonë unik të islamit, i cili është produkt i shumë viteve koekzistence me traditat tjera fetare.
Fatkeqësisht, Kosova nuk ka qenë e kursyer nga ringjallja globale e rrymave fetare të cilat mundohen të eksploatojnë dallimet etnike për të shtyrë më tej ambicien fetare, pra për të përdorur fenë për t’i theksuar dallimet etnike ekzistuese si pabesi. Ne jemi duke i parë shenjat e një interpretimi jo tolerant dhe më fundamental të islamit, të huaj për Kosovën por i cili ka gjetur rrugë deri tek vendi ynë.
Por, pyetja se si t’i mbrojmë shoqëritë tona nga kjo ka vetëm një përgjigje: arsimim dhe vetëm arsimim.
Të dashur miq,
Ky është tregimi modest i Kosovës. Siç mund ta kuptoni nga fjalimi im, ne nuk i kemi akoma të gjitha gjërat të qarta por kemi bërë hapa të mëdha përpara.
Ne e kemi zgjeruar tavolinën dhe kemi shtuar numrin e karrigeve që t’i përfshijmë të gjithë ata të cilët i kanë mbajtur të gjalla traditat dhe karakterin e bukur të shoqërisë sonë.
Ju faleminderit që ishit sot këtu dhe që më lejuat të ndajë mendimet e mia me ju.
*****
The Speech of the President of Kosovo at Georgetown University
“THE CONTEXT OF INTERRELIGIOUS RELATIONS IN KOSOVO: OVERCOMING DIVISIONS AND FORGING TOLERANCE IN THE NEW STATE”/
Dear Imam Hendi,
Distinguished students,
Ladies and Gentlemen,
It’s a great pleasure to be back at Georgetown University to discuss what is shaping up to be one of the main generational challenges of this century – namely how we define the role of the religion and how we accommodate religion – or religions – in our pluralistic democracies.
Before I begin, I want to take a moment to thank you all for attending and Imam Hendi for extending me the invitation to speak at this forum and to be back in Georgetown. Many women, decision-makers who have shaped the debates of our time and for whom I have profound respect, have walked through these halls and it’s always great to follow the footsteps of these trailblazers.
I had the pleasure to meet Imam Hendi in his visit to Kosovo last year when we were able to exchange our thoughts and views about what we are trying to do in Kosovo and the numerous challenges that we face. And I am grateful I was able to describe to him how Europe’s youngest country, Kosovo is making leaps in recovering, in overcoming, in moving forward.
Of course, the journey to recovery, to normalcy, to what Kosovo represents today, has been complex. As I have often described, we are a society that at the end of the last century lived through, resisted through civil disobedience and eventually fought a despicable repression by Serbia’s regime of the time, a repression and war that left deep scars in our society.
With the help of many democratic countries that came to the rescue of the people of Kosovo, we have spent the these two past decades in rebuilding the ties between different ethnicities, different religious institutions, and we have worked hard to try build trust, the key component to reconciliation and an assurance that the events of the 1990s will never revisit the Balkans again.
In charting our path forward we have only had to look back into our long tradition of peaceful and harmonious coexistence between different religions. Kosovo is home to ninety percent Albanian population, that is predominantly Muslim, the majority of whom are secular and the rest mostly adherents of the Hanefi tradition dating back to conversions during the conquest of the Ottoman Empire in the fifteenth century. We also have a Sufi presence with their mystic traditions possibly dating back to the thirteenth century, surviving to this day in Kosovo, a treasure that we consider as a valuable cultural heritage.
Kosovo has some of the most important Serb Orthodox churches, where the Serbian community, about 5 percent of the country’s population, worships. We also have a very small but vibrant Roman Catholic community. And we are very, very proud to have given the Catholic Church its most recent saint, Mother Teresa, the nun of Albanian descent, who took her vows many years ago in a small, secluded church, known best for its black Madonna, in eastern Kosovo.
We do not have to search long and hard to find the important traces of this coexistence throughout towns and villages in Kosovo. They are deeply ingrained in the architecture of the cities that fall along traditional trading routes. Like a few other places in the world, in Kosovo we have churches – Roman Catholic and Serb Orthodox and mosques share the same courtyard. The mixture of bell tolls and muezzin’s call to prayer, of minarets and crosses piercing the skies, makes Kosovo not only rich in tradition, but creates a model of tolerance that in today’s world of much intolerance sticks out.
There were times when this religious coexistence that I just described has been severely tested, especially during the breakup of Yugoslavia, of which Kosovo was a part of.
In the Yugoslav times immediately after World War II, when we were ruled by communism, the clergy were persecuted, mosques – often the most historic ones – were razed to the ground and religion was largely pushed out of public domain. Eventually, the socialist brand of communism allowed at the end of the 20th century in Yugoslavia loosened up its grip on places of worship.
Unlike in neighboring Albania, where a communist dictatorship turned mosques and churches into trash collection points, in Kosovo during the 70s and 80s, mosques and churches were allowed to exist upon the condition that religion had no place in the communist society that was being forged. They were however accorded very little care and many were left to decay.
In the 1990s, when Yugoslavia began to fall, many authors began to describe the wars along the lines of Samuel Huntington’s Clash of Civilizations, where wars occur at the fault lines of civilizations, which are conflated with cultures and where cultures equal religions.
Yet, what we witnessed on the ground instead was how the tide of nationalism that corresponded to ethnic maps found its match in religion. We witnessed dormant nationalism accentuate religious identity. And in places where those identities were blended and coexistence was more prevalent, the consequences were the harshest.
This meant that objects of worship – which had survived for centuries because of the mutual respect and preservation accorded to them by the mixed communities that surrounded them – were attacked – not because of the God that was worshipped in them, but because nationalistic agenda had made them markers of the opposing identities now enmeshed in deep animosities over territorial claims.
For example, during Milosevic’s repression, tens of churches were built in Albanian-majority Kosovo as part of his colonization and assimilation effort. Very little protection and preservation was offered to Kosovo’s Islamic heritage. During the war, about 40 percent of Kosovo’s 560 mosques, Islamic libraries and other places of cultural and religious significance were damaged or destroyed by the Serbian forces in target campaign of ethnic cleansing.
After the war, Albanian mobs destroyed dozens of Serbian Orthodox churches in an apparent attempt to weaken the bonds of the Serbian community to Kosovo.
It was a painful episode of Kosovo’s long history in which – for the most part – people of different ethnicities and religions preserved what they believed was their common heritage, rising above the temptation to follow the political agendas that tore these communities apart and exploited the differences between them.
Since we have managed to turn a new page in Kosovo. By and large, attacks on religious monuments and desecration of holy sites and objects of worship have ceased. And on the occasions when they do occur, they are widely condemned and perpetrators are found and brought to justice.
As leaders of Kosovo, we have approached this task of rebuilding our bonds with the view that our coexistence is much longer than our period of disagreement.
That peace and stability cannot be built under threat and duress, that economic prosperity and the values and ideals of democracy may not come to life without cessation of animosities.
That we will not roll back on the rights and freedoms that at one time were denied to us.
One of our main commitments has been to restore Kosovo as a secular state, to separate clearly and firmly the state from matters of religion.
Our starting point has been our Constitution. We have drafted and approved a Constitution that promotes the unfettered practice of religion and gives equal treatment to all religions in Kosovo and their followers. We, of course, in our secular life, also allow for the category of nonbelievers because we regard religion as an important part of people’s identity but also as an individual choice.
In large part, through this commitment to separate religion from matters of state, we want to protect religions and their objects of cult from politics so that they never again are used to stoke up ethnic divisions.
Despite our bitter recent past, as the ethnic majority in Kosovo, we have an obligation to preserve the Serb Orthodox churches and the way of life of our fellow Serbs. To them, these monuments are a focal point of their identity and they are important venues of their perseverance.
We draw our legitimacy as a state of equal citizens in how we treat our minorities. And we are determined to interrupt the senseless cycle of violence that has kept a whole generation – my generation included – socially excluded and in isolation.
That is why, if you take a look at Kosovo’s constitution today, it is unique in that we provide much autonomy to the Serbian Orthodox Church and the preservation of holy sites. Following the 2004 riots that targeted these monuments of cult, Kosovo’s government paid for all the reconstruction of the damaged objects and jailed the culprits.
Needless to say, there is a lot of pent up anger in our society about the past, about the many perpetrators that have committed atrocious crimes in the name of ethnicity and religion, who have never faced justice, repented or apologized.
But, we must resist the urge to get even. We must look forward and set the foundations of a meaningful interfaith dialogue so that these events of our past do not revisit us again in the future. And I am glad to say that Kosovo’s clergy have understood their role well by taking the lead to initiate this important discussion.
As we move forward, Kosovo is challenged with how it chooses to interpret its past for the future generations. Kosovo must never become a place where religious monuments are razed to the ground. But, being objects of cults should not provide an escape from the narrative of how they came to be, specifically those sites that have been erected during the Serbian repression. If we choose to view them solely as places of sanctity, I am afraid that we will be telling just a part of the story.
The way that I hope my fellow citizens will choose is to preserve and inform the future generations of the context that surrounds these monuments akin to the recent debate in this society about the role of major historical figures and slavery. It is only that way that we will learn from the mistakes of the past.
Another big challenge for our small country is to preserve our unique brand of Islam that is a product of many centuries of coexistence with other religious traditions.
Unfortunately, Kosovo has not been spared of the global resurrection of religious currents that seek to exploit ethnic strife to further religious ambition, namely to use religion to point out existing ethnic divisions as Godlessness. We see signs of external, more fundamentalist and intolerant interpretations of Islam, which are foreign to Kosovo, but which have found a way into our country.
And there is only one answer to protect our societies from this: that is education and only education.
Dear friends,
This is the humble story of Kosovo. As you can derive from my speech here today, we haven’t figured it all out. But we have made leaps forward.
For one, we have expanded our table and have added more chairs to it to include all those that have kept alive the traditions and the beautiful character of our society.
Thank you for being here today and for allowing me to share this thoughts with you.
Thank you!