Portret-biografi kushtuar gazetarit e studiuesit Ilir Ikonomi/
Nga Thanas L. Gjika/
Ilir Ikonomi, sot gazetar në Zërin e Amerikës, është një gazetar i njohur në botën shqiptare dhe si autor i disa veprave të mirëpritura prej opinionit publik e shkencor.
Familja
Iliri u lind në Pogradec në shtator të vitit 1954 në një familje intelektuale, prindërit e të cilit njihnin disa gjuhë të huaja. Babai i tij, mjeku Vangjel Ikonomi (1913-1980) ishte bir i një tregëtari të pasur beratas me shtëpi rrëzë kalasë që kishte ndjekur shkollimin me paret e familjes në fillim në Korfuz (1926-1930) në një shkollë italiane, pastaj në Gjimnazin Shtetëror të Shkodrës (1930-1934) dhe më tej në Universitetin e Athinës (1934-1940) për mjekësi. Gjatë kohës që kryente stazhin si mjek i ri në Spitalin e Përgjithshëm të Tiranës në mes të nëntorit 1940, autoritetet italiane e arrestuan dhe e internuan në Montale të Italisë bashkë me disa shqiptarë të tjerë që mendoheshin si antiitalianë. Midis të internuarve ishte dhe babai i tij, Jani. Internimi zgjati vetëm tre muaj. Në mars 1941 at e bir u rikthyen në atdhe.
Pasi ushtria gjermane pushtoi shtetin Serbo-Kroato-Slloven (Jugosllavia e parë) e shpërbëri atë dhe i ktheu Shqipërisë disa territore që i ishin dhënë padrejtësisht Serbisë më 1913. Në atë kohë qeveria e Shefqet Vërlacit dhe më pas e Mustafa Merlika Krujës krijoi lista me mësues, nëpunës dhe mjekë të cilët i emëroi në qytete të ndryshme të atyre krahinave. Mjeku patolog Vangjel Ikonomi në nëntor 1941 filloi punën në spitalin e vogël të Pejës, më pas në Bicaj të Kukësit e në Tetovë. Këtu u emërua prej Këshillit të Naltë zv/drejtor i Spitalit të Tetovës, detyrë që e kreu deri në fund të qershorit 1944, kur u transferua me kërkesën e tij në Berat për të qenë pranë prindërve.
Më 1946 Vangjeli u martua me Violetën, bijë e familjes së dëgjuar Paparisto argjendar në lagjen Kala të Elbasanit. Violeta Paparisto Ikonomi (1917-1960) ishte rritur në një familje arsimdashëse, e cila do të nxirrte mjekë, shkencëtarë dhe muzikantë të njohur. Violeta kishte kryer studimet në Institutin Qiriaz në Kamëz, ishte njohëse e anglishtes, italishtes dhe frëngjishtes. Nga kjo martesë lindën dy vajza, Ilinka më 1947 e Dhurata më 1952 dhe një djalë, Iliri më 1954. Humbja e parakohëshme e Violetës e detyroi Vangjelin të rimartohej mbas dy vjetësh me znj. Sofie Dedja, me të cilën nuk pati fëmijë.
Vdekja e nënës krijoi një zbrazëtirë shpirtërore te fëmijët e saj të vegjël, sidomos te djali 6-vjeçar, zbrazëtirë që ata e mbushën me lexime e studime.
Në vitin 1984, kur Iliri punonte si përkthyes në Radio Tirana u martua me zonjushen Pranvera Bino, që studionte për fizikë e më pas biologji. Nga kjo martesë u lindi më 1985 vajza Hera, e cila pas ardhjes në Amerikë vijoi shkollimin derisa kreu studimet në Universitetin George Mason në Virginia. Sot ajo punon si menaxhere programesh për firmën Booz Allen Hamilton afër Uashingtonit. Hera është e martuar me z. Michael Estrada dhe kanë një djalë të quajtur Logan, i datëlindjes 2017.
Nga gjuhët europiane te gjuha kineze
Djaloshi Ikonomi që në rininë e hershme kishte pasion mësimin e gjuhëve të huaja. Duke dëgjuar radion italiane mësoi shpejt italishten. Kur ishte 16 vjeç rastësisht gjeti në shtëpi librin anglisht “For Whom The Bell Tolls” të Ernest Hemingueit, i cili kishte anash shënime të shkruara prej nënës së tij. Mendimi se do të afrohej shpirtërisht me nënën e munguar, e nxiti t’i futej me pasion anglishtes.
Në vitin shkollor 1972-1973 Iliri mbaroi shkollën e mesme me medalje ari. Dinte italisht, frëngjisht, anglisht dhe rusisht. Në shtator 1973 ai shkoi në Tiranë, ku filloi studimet për kimi industriale. Në dhjetor, Ministria e Arsimit e përfshiu në një grup prej 40 studentësh që do të dërgoheshin në Kinë për të studiuar profesione të ndryshme. Ilirin e caktuan për gjuhë kineze, një lajm i pakëndshëm për të dhe ai fillimisht refuzoi. Por babai e këshilloi që të shkonte, me mendimin se kjo mund ta ndihmonte të njihte një botë të veçantë dhe t’i hapte një dritare në jetë.
Në fund të dhjetorit 1973, djaloshi Ikonomi me grupin e studentëve të zgjedhur mbërriti në Pekin. Studimi përgatitor i gjuhës kineze vijoi një vit e gjysëm në Institutin e Gjuhëve të Huaja të Pekinit. Më tej ai ndoqi studimet për gjuhë e letrësi kineze në Universitetin e Pekinit, të cilat i përfundoi më 1978. Gjatë atyre viteve, pasioni e shtyu Ilirin të studjonte edhe japonishten e gjermanishten. Pas vitit 1976 marrëdhëniet Shqipëri-Kinë filluan të ftoheshin dhe në 1978 qeveria shqiptare i tërhoqi të gjithë studentët. Iliri i sapodiplomuar u kthye në atdhe në korrik të atij viti.
Enver Hoxha qeveriste me dorë të hekurt dhe zbatonte politikën e një vetizolimi të rreptë.Ai kishte nisur të kritikonte politikat e Kinës për hapje ndaj Amerikës. Ngarkoi gazetarin Ajet Simixhiu, drejtor i Agjensisë Telegrafike Shqiptare, që në bazë të dosjeve të lajmeve që ruheshin në atë institucion, të hartonte komente në formë shënimesh sikur i kishte hedhur në letër vetë Enver Hoxha.
Të ashtuquajturat ditare u botuan në tre vëllime voluminoze me titullin “Shënime për Kinën” me autor Enver Hoxha. Për të bindur botën për drejtësinë e linjës shqiptare u vendos që Radio Tirana të transmetonte në të 17 gjuhët e huaja pjesë nga këto shënime. U hap një redaksi e gjuhës kineze, ku u emërua edhe Iliri i sapokthyer nga Kina bashkë me tre ish-studentë.
“Për fat të mirë, tregon Iliri në një intervistë që i mora, “valët e Radio Tiranës nuk mbrrinin deri të Kinë, por në Komitetin Qendror të PPSh-së raportohej se emisionet dëgjoheshin me interes deri në Japoni. Në fakt në Radio Tirana vinin herë pas here letra nga radioamatorë të rinj japonezë, të cilët krenoheshin se kishin kapur valët nga Shqipëria, ky vend i largët, por natyrisht pa thënë asgjë për përmbajtjen e emisioneve.” Personalisht, vijon Iliri, “gëzohesha që emisionet tona nuk dëgjoheshin në Kinë, aq absurde ishin.”
“Pra, ju e kuptonit se punonit kot”? e pyeta.
“Po”, u përgjigj Iliri. “Unë dhe kolegët e mij kuptonim se punonim kot, por njëkohësisht kuptonim se sa absurd ishte ai regjim që shpenzonte për të gënjyer botën. Unë e ndieja se ai regjim nuk mund ta kishte të gjatë. Iu kushtova mësimit të mëtejshëm të gjuhëve të huaja, sidomos anglishtes”.
Nga Radio Tirana te Zëri i Amerikës
Në vitet 1990-1991 kur filluan të hynin gazetarë të huaj në Shqipëri, Iliri nuk nguroi të takohej me ta. I kërkuan të jepte intervista live për radion BBC të Londrës dhe i dha me kurajo.
“Në 20 shkurt 1991 isha në turmën që rrëzoi monumentin e diktatorit te sheshi Skënderbe dhe e përshkrova në Radio Tirana ngjarjen e sheshit menjëherë sapo kishte ndodhur. Isha i pari që e bëja këtë”, më pohoi Iliri dhe vijoi, “Në mbrëmjen e asaj dite fola për BBC-në dhe Agjensinë Reuter për gjendjen e elektrizuar në Tiranë. Ajo ka qenë ndoshta dita më emocionante e jetës sime”.
Pas kësaj ngjarjeje Agjensia Reuter e kontaktoi dhe i propozoi të punonte për të si korrespondent. Iliri pranoi dhe apartamenti i tij në Tiranë u kthye shumë shpejt në zyrën e parë të Reuter-it në Shqipëri. Shkrimet e tij shfaqeshin në “New York Times”, “Washington Post” dhe gazeta të tjera të botës.
“Agjensia Reuter, kujton ai, më kishte dhënë një kompjuter dore për të transmetuar lajmet nga Shqipëria, një mekanizëm me ekran të vogël që lidhej me telefonin dhe ky ishte ndoshta laptopi i parë që kishte hyrë në Shqipëri. Lajmet nga Shqipëria në atë kohë trazirash ishin shumë të kërkuara”.
Shqipëria ishte dominoja e fundit; më në fund aty po vendosej pluralizmi politik dhe këto zhvillime kishin ngjallur interesim të madh në botën perëndimore. Disa udhëheqës të partisë opozitare “Rilindja Demokratike” e këshillonin Ilirin të ishte i kujdesshëm, të jepte një imazh të mirë për Shqipërinë, me qëllim që kur të vinte partia e tyre në pushtet, të huajt të mos nguronin për të investuar.
“Mirëpo, tregon Iliri, udhëzimi i parë që më kishin dhënë shefat e Reuter-it ishte ‘Mos zbukuro asgjë’, prandaj unë e bëra parim të isha i ndershëm me veten dhe realist në pasqyrimin e realitetit”.
Elez Biberaj, në atë kohë shef i shërbimit në gjuhën shqipe i Radios Zëri i Amerikës, gjatë një vizite në Shqipëri i propozoi Ilirit të punonte për ekipin e tij në Uashington. Iliri pranoi menjëherë, la Reuterin dhe mbërriti bashkë me familjen në Uashington. Më 16 shtator 1992 filloi punë në VOA si gazetar i seksionit në gjuhën shqipe. Në vitin 1999 VOA shtoi edhe një program televiziv dhe sot është shndërruar në një transmetues multimedial. Iliri punon si redaktor përgjegjës i emisioneve.
Prej vitesh Ilir Ikonomi është gazetar i niveleve të larta dhe me përvojë të pasur. Ai ka intervistuar dhe interviston rregullisht politikanë dhe personalitete të shumtë të botës shqiptare. Ashtu si kreu i sektorit të Eurazisë, Elez Biberaj, ish-shefi Frank Gj. Shkreli, shefi i shërbimit shqip Arben Xhixho, gazetarët Vehbi Bajrami, Ruben Avxhiu, Dalip Greca përmes kontakteve të shumta me përfaqësues të shquar të diasporës shqiptare të Amerikës edhe ai ka krijuar një njohje të mirë për psikologjinë dhe botën shpirtërore të individëve që e përbëjnë atë.
Kur e pyeta se cili ishte mendimi i tij për diasporën, për qëndrimin e saj ndaj atdheut, Iliri më tha:
“Bijtë e diasporës së vjetër shqiptare e kanë mendjen të mbledhur, ata nuk vuajnë nga ideja e kthimit në atdhe. Ata kujtojnë me nostalgji prindërit dhe gjyshërit, zakonet e tyre të jetesës, gatimet shqiptare. Ma këputi shpirtin nostalgjia e regjisorit shqiptaro-amerikan Stan Dragoti për nënën e tij kur më tregoi një fotografi të fëmijërisë, ku nëna e kishte veshur me fustanellë e çorape të bardha lidhur me gajtan të zi. Kurse brezi i parë i atyre që erdhën pas vitit 1991 jeton midis dilemës nëse do të rrijë këtu për fare, apo do të kthehet. Kjo dilemë është më e fortë tek komuniteti shqiptar se sa tek etnitë e tjera. Natyrisht, fëmijët shqiptarë që erdhën të vegjël ose lindën këtu, janë përshtatur plotësisht dhe nuk mendojnë për kthim në Shqipëri, ata mendojnë për vizita turistike.”
Zbulimi i Faik Konicës diplomat
Gjatë viteve në VOA Iliri njohu shumë fakte nga jeta e personaliteteve të shquar të komunitetit të hershëm shqiptar. E tërhoqi zgjuarësia e mençuria e rallë e Faik Konicës, eleganca e sjelljes, gjuha e tij e pastër, stili i të shprehurit në shqip dhe anglisht. Duke punuar vetë në kryeqytetin e ShBA-ve, atje ku Konica kishte jetuar e punuar si ambasador i Shqipërisë, Iliri mendoi se duhej të kishte dokumente ende të pashfrytëzuar në arkivin e shtetit amerikan për këtë diplomat karizmatik, që kishte arritur të emërohej dhe dekan i ambasadorëve të huaj në Uashington. Dëshira për të sjellë gjëra të reja në këtë aspekt të patrajtuar e nxiti t’i futej punës kërkimore dhe pas disa vitesh botoi librin “Faik Konica – jeta në Uashington” (Onufri, Tiranë 2011, 377 f).
Në këtë vepër, botim luksoz, studiuesi Ikonomi ndërton për herë të parë 16 vjetët e fundit të jetës dhe veprimtarinë e Faik Konicës, kur ai shërbeu si Ministër i Shqipërisë në Uashington DC (1926-1939) dhe deri sa u shua më 15 dhjetor 1942. Gazetari Ikonomi ka shpalosur këtu talentin e vet prej studiuesi dhe shkrimtari përmes krijimit të një biografie shkencore të letrarizuar. Aty përshkruhen me besnikëri ngjarje dhe fakte pa bërë shtesa imagjinare dhe pa teprime me kuriozitete anësore. Materiali i mbledhur nëpër arkivat e SHBA-ve, në gazeta, libra, letra e kujtime njerëzish që e kishin njohur dhe kishin bashkëpunuar me Konicën, është i pasur. Bëhet e qartë puna dhe veprimtaria e Faik Konicës si Ministër Fuqiplotë i Republikës së Shqipërisë e më pas i Mbretërisë Shqiptare, lidhjet e tij me personalitete të Departamentit të Shtetit, me gazetarë amerikanë, diplomatë të huaj të akredituar në SHBA, me zyrtarët e lartë të shtetit shqiptar, etj.
Ana letrare qëndron në mënyrën e rrëfimit të shumë ngjarjeve dhe fakteve në formë dialogu e meditimi, si dhe në përshkrimin e gjallë të ambjenteve ku jetoi e punoi Konica. Ky autor ka meritën se solli për të parën herë materiale të shumtë pak dhe aspak të njohur nga jeta e vepra e Konicës që ai mori në shqyrtim. Ky studiues është i pari që na njeh dhe me shtëpinë në Konicë ku u lind e u rrit Faiku deri në moshën 9-vjeçare. Këtë shtëpi historike ai e vizitoi dhe e prezantoi në një dokumentar me këtë temë. Vlera të tjera përbëjnë dhe shumë fakte e dokumente të panjohur nga veprimtaria e shumë personaliteteve të tjerë si Ahmet Zogu, Fan Noli, Kostë Çekrezi, Mehmet Konica, Abdurahman Krosi, Hito Sadik, Vasil Pani, Peter Tyko, etj dhe të disa autoriteteve zyrtare amerikane, me të cilët e lidhi puna diplomatin tonë në Uashington, apo zyrtarë të qeverisë italiane në kryeqytetin e ShBA-ve.
Studiuesi ka ditur t’ia rrisë seriozitetin dhe saktësinë shkencore veprës përmes mbledhjes së mendimeve të disa studiuesve të cilëve ua shpërndau dorëshkrimin e librit para botimit, vërejtjet e sugjerimet e të cilëve i pasqyroi në variantin që botoi. Midis studiuesve që ai falenderon bien në sy emrat e njohur të prof. Kristo Frashërit, prof. Sami Repishtit, gazetarit Elez Biberaj, studiuesve Idriz Lamaj, Bejtullah Destani, etj. Vlerësimet e disa prej tyre ai i ka riprodhuar në fletëpalosjen që mbështjell veprën.
Faik Konica, i cili deri më 25 dhjetor 1924 ishte shquar si kundërshtari më kritik i Ahmet Zogut, pas kthimit të këtij në pushtet, bashkë me disa atdhetarë brenda vendit si Mihal Grameno, etj, në janar 1925 e ndërprenë luftën kundër fitimtarit. Këtë ulje armësh ata e bënë jo se e donin dhe jo për t’iu servilosur atij, por për të siguruar brenda vendit një qetësi sociale e politike me anën e së cilës ata menduan se shoqëria shqiptare mund të kalonte dalëngadalë në jetën normale parlamentare ku individët dhe partitë politike të vijonin luftën për pushtet përmes procesit të votimit.
Ahmet Zogu filloi të ndiqte një politikë afrimi me kundërshtarët. Ai dëgjoi kërkesat e Gramenos e Konicës për nevojën e shpalljes së një amnistie dhe e shpalli. Faiku shkroi se përderisa qeverinë shqiptare nën drejtimin e Ahmet Zogut e njohën qeveritë kryesore të Europës dhe SHBA-të, atëhere dhe shqiptarët duhet ta njihnin. Ahmet Zogu si president u përpoq të afronte disa ish- kundërshtarë: Hil Mosin, i cili u kthye pas amnistisë, e emëroi prefekt në Korçë, Pandeli Evangjelin e zgjodhi Kryetar të Senatit, Faik Konicën e emëroi Ministër të Republikës Shqiptare në Uashinton DC, Mihal Gramenos i lidhi pension patriotik, Fan Nolin e ftoi të merrte drejtimin e Kishës Ortodokse Shqiptare, etj.
Ikonomi vë në dukje se afrimi i Konicës me Zogun e ndau Konicën prej Fan Nolit, mikut e bashkëpunëtorit të vjetër, sepse Noli pas dështimit të atentatit zogist, iu kushtua luftës kundër Zogut. Për këtë arsye, Noli u lidh me zyrën e Internacionales Komuniste (Kominternit) në Vienë. Kjo zyrë nuk ishte tjetër veçse zyrë agjenturore staliniste për përhapjen e Komunizmit në Europë. Ajo i dha grupit të Nolit përkrahje financiare dhe i kërkoi që disa të rinj nga ky grup të shkonin në Moskë për të marrë formim politik dhe ideologjik për të formuar Partinë Komuniste Shqiptare me synim që të kryenin atje revolucionin proletar. Noli pranoi, dhe Sejfulla Malëshova, Zai Fundo, Koço Tashko, etj u dërguan në Moskë. (Këto fakte nuk janë përmendur në këtë studim. Ne i kemi lexuar tek kujtimet që shkroi Koço Tashkua në vitet 1964-1965 kur ishte në internim, kujtime që i ruan Fredi Koço Tashko në Tiranë.)
Faik Konica, i cili e njihte mirë historinë e Komunës së Parisit dhe ecurinë plot viktima të Rusisë Sovjetike, kishte krijuar bindjen se komunizmi ishte një sistem i gabuar politiko-shoqëror. Që nga viti 1922 e deri në fund të jetës ai u qendroi besnik bindjeve të veta kundërkomuniste. Kjo ka qenë arësyeja pse ai e kritikoi lidhjen e Nolit me Kominternin dhe dërgimin e djemve në Moskë më 1925, si dhe vajtjen e vetë Nolit atje më 1927 ku mori pjesë në festimet e 10-vjetorit të Revolucionit të Tetorit.
Kur Noli e kritikoi Konicën pse u afrua me kundërshtarin Ahmet Zog, Faiku pasi sqaroi se qeveria e Nolit humbi sepse nuk zbatoi reformat e shpallura dhe nuk kreu zgjedhjet për t’u kthyer në një qeveri legjitime, i dha dhe këtë sqarim: “Fan Noli dhe unë kemi luftuar disa vjet që t’i japim Shqipërisë një guvernë të një tipi të përparuar. Ahmet Zogu ka luftuar për një guvernë të një tipi më konservativ. Ahmet Zogu na mundi dhe na mundi me themel… Në Amerikë, kanë një zakon që i munduri i shtëngon dorën mundësit” (f. 35-36). Këtë sqarim Ikonomi e sjell si fakt, por nuk e komenton, ashtu si nuk komenton grindjet që shpërthyen midis këtyre dy korrifejve, grindje të cilat i ndanë vatranët për disa vjet në simpatizantë të Konicës dhe simpatizantë të Nolit. Studiuesi, duke ndjekur parimin e gazetarisë profesioniste, shpesh herë ka zgjedhur mënyrën e dhënies së dokumenteve pa komente, për të lënë lexuesin të gjykojë vetë.
Pajtimi midis Konicës e Nolit erdhi kur ky shpalli: “Kam hequr dorë përfundimisht nga politika” (f. 96). Atëhere Konica e tërhoqi kërkesën e tij për të mos e lejuar Nolin të hynte në SHBA dhe kërkoi që të lejohej hyrja e tij në Amerikë. Dy korifejtë u pajtuan e filluan bashkëpunimin për të mirën e atdheut, madje gjatë Luftës së Dytë Botërore punuan edhe për njohjen e qeverisë së Mbretit Zog si qeveri legjitime, për të penguar synimet shoviniste të qeverisë greke e asaj jugosllave për copëtimin e mëtejshëm të Shqipërisë. (Për ne pajtimi Konica – Noli duhet të shërbejë si një mësim i mirë për shqiptarët e sotëm, politikanë të pozitës dhe opozitës në Shqipëri e Kosovë, të cilët vetëm grinden e shahen, por nuk dijnë të pajtohen, të bëjnë kompromis dhe të bashkëpunojnë për të mirën e popullit.)
Konica ndonëse i pajtuar me Ahmet Zogun në letrat që i drejtonte këtij si President e më vonë si Mbret i Shqipërisë, bien në sy kritikat e tij të guximshme ndaj zyrtarëve të lartë të Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë, gjë që tregon se ky zyrtar dhe kreyetari i shtetit shqiptar e pëlqenin frymën kritike dhe jo servilizmin.
Mjaft bindës është paraqitur qëndrimi kundëritalian i Faik Konicës mbas pushtimit të Shqipërisë prej ushtrisë fashiste dhe mendimi i tij vizionar se Italia nuk mund ta mbante dot të pushtuar këtë vend, se “Shqipëria do të jetë përsëri e pavarrur, sepse shqiptarët janë të vendosur” (f. 237).
Mirëpo gjatë vitit 1940, kur Mbreti i larguar prej atdheut nuk i mbajti premtimet për t’i dërguar Konicës sasinë e pareve që i duheshin për të paguar borxhet që i kishte hotelit “Mayflower” ku ai kishte mbajtur rezidencën e legatës, Ikonomi sqaron se ish-Ministri i Shqipërisë pranoi pagesën e këtyre borxheve prej përfaqësuesit italian në Uashington. Ky hap solli dhe një zbutje të qëndrimit të Konicës ndaj Italisë. Kjo zbutje kaloi dhe më tej gjatë vitit 1941 pas pushtimit gjerman të ish-Jugosllavisë kur iu rikthyen Shqipërisë shumë territore shqiptare që i ishin dhënë padrejtësisht Sërbisë më 1913. Për këtë qëndrim të Konicës, studiuesi Ikonomi arsyeton duke përdorur një mendim të Prof. Kristo Frashërit, nxjerrë nga një intervistë që ka patur me të: “ në qoftë se dikush ma ka vjedhur diçka dhe dikush tjetër ma kthen, nuk ka rëndësi se kush ma kthen, por ka rëndësi e drejta që vihet në vend” (f. 281).
Në këtë studim nuk lihet jashtë edhe qëndrimi i Konicës ndaj fesë dhe përqafimi prej tij i besimit të krishterë katolik me aktin e pagëzimit të tij me emrin Faik Domenik Konica që në moshën 20-vjeçare. Vepra bie në sy për pasuri faktesh, dokumentesh dhe fotografish që botohen shumica për të parën herë, si dhe për pajisjen e veprës me shënime biografike për personalitetet e qeverive shqiptare, amerikane dhe italiane që përmenden gjatë studimit. Vlerat këtij libri ia shton dhe vëmendja që Ikonomi i ka kushtuar edhe studimit shkencor të Konicës “Albania – the Rock Garden of Southeastern Europe” (“Shqipëria kopësht shkëmbor i Europës JugëLindore”) dhe esesë “The Background of the Italian-Greek Conflict” (“Sfondi i konfliktit italo-grek”.
Leximin e librit e bën edhe më tërheqës karakteri letrar i veprës që realizohet duke i kthyer në dialogje mjaft të dhëna të disa letrave dhe lidhjeve midis diplomatit shqiptar dhe personave të tjerë. Me kërshëri lexohen dhe përshkrimet e ambjenteve ku jetonte e punonte Konica dhe përshkrimi fizik i tij dhe i njerëzve me të cilët e lidhi puna, etj.
Një vlerë tjetër e studimit është dhe sqarimi i inventarit të bibliotekës së Faikut. Përmendet fakti se shumica e kësaj pasurie ishin libra shkencorë me përmbajtje historike, të cilët ai i kishte blerë e shfrytëzuar gjatë jetës së tij që kur i ishte kushtuar botimit të revistës “Albania”. Studiuesi e vlerëson këtë pasuri: “Me librat e bibliotekës së tij Konica u kishte treguar të tjerëve se ç’ ishte ai vend që quhej Shqipëria” (f. 331). Autori ka riprodhua një foto të rrallë me cilësi të lartë të Faikut, gjetur mes librave të tij.
Ikonomi jep numërin e saktë të librave: 3.000 (tre mijë), numërin e arkave prej druri: 30 (tridhjetë) ku u futën të mbështjella me letër këto libra të shoqëruara me numërimin dhe regjistrimin e titujve të librave që futeshin në çdo arkë. Këtë punë e kreu Peter Tyko, kryeredaktori i gazetës “Dielli” në prani të Vasil Panit, mikut më të afërt të Konicës. Ikonomi përmend faktin se dorëshkrimet dhe sendet e vyera u vendosën në një arkë të veçantë prej hekuri. Gjithë kjo pasuri intelektuale u paketua më 31 dhjetor 1942 dhe u vu në ruajtje në Uashington. Shoqëria “Vatra” filloi të paguante 12 dollarë në muaj për ruajtjen e këtyre arkave (f. 332). Autori ndalet këtu. Ai nuk thotë se kjo pasuri e Konicës pasi u muarr në mbrojtje në ambjentet e Kishës së Shën Gjergjit u tret pak nga pak dhe sot nuk dihet nëse ruhet diku apo jo.
Studiuesi nuk ka pasur mundësi të sqarojë as fatin e arkivit të Legatës Shqiptare në Uashington pasi Konica u pushua së qeni Ministër i Shqipërisë, a u dërgua ky thesar në Shqipëri siç dëshironte në fillim diplomati ynë, apo iu dorëzua ambasadorit italian në Uashington, siç kërkoi qeveria italiane.
Libri “Faik Konica – Jeta në Uashington” u ribotua në vitin 2017 nga UETPress.
Pasioni për kërkim e publikim fotografish të vjetra
Ilir Ikonomi njihet edhe si kërkues e mbledhës i fotografive të vjetra shqiptare, të cilat përbëjnë një pasuri të vërtetë dokumentare historike për vendin tonë. Në librin për Faik Konicën përfshihen disa foto të gjetura prej tij e që nuk kanë qenë botuar ndonjëherë. Në një koleksion të tij në Facebook me titull “Shqipëria – Si ishim” përfshihen mbi njëmijë fotografi bardhë e zi për Shqipërinë dhe shqiptarët të nxjerra nga arkiva të ndryshëm, libra të rrallë, dhurime nga miqtë dhe të blera prej tij në ankande on-line. Fotografitë janë të përmirësuara teknikisht nga Ikonomi, kanë shënime me të dhënat përkatëse dhe paraqiten në tre albume, që të gjitha të hapura për përdorim nga publiku i gjerë.
Pasion për studime historike
Pas suksesit që arriti me botimin e studimit “Faik Konica – jeta në Uashington” (2011), Ilir Ikonomi shpalosi një pasion të ri për studimet historike, për të nxjerë të vërteta të pathëna nga e kaluara e popullit tonë. Ndërsa libri për F. Konicën mund të vlerësohej si një ndihmë konkrete për punën e diplomatëve shqiptarë të ditëve tona, dëshira e autorit ishte tani të trajtonte tema, që t’i shkonin në rrënjë dilemave historike të shqiptarëve. Kjo ide e bëri të përqendrohej në studimin e jetës së veprimtarëve politikë në dhjetëvjeçarin e parë të krijimit të shtetit shqiptar dhe gjeti si objekt interesant jetën e dy personaliteteve politike, Ismail Qemalit dhe Esat pashë Toptanit.
“U përqëndrova në momentet më të rëndësishëm të jetës së shtetit të ri shqiptar, përmes jetës së dy personaliteteve më të spikatur të atyre viteve, thotë Ikonomi, për të nxjerë në dukje vështirësitë e shumta që kaloi Shqipëria si shtet i pavarur, kur mungonin politikanë vizionarë dhe një ndërgjegje popullore atdhetare e konsoliduar”.
Jeta e Ismail Qemalit ishte mjaft e trajtuar në libra, tekste mësimore dhe filma. Ishte studiuar mjaft përvoja e tij e gjatë si diplomat i Perandorisë Turke dhe veprimtar i lëvizjes kombëtare shqiptare. Ishte shkruar për nuhatjen e tij politike dhe shfrytëzimin e momentit për të realizuar shpalljen e pavarësisë si hap të parë, pavarësisht se presioni i Rusisë Cariste dhe Francës për të kënaqur fqinjët e shqiptarëve, bëri që kjo fitore të masakrohej dhe të rezultonte në gjysmake.
Vëzhguesi i hollë Ikonomi zgjodhi një qasje tjetër dhe hodhi një dritë të re në trajtimin e Ismail Qemalit. Ai u përqendrua tek udhëtimi historik prej 26 ditësh që e solli atdhetarin e shquar nga një hotel i lagjes Pera të Stambollit deri në Vlorë, ku realizoi shpalljen e Shqipërisë shtet të pavarur. Peripecitë e këtij udhëtimi, që zbulojnë guximin, zgjuarësinë dhe shkathtësinë e këtij burri 68-vjeçar, përbëjnë dhe lëndën e librit Pavarësia – Udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit UET Tiranë 2012, 290 fq. Ky libër, i pasur me fakte dhe dokumente të reja, ishte një nga dhuratat e çmuara që iu bënë Shqipërisë prej studiuesve me rastin e 100-vjetorit të pavarësisë.
Mësim për historianët dhe pushtetarët
Gjatë studimit të jetës së Ismail Qemalit, autori pati rast të pasuronte arkivin e tij me dokumente të reja nga kjo periudhë e turbullt, ku Esat pashë Toptani ishte ndër personalitetet mbizotëruese. Ashtu si I. Qemali, Esat pasha kishte qenë deputet në parlamentin turk të viteve 1908-1912 dhe kishte ngritur zërin në atë parlament kundër dhunës së Turgut pashës ndaj kryengritëve shqiptarë të Malësisë së Madhe e të Kosovës. Mes Ismail Qemalit dhe Esat pashës gjithnjë kishte patur një marrëdhënie të nderë, së cilës Ikonomi i kushton një pjesë të mirë të studimit. Burimin e rivalitetit ai e gjen tek idetë e ndryshme që ata kishin për mënyrën e organizimit të Shqipërisë së ardhshme si dhe tek përplasja e egove, por pa e stilizuar si një marrëdhënie patriot-tradhtar, siç është vepruar rëndom në historiografinë shqiptare nën ndikimin e partishmërisë komuniste.
Esat pasha, ky personalitet i historisë së Shqipërisë ka qenë vlerësuar thjesht si figurë negative, që “kishte punuar kundër interesave kombëtare” dhe që “pasi kishte organizuar vrasjen e Hasan Riza pashës, komandantit turk të forcave që mbronin Shkodrën, ua kishte dorëzuar qytetin malazezëve”. Kurse Ikonomi e sheh në një dritë realiste dhe me paanshmëri konfliktin mes qeverisë së Ismail Qemalit dhe Esat pashës, i cili pas qëndresës që u bëri malazezëve dhe serbëve gjatë rrethimit të Shkodrës, tetor 1912-prill 1913, zbriti në Tiranë me ambicie për t’u bërë sundimtar i Shqipërisë së re. Studiuesi sjell dokumente të panjohur nga arkivi austriak dhe italian për ta përshkruar këtë marrëdhënie të vështirë, duke përfshirë emërimin e Esat pashës nga Ismail Qemali si ministër të brendshëm në qeverinë e Vlorës, largimin e tij nga kjo qeveri dhe acarimin e mëtejshëm të rivalitetit mes të dyve.
Ikonomi i hedh poshtë klishetë. Synimi i tij në libër është të na e japë Esat pashën ashtu siç ka qenë, në rrethanat e kohës kur jetoi. Ai nuk operon me të vërteta “absolute” kur është fjala për këtë figurë të historisë, por me faktet e gjetur në arkiva. Kjo punë kishte rrezikun e vet, sepse duhej ngritur kundër opinionit popullor dhe shkencor që ishte përhapur që me gjallje të Esatit prej kundërshtarëve të tij dhe që ishte përforcuar prej Enver Hoxhës e studiuesve të kohës së diktaturës. Guximi, objektiviteti dhe skrupuloziteti shkencor e ndihmuan autorin që ta studionte këtë personalitet historik kompleks në përputhje me rrethanat e kohës dhe jashtë klisheve. Ai ariti t’u jepte një mësim historianëve për t’u çliruar nga politizimi partiak, prej të cilit kishin vuajtur gjatë diktaturës komuniste dhe ende vijonin të qëndronin skllevër të klisheve të vjetra.
Pas një studimi katërvjeçar, Ikonomi arriti në disa përfundime me rëndësi. Esat pashë Toptani falë ambicieve për pushtet, energjive, pragmatizmit dhe zgjuarësisë personale, ishte bërë ndër figurat kryesore në skenën politike të viteve 1912-1920 kur shteti shqiptar ishte ende në shpërgënj. Një lexim i kujdesshëm të bën të kuptosh se autori i kushton vemendje të madhe sqarimit të rrethanave për të kuptuar zinxhirin e ngjarjeve që e sollën Shqipërinë në kufijtë që ka sot dhe rolin e Esat pashës të lidhur ngushtë me këtë histori.
Gazetari profesionist me pasionin e studiuesit e ka ndërtuar veprën e tij duke I qëdruar besnik parimit të vet të mëparshëm për të qenë i ndershëm me veten dhe realist në gjykimin e historisë. Ai e rindërton jetën e Esat pashës duke u përqëndruar në tetë vitet e fundit të tij, 1912-1920, periudha e formimit të Shqipërisë së re. Zgjedhja e tij ishte të parashtronte faktet dhe të jepte mendimet e veta pa polemizuar me vlerësimet që kishin dhënë para tij historianët në studimet për Esatin dhe figurat e problemet e atyre viteve. Rezultatet e kësaj pune i botoi në librin prej 570 faqesh “Esat pashë Toptani – Njeriu, lufta, pushteti” UET Press, Tiranë 2016.
“Për mua, ky është libri më i mirë që kam shkruar,” shprehet autori. “Kam dashur të jap jo thjesht portretin e një njeriu, por mekanizmin se si ka funksionuar pushteti te shqiptarët dhe pse historia i la ata paksa mënjanë Europës. Kjo është më tepër një histori e Shqipërisë e parë me syrin e një kritiku për t’u dhënë mundësi shqiptarëve të sotëm të nxjerrin mësime. Njëri nga mësimet është se ndërtimi i shtetit kërkon idealizëm, sakrifica dhe frymë atdhedashëse.”
Në lëvizjen Kombëtare Shqiptare deri në fillim të tetorit 1912 ishte mbisundues mendimi se për popullin shqiptar ishte më mirë të kërkonte krijimin e një shteti autonom nën vartësinë e sulltanit dhe nëse do të rrezikohej ekzistenca e Perandorisë Turke, ky shtet autonom të shpallej i pavarur. Ky mendim ishte shfaqur së pari gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit dhe pastaj ishte shprehur dhe më qartë prej ideologut Sami Frashëri më 1899 te libri “Shqipëria ç’ ka qenë e ç’ do të bëhet”. Edhe kërkesat kryesore të kryengritjeve të viteve 1911-1912 ishin formuluar në përputhje me këtë synim. Të 14 pikat që pranoi sulltani t’u njihte shqiptarëve në gusht të vitit 1912 ishin një hap përpara drejt njohjes së autonomisë. Prandaj shtetet fqinjë ballkanikë u lidhën në aleancë dhe i shpallën luftë Perandorisë Turke për të çliruar territoret e tyre që u kishin mbetur ende nën zgjedhën turke dhe më tej për të pushtuar e copëtuar trojet e banuara nga shqiptarët, të cilat ato i konsideronin territore të Perandorisë Turke. Fillimi i Luftës Ballkanike e detyroi delegacionin e Ismail Qemalit që gjatë ndalesës në Bukuresht të ndryshonte programin, nga shpallje e Shqipërisë shtet autonom në shtet të pavarur (të mosvarur).
Viti 1912 e gjeti popullin shqiptar të raskapitur pas një pushtimi të gjatë osmano-turk, me 70 për qind të tij të kthyer në fenë e pushtuesit, me një prapambetje ekonomike të thellë dhe me një borgjezi të dobët që nuk kishte mundur të krijonte partinë e vet politike. Borgjezia dhe mikroborgjezia shqiptare kishte luajtur rolin e saj të shumanshëm për zgjimin nacional dhe kulturor të popullit dhe për krijimin e ideologjisë kombëtare, por ajo ishte ende e dobët në planin politik, financiar dhe organizativ. Ajo u mjaftua me përkrahjen që i jepte lëvizjes sonë kombëtare Austro-Hungaria e Italia dhe nuk dërgoi përfaqësues të saj të paktën te qeveria franceze dhe ajo angleze, kunsujt e të cilave kishin folur e shkruar mirë për popullin shqiptar, se ai ishte një popull josllav në Ballkanin Perëndimor që përbënte shumicën e territoreve të Vilajeteve Shkodër, Shkup. Manastir dhe Janinë, se ishte pasardhës i Gjergj Kastriotit Skënderbeut që kishte luftuar për të mbrojtur lirinë e tij dhe të Europës. Pra po të ishte bërë një punë diplomatike pranë këtyre fuqive para vitit 1911 mund të ishte siguruar përkrahja e tyre për ta përkrahur popullin tonë gjatë kryengritje të përgjakshme për liri të viteve 1911-1912 dhe në procesin e shpalljes së pavarësisë. Mbi gjithë këto dobësi ishte dhe një dobësi karkateri që karakterizonte veprimtarët politikë shqiptarë, ata, pavarësisht se cilës klasë dhe cilës rryme i përkisnin, vuanin nga egizmi dhe ideja se secili ishte më i miri. E shanin dhe e kritikonin njëri tjetrin pa fakte dhe e kishin shumë të vështirë të bashkëpunonin midis tyre për të vepruar si lob.
Si pasojë e këtyre dobësive të lëvizjes kombëtare shqiptare, Rusia Cariste pasi u kishte siguruar pavarësinë ose autonominë popujve sllavë të Ballkanit në vitet 1875-1878, mundi të impononte gjatë viteve 1912-1913 vullnetin e saj për të zgjeruar territoret e këtyre shteteve edhe me territore shqiptare. Kështu shtetit të pavarur shqiptar mezi iu njohën më pak se gjysma e territoreve të banuar në shumicë nga shqiptarët.
Në 10-12 vjetët e parë të jetës së shtetit shqiptar, rolin mbizotërues e kishin krerët e familjeve aristokrate, si Vlora, Toptani, Vrioni, Libohova, Bib Doda, e të tjerë, të cilët duke qenë të përkrahur e të përkëdhelur prej pushtetit osman kishin përvetësuar gjatë brezave reflekset e kapjes së pushtetit.
Ikonomi argumenton se mes kësaj aradhe pushtetdashësish, Esat pasha ishte ndër më të fuqishmit dhe më influentët. Ai ishte shumë më tepër se një lider krahinor. Esat pasha synonte të bëhej kreu i një Shqipërie që të përfshinte të gjitha krahinat dhe të gjithë shqiptarët pa dallime fetare apo klanore. Në tetor 1912, para se Ismail Qemali të ngrinte flamurin në Vlorë, Esat pasha iu përgjigj detyrës si ushtarak, marshoi drejt Shkodrës me rezervistë shqiptarë që mblodhi në Shqipërinë e Mesme, për ta mbrojtur atë si qytet shqiptar krahas komandantit të garnizonit turk, që e mbronte në emër të Perandorisë Osmane. Hetimet për vrasjen e Hasan Riza Pashës nuk nxorën dot në shesh se kush ishin e kush i shtyu tre vrasësit e vërtetë, prandaj dy nënkomandantët turq pranuan që komandën ta merrte Esat Pasha, i cili me aftësitë e tij mundi ta drejtonte me sukses qëndresën kundër rrethimit.
Në vitin 1913, kur në Londër po vendoseshin kufijtë e shtetit të ri, këmbëngulja e Austrisë përballë Rusisë, bëri që Shkodra t’i mbetej Shqipërisë. Mirëpo kjo zgjidhje nuk do të ishte arritur po të mos kishte ndodhur rezistenca trimërore e zgjatur në terren e organizuar dhe drejtuar prej Esatit në kushtet e urisë së skajshme. Më vonë, thekson Ikonomi, dolën njerëz, që thanë se pashai e shiti Shkodrën, por askush prej këtyre njerëzve nuk pati aftësitë, guximin apo autoritetin e Esatit për të mbledhur luftëtarë dhe për të mbrojtur qytetin e rrethuar. Askush nuk i shkoi atij në ndihmë, kur kishte nevojë.
Mbrojtja e Shkodrës, thekson studiuesi, “ishte fitore e Esat pashës” edhe pse ai u detyrua t’ua dorëzonte qytetin malazezëve për të mos e shkatërruar ushtërinë e dërmuar nga uria. Por dorëzimi ishte i përkohshëm, sepse Fuqitë e Mëdha kishin vendosur tashmë që Shkodra t’i mbetej Shqipërisë, kurse Gjakova e Dibra t’i jepeshin Serbisë. Malazezët u detyruan ta zbrazin Shkodrën pas dy javësh.
Pas luftës në Shkodër, në fillim të majit 1913, Esat pasha u zhvendos me rekrutët e tij në Tiranë dhe arriti të vinte qetësi në Shqipërinë e Mesme. Tashmë ai zotëronte ndikim të padiskutueshëm në veri të vendit dhe besonte se i takonte të vihej në krye të shtetit të ri nën një princ të huaj mysliman, kufijtë e të cilit sapo ishin vendosur në Londër. Por ëndrra që ai ushqeu nuk u realizua, sepse Fuqitë e Mëdha vendosën të sillnin në Shqipëri një princ të huaj europian. Esati manovroi, pranoi që princi të ishte Vilhelm Vidi me kusht që ai t’ia dorëzonte “Pleqësinë e Shqipërisë së Mesme” Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit ditën që ai u nis për në Gjermani si kryetar i delegacionit që do ta merrte Princin. Mirëpo ardhja e Princ Vidit në Durrës në mars 1914 e futi pashain në një vorbull xhelozish dhe intrigash. Donte të ishte më i fuqishëm se Princi dhe një ditë t’i zinte vendin. Ambiciet e tij kishin ngjallur frikën e Austro-Hungarisë dhe Vidi e shihte me dyshim. Në javën e tretë të majit shtëpia e tij u qëllua me top nga njerëzit e princit dhe Esatin e detyruan të largohej i poshtëruar për në Itali.
Plasja e kryengritjes fshatare proturke në Shqipërinë e Mesme e detyroi Vidin të ikte nga Shqipëria. Esati shfrytëzoi ndihmën e Serbisë dhe arriti të rikthehej me triumf në Durrës në fillim të tetorit 1914. Ai mori në dorë qeverinë dhe mendoi se Shqipëria do të gjente më në fund prehje nën autoritetin e tij. Mirëpo as këtë herë nuk mundi, sepse rebelët e shpallën pragmatistin Esat “të pafe” dhe armik të tyre. Stambolli gjithashtu e shpalli armik dhe i dha dënimin me vdekje. Fshatarët kryengritës, nën influencën e xhonturqve, nuk ia falnin Esatit faktin që pranoi një princ të krishterë evropian, në vend të një përfaqësuesi mysliman për Shqipërinë.
Ishte një kohë kaosi, kur kishte filluar lufta e përbotshme dhe Shqipëria ishte viktima e harruar, e destinuar të shkelej dhe të copëtohej. I rrethuar nga rebelët, pashai drejtonte një qeveri në Durrës nën mbrojtjen e Italisë, e cila kishte pushtuar Vlorën, ndërsa Greqia mbante jugun dhe veriu ishte jashtë çdo kontrolli. Presioni i kryengritësve ishte aq i madh, saqë në maj të vitit 1915 Esatit iu desh të thërriste forcat serbe për ta çliruar. Ato erdhën dhe i dorëzuan Haxhi Qamilin bashkë me krerët e tjerë të rebelimit, të cilët Esati i ekzekutoi. Por komanda serbe i paraqiti një marrëveshje për ta nënshkruar. Kushtet e saj ishin të rënda dhe kishin të bënin me lëshime territoresh dhe bashkime doganash, por pashai besonte se kur të vinte koha, do të gjente mënyrën që ato të mos zbatoheshin. Ikonomi konkludon se edhe pse marrëveshja mund të jetë e vërtetë, nuk ekzistojnë dëshmi të drejtpërdrejta që ta vërtetojnë. Autori pohon se përpjekjet e tij nëpër arkiva për ta gjetur ujdinë me serbët nuk kanë patur sukses.
Gjithsesi, fati e ndihmoi pashain toptanas: disa muaj më vonë Serbia u pushtua nga bullgarët, austriakët dhe gjermanët, ndërsa forcat serbe të përgjysmuara u detyruan të tërhiqeshin nëpër Shqipërinë e Veriut për të shpëtuar. Ato i kërkuan ndihmë Esatit dhe ky ua dha. Pashai e ndihmoi ushtrinë e sakatuar serbe të transferohej për në Korfuz dhe të shpëtonte nga shkatërrimi e poshtërimi. Si shpërblim për këtë shërbim, më vonë serbët i lidhën pashait një rrogë mujore. Me hyrjen e forcave austriake dhe bullgare në Shqipëri, në shkurt 1916 Esat pasha u detyrua të largohej nga Durrësi bashkë me mbrojtësit e tij, italianët. Ikonomi është ndër të parët që përshkruan me hollësi dhe vërtetësi gjendjen e shtetit të cunguar shqiptar gjatë kësaj periudhe jashtëzakonisht të vështirë, kur Fuqitë e Antantës kishin vendosur me një traktat të fshehtë ta copëtonin më tej vendin pasi të mbaronte lufta.
Esat pasha pati meritën ta kuptonte se Luftën Botërore do ta fitonin shtetet e Antantës dhe u lidh me to që në fillim. Ai ishte i vetmi shqiptar që, me një forcë të armatosur (“Taborin e tij”), mori pjesë ushtarakisht në luftime kundër forcave bullgare e austriake përkrah forcave të Antantës në frontin e lindjes, rreth Selanikut. Qeveria franceze, kur ia kishte nevojën e vlerësonte lart Esatin, por në fund të luftës, si francezët dhe aleatët e Antantës e konsideruan pashain pa vlerë dhe u orvatën ta braktisin.
Në Konferencën e Paqes në Paris, Esati u përpoq të thoshte fjalën e tij. Ai dorëzoi një memorandum, ku kërkonte njohjen e Shqipërisë me kufijtë e vitit 1913, por nuk e dëgjuan. Këtë memorandum, vëren Ikonomi, historianët shqiptarë nuk e kanë botuar asnjëherë.
Me ndihmën e miqve të vet, në prill 1919, Esati pati një takim në Paris me Presidentin amerikan Woodrow Wilson, të cilit i parashtroi idetë e veta për Shqipërinë e ardhshme dhe denoncoi planet e Italisë për të mbajtur Vlorën. Ikonomi është i vetmi që e ka përshkruar me hollësi këtë takim, mbi bazën e disa dokumenteve, ku spikat një letër e gjetur në arkiv me përmbajtjen e kërkesave të Esat pashës gjatë bisedës me presidentin amerikan. Në thelb, Esat pasha kërkoi që Shqipëria të vihet nën protektoratin amerikan. As ky takim nuk është përmendur ndonjëherë nga historianët shqiptarë.
Në fillim të vitit 1920, atdhetarizmi shqiptar u shkund nga letargjia dhe në Lushnjë u mbajt një kongres i cili krijoi një qeveri të re, që hodhi poshtë qeverinë proitaliane të Turhan pashë Përmetit. Disa pjesëtarë të kësaj qeverie i trembeshin kthimit të mundshëm të Esatit në pushtet, ndërsa në Shqipërinë e Mesme vepronin forca të armatosura pro pashait, të ashtuquajturit “esadistë”.
Autori sqaron se Esat pasha me pragmatizmin e tij krijoi shumë armiq dhe urrejtje, por ai ua pohoi hapur të dërguarve të qeverisë së Lushnjës në Paris faktin që merrte para nga serbët për shkak se u kishte shpëtuar ushtrinë nga shkatërrimi i plotë. Esati thoshte me sinqeritet se nuk ishte shërbëtor i askujt dhe se gjithnjë kishte vepruar në të mirë të atdheut.
“Shqipëria, – thoshte ai, – dëshiron të jetojë e qetë, midis maleve të saj, të ruajë atë që i ka njohur Konferenca e Londrës, të fuqizojë aleancën me fuqitë e Antantës, dhe të vendosë vetë mbi qeverinë që do ta udhëheqë”.
Në qershor të vitit 1920, kur Esati shpresonte të kthehej në Shqipëri me bekimin e Italisë, mësuesi 25-vjeçar, Avni Rustemi, që kishte shkuar në Paris, e vrau, me shumë gjasë i mbështetur dhe i financuar nga njerëz të qeverisë së Tiranës, ndër ta edhe Ahmet Zogu, siç konkludon Ikonomi. Nga ana ime shtoj në favor të këtij konkludimi dhe dy fakte të tjerë: a) gjatë Luftës së Parë Botërore, kur Esat pasha ishte armiqësuar dhe luftonte kundër Austro-Hungarisë, Ahmet Zogu jetonte dhe instruktohej në Austri dhe b) vrasja e Avni Rustemit më 1924 u krye nga njeriu i vënë prej Ahmet Zogut, me sa duket për të mbuluar të vërtetën e vrasjes së Esat pashës.
Ikonomi thekson se besimi i Esat pashës, që një ditë do ta shkëpuste Shqipërinë nga tutela e Fuqive dhe do të sundonte i lirë si monark, ishte një naivitet, prandaj në këtë drejtim atë nuk e ndihmuan as guximi dhe as kalkulimet e tij të zgjuar politikë.
Thjesht dhe shkurt mund të themi se studiuesi u ka dhënë historianëve shqiptarë një mësim themelor lidhur me trajtimin e personaliteteve të historisë kombëtare larg klisheve dhe politizimit. Njëkohësisht ai i ka dhënë një mësim të vlefshëm dhe klasës së sotme politike të Shqipërisë e të Kosovës, se atdheu nuk qeveriset me mendësi egoiste anadollake e grindavece, si dikur I. Qemali e E. Toptani që shanin njëri tjetrin pa fakte. Jeta e politikanëve kërkon sakrifica, korrektësi dhe punë për krijimin e shtetit ligjor. Prej jetës së Esat pashës pushtetarët e sotëm mund të mësojnë edhe nga zgjuarësia e tij për të zgjedhur sekretarë të aftë që dinin disa gjuhë të huaja si Faik Konica, për të kryer me sukses punën e tij si politikan e burrë shteti.
Edhe kjo vepër e Ilir Ikonomi të rëmben. Ajo lexohet me shumë kërshëri. Aty shpaloset jeta e Esat pashës me fakte duke përdorur në mënyrë të gërshtetuar stilin përshkrues, stilin analitik e atë letrar. Ai të bind se Esat pasha, ky politikan i zgjuar e pragmatist, mund të mos ishte një hero, por si veprimtar politik i pranishëm në gjithë periudhën e ngjizjes së shtetit shqiptar, meriton një vlerësim ndryshe. Nuk mund të mos njihet lufta e tij gjatë rrethimit të Shkodrës, rezistenca ndaj kryengritjes fshatare proturke të Shqipërisë së Mesme dhe pjesëmarrja me forca të armatosura në krah të bllokut fitues në Luftën e Parë Botërore, ndërkohë që rivalët e tij u rreshtuan me fuqinë humbëse, Austro-Hungarinë.
Ndërhohë mendoj se Ikonomi duhej të kishte kërkuar më shumë në aspektin e formimit kulturor të Esat pashën në fëmijërinë dhe rininë e tij dhe të mos e kishte cilësuar “të pashkollë”. Një familje e pasur si ajo e Toptanëve nuk mund ta kishte lënë këtë djalë pa i dhënë mësime private që në fëmijëri për zotërimin me gojë e me shkrim të turqishtes, ndoshta dhe të arabishtes, si dhe ndjekjen e ndonjë shkolle të mesme në Stamboll. Ndryshe nuk ka si shpjegohet dhënia e gradës General (Pasha) dhe zgjedhja e tij deputet në parlamentin turk, si dhe elokuenca aq e spikatur e këtij pashai.
Rezultatet e këtij studimi duhet të shfrytëzohen që historianët ta trajtojnë ndryshe figurën e Esat pashës në tekstet mësimore dhe në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”. Ky studim vlen të shfrytëzohet dhe prej shkrimtarëve dhe skenaristëve për të hartuar vepra të reja me këndvështrime objektive dhe mësimdhënëse.
