Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DASHURIA,ËSHTË MBIEMRI I CDO LETËRSIE

by

(Intervistë e poetit Petraq Risto dhënë gazetares Raimonda Moisiu)/

 “Një autor i mirë nuk mund “ta lëshojë veten” në duart e mediokritetit dhe të shkruaj “me porosi nga poshtë” vepra të natyrës rozë, të lehta, pa gravitacion, të cilat në njëfarë mënyre mund të përtypen lehtë, madje dhe mund të shiten, por që nuk kanë vlera gjithëpërfshirëse, konkurruese, elitare…”/

  -Përshëndetje z.Risto. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të veçantë vëllimet tuaja  me poezi “Mollë zhvirgjëruar nga rrufetë ”, “Lojë shahu në shekullin e XXI”, “Ëngjëlli me virus H5N1”, “Hallelulja”, “Apo-ka-lypsi”, “Mënd+afsh”(100 poezi dashurie dhe epicëllimi),“Lexuesi i buzëve: Ar+sy+eja”, “Miq të dyshimit”, etj. Sinqerisht, ngazëllehesh nga mjeshtëria e kulturës profesionale dhe thelbi artistik e filozofik i penës suaj poetike. Cila ka qënë eksperienca juaj e parë në gjininë e poezisë?

 -Kam shkruar që në moshë të njomë, mbase 9 vjeç. Disa krijime naive të asaj moshe ende i ruaj. Po natyrisht hapat e parë seriozë duken në adoleshencë, në shkollën e mesme, në vitet studentore.

Në fëmijëri mbaj mend se u futa në kurse fizarmonike, në grupe shahistike, madje dhe në skuadra futbolli, por përfundova në grupime letrare dhe në bibliotekën e qytetit tim të lindjes, Durrësit. Mbaj mend profesorin e parë të letërsisë në shtëpinë e pionierit, Mark Dema, i cili kishte përkthyer “Eneidën” e Virgjilit dhe, herë pas here, megjithëse ende të vegjël, na lexonte fragmente nga përkthimi i tij. Pastaj mësuesit e letërsisë luajnë një rol të rëndësishëm për formimin e një talenti të ri. Diktere Mustafaraj, Dhurata Agaraj në tetëvjeçare e më vonë Shezai Ballhysa, Matish Gjeluci, Lazam Koldashi, Ana Kovaçi, Dhimitër Nina e të tjerë në shkollën e mesme “Naim Frashëri”, na e bënin më të dashur letërsinë. Gazeta “Adriatiku” ishte një nga dritaret e para ku ne publikonim krijimet tona dhe Shaban Hidri, Thoma Qendro, Haxhi Shima, Hasan Ulqini, Isidor Dhimitriadhi dhe, veçanërisht, gazetarja Kozeta Mamaqi, na prisnin me dashuri dhe më kanë ndihmuar shumë, mua, por edhe shokët e mi Ilia Deden, Bashkim Hoxhën e të tjerë të talentuar durrsakë. Shpesh në pushimin e orarit zyrtar më mbyllnin në redaksi dhe më linin të shtypja në makinë shkrimi poezitë e reja…

 -Çfarë mendoni se ju ka bërë poet: geni, shkolla apo rastësia?

 – Mendoj se talenti lind, nuk fabrikohet e natyrisht as nuk klonohet. Teoria se duhet të kesh 1  përqind talent dhe 99 përqind punë, nuk më duket e saktë. Natyrisht për një talent kanë rëndësi të gjitha komponentët dhe kultura, vullenti etj. Por ato gjithnjë janë sekondare. Në këtë shekull të informacionit me të vërteta të reja, secili nga ne mund të ketë më shumë kulturë se bie fjala Shekspiri, por është e pamundur të krijosh “Makbeth”, “Hamlet” apo “Mbreti Lir”… Ndaj dhe kritika botërore thuajse është në një mendje se talenti më i madh, i pakapërcyer, i pavjetëruar, gjithnjë i freskët dhe pikë referimi, mbetet gjeniu Shekspir.

 -A keni ndonjë ndjesi të veçantë kur shkruani një poezi të bukur?

 -Natyrisht, kur shkruan një poezi origjinale, me vlera, gëzimi është i veçantë…Poezitë e bukura nuk janë shumë, flas për poezitë me vlera antologjike dhe konkurruese.

 -Kur shkruani, cili është vendi më i preferuar, në studio, në natyrë, apo krejt rastësisht, edhe duke pirë kafe diku?

 -Krijoj kudo, madje duke ecur me lindin motive dhe vargje. Por jam mësuar të ulem dhe të shkruaj në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, në shtëpi, në libraritë dhe parqet e Nju Jorkut… Flas për poezinë… Kurse proza kërkon të ngulmohesh në tryezë, do vullnet të hekurt. Unë shkruaj kryesisht drejt e në lap-top, jam mësuar që në rininë e hershme, apo kur isha gazetar që të punoja drejt e në makinën e shkrimit. Dhe kjo më ka ndihmuar shumë.

 -Ç’është dashuria për ju” Kur e ndjen një burrë se është i dashuruar dhe cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në poezinë tuaj? Si ia arrini ta reflektoni dashurinë në poezi?

 –Dashuria është mbiemri i çdo letërsie. Një poet shkruan për dashurinë e tij, shkruan dhe për dashuritë e realizuara, por edhe ato që kanë mbetur thjesht si bisqe zhgënjimi, shkruan dhe për dashuritë e të tjerëve, për fatet njerëzore. Pra, në njëfarë mënyre, poeti është një Fluger në Çatinë e kuqe të Dashurisë: u përgjigjet të gjitha erërave.

 -Poezia është dhe inteligjencë?

 -Natyrisht që është dhe inteligjencë. Bota ka me miliona poetë, ka mijëra poetë shumë të mirë dhe qindra apo dhjetra poetë të mëdhenj… Dallimin mes tyre e bën dhe këndvështrimi original, dhe ndjeshmëria e hollë, dhe thellësia e mendimit, pra, edhe shkalla e shkëlqimit të inteligjiencës vetiake…Dhe kjo është pjesë përbërëse e talentit.

 -Çfarë ju shtyn të shkruani një poezi-protestë me ton qytetar e intelektual?

 – Poeti është një qytetar i botës, është një sy në ballin e botës dhe një zemër në gjoksin e botës. Poeti nuk mund të shoh luftërat, mjerimin, padrejtësitë duke qenë i qetë në studion e tij… Poeti është natyrë rebele, poeti i përjeton tragjeditë e të tjerëve si të tijat… Poeti gjithnjë është protestues, natyrisht me gjuhën poetike…

 -Ju përveçse poet, jeni edhe tregimtar e romancier. A i shihni këto zhanre si sfidë? Cila është sfida për të shkruar një tregim apo roman? Zhanrin e tregimit dhe romanit e “bëtë të vinte te ju”, apo është preferencë e përhershme, e natyrshme?

 – Prozën e kam shkruar që në moshë të re… Ngaqë studiova për Gazetari dhe punova dhjetë vjet si gazetar, natyrisht që krahas poezisë u zhdërvjelltësova dhe në prozë me përshkrimet, skicat, reportazhet. Lëvizja në të gjithë krahinat e vendit, njohja e realiteteve dhe fateve njerëzore të nxit që të shkruash edhe prozë. Kështu, në fund ë viteve ’80, botova librin me tregime “Vdekja e palaços”dhe më vonë librin po me tregime “Ndalohet vrasja e ujqërve”.

 -Kur ju shkruat romanet  “Avioni ‘Madam Baterflaj’ , “Bukuroshja fantazmë dhe unë Zoti Prek Vdek”, dhe tani sëfundmi “Një grua me Urdhrin e Ujkut”, të vlerësuar nga kritika e kohës, i keni quajtur këto sfida vetjake krahas poezisë? Çfarë i dallon subjektet tuaja nga ato të autorëve të tjerë? 

 – Përvoja me romanet është e një natyre specifike. Gjetjet e romaneve unë i qëmtoj në një truall poeti, ngaqë vazhdimisht kam parapëlqyer subjektet surealiste, apo shkollën e realizmit magjik. Jam shprehur dhe herë tjetër se trevat e Ballkanit me historitë e tyre i shpallin thuajse të gatshme subjektet e jashtëzakonshme, të çuditshme dhe magjike, natyrisht, subjekte që brenda tyre kanë edhe klithmën e realizmit njerëzor. 

 -Si shkoni në lidhje me akumulimin dhe informacionin e nevojshëm, që ‘ju udhëzon’  për ta nxjerrë sa më mirë një roman apo tregim? Teksa iu hedh sytë, të japin përshtypjen e “ngjarjeve” reale, apo duhet t’i vlerësojmë për kuptimin e tyre simbolik, importin moral dhe substanca humaniste në përputhje me interpretimin tradicional historik, të jetës, midis modernes,  artit dhe filozofisë?

 -Gjinia e romanit dihet që është shumë e vështirë, kërkon kohë, mundim, vullnet, informacion. Romanet i shkruaj me vrull poezie, madje, ndonjëherë, edhe me frymëzim poeti. Këtu duhet patur kujdes që poezia të mos jetë zonjë shtëpie, por mysafire… Mbledhja e informacionit ka shumë rëndësi për romanin, por nuk hyj tek ata shkrimtarë që qëmtojnë për një kohë të gjatë, i jap më shumë rëndësi lojës me fantazi. Kur shkruaj një roman i jap rëndësi nisjes dhe di vendin ku do shkoj, por rrugët  e zgjedhura për të arritur atje, nuk i përcaktoj hollësisht, madje nisem pa porositur hotel, apo taksi, dhe pa përcaktuar stacionet ku do ndalem; dinamika dhe shpirti i aventurës më pëlqen të shkrihen në një roman.

 -A mendoni se OLD TIMES  rezonojnë ndryshe me audiencën e sotme dhe shoqërinë, krahasuar me audiencën e viteve ’70-‘80?

 -Natyrisht që çdo kohë ka dhe specifikën e vet, modën e vet… por autori serioz më shumë sesa kapriçiove të kohës, duhet t’i bindet shijeve të veta… Një autor i mirë nuk mund “ta lëshojë veten” në duart e mediokritetit dhe të shkruajë “me porosi nga poshtë” vepra të natyrës rozë, të lehta, pa gravitacion, të cilat në njëfarë mënyre mund të përtypen lehtë, madje edhe mund të shiten, por që nuk kanë vlera gjithëpërfshirëse, konkurruese, elitare…

 -Të gjithë krijimtarinë tuaj të deritanishme, me rreth tridhjetë libra të botuar brenda dhe jashtë vendit, të cilën e keni përfshirë në kolanën “Enciklopedia e zhgënjimit”, a mendoni se ky zhgënjim kozmik është realist në vitet e para të këtij fillimshekulli?

 -Përgjithësisht raca njerëzore në historinë e saj është zhgënjyer; të vdekurit dhe të zhgënjyerit gjithnjë kanë qenë shumica. Edhe në ditët e sotme ndodh kështu. Rënia e një sistemi, përpjekjet e një sistemi të mbetur për të mos rënë, patericat ekonomike, politike, diplomatike, nuk arrijnë të futen nën sqetullat e shumicës, apo 99 përqindshit njerëzor. Imagjinoni një rrugë gjigante ku shtatë miliard njerëz ecin jo me këmbë, po me paterica!… Natyrisht, që është e vështirë të krijosh një Enciklopedi të tillë, por letërsia, shpesh dhe natyrisht me dashje, konceptohet si utopi, apo si ëndërr…

 -Ka kohë që ju shkoni dhe vini në ShBA, madje një pjesë të kohës vjetore e kaloni në Nju Jork. Si po ju duket Kontineti i Ri, a mund ta gjeni të plotësuar veten si shkrimtar?

-Natyrisht ka shumë probleme. Kur hyri Demokracia në fillim të viteve ’90 dhe me miqtë e mi shkonim të protestonim në Qytetin Studenti, mbaj mend që i thosha vetes: “Je 39 vjeç… e ardhmja është përpara”. Dhe, ç’është e vërteta, gjatë këtyre 20 vjetëve kam shkruar shumë, sepse fitova atë Liri që më mungonte. Kam botuar shumë libra, jam botuar në Francë më 2009, në Meksikë (2008),  në Rumani (2008) dhe në ShBA (2011) me një libër elektronik të sistemit Kindle, shpërndarë nga amazon.com. Jam botuar në revista e gazeta letrare europiane dhe amerikane, apo në antologji të ndryshme… Këto janë arritje që dikur nuk mund t’i mendoje, vetëm që janë arritje individuale, me përpjekje individuale. Ime bijë, Sidorela, më ka kthyer në anglisht romanin “Një grua me Urdhrin e Ujkut” dhe nga viti i ardhshëm do synoj botimin e kësaj vepre në ShBA.

 -Shpresoni? …Po vëllim poetik do synoni të botoni në ShBA?

 – Natyrisht, shpresoj. Kuptohet, që edhe në letërsi ka rëndësi Fati, sepse jo vetëm që vijmë nga një vend i vogël dhe nga  një gjuhë e vogël, por vijmë dhe pa rekomandime të rëndësishme. Po kuptoj që në Amerikë  është vështirë të çash me poezinë metaforike, atje poezinë aktualisht po e kërkojnë më shumë të natyrës anekdodike, të zhveshur nga metaforat. Mungojnë poetë të formatit të Whitman-it, Auden-it, Eliot-it, Pound-it, Stivens-it, Dylan Thomas-it etj.Para disa kohësh revista prestigjioze letrare  amerikane “Lips:” ( Buzët”), ku përfshihen poetët më të mirë profesionistë, botoi poezi të miat dhe të sime bije, Sidorelës; revista elektronike ‘Muse pre pres’, gjithashtu më publikoi një cikël me rreth 20 poezi; apo revista “Cuthord” më veçoi në një konkurs të shtetit të Kolorados…, por këto janë ende pak për një autor që kërkon shumë nga vetja, por edhe nga institucionet letrare në ShBA. Mbase pas 4-5vjetësh, kur të bëhem edhe qytetar amerikan, mund të më hapen më shumë drita jeshile… Rëndësi ka që të kem shëndet dhe të vazhdoj të jem aktiv… Nëse arrij të përfundoj disa nga subjektet e mia në romane, mbase mundësitë do të jenë më të mëdha. Shpresa vdes e parafundit, sepse i fundit vdes njeriu që shpreson. Dhe autorët janë ata që shpresojnë edhe në pikën e fundit të dritës.

 -Pse shkruani? A keni disiplinë në të shkruar? E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë?

 -Pyetja “pse shkruani?”, është e ngjashme me pyetjen “pse dashuroni?”. Unë punoj çdo ditë për letërsinë, punoj në çdo kohë, mbase edhe kur fle. Punoj shumë kur eci, madje, edhe kur diskutoj. Ndizem nga diskutimet, kam dëshirë të kundërshtoj, madje, shpesh ‘rryma kundër’ më sjell në qejf si salmonin… Ende s’e kam menduar si mund të shuhet zjarri brenda meje, mbase duke u rrëzuar mbi të…

 -Si jeni ndier përballë botës së frikshme të mediokritetit, klaneve, hipokritëve dhe inferioritetit? Çfarë kuptoni me shprehjet “vetëgjymtim dhe vetëvrasje intelektuale”?

 -Unë kam një natyrë tepër shoqërore, më pëlqen humori, nuk jam cinik, por ‘di të luaj’, i dua të talentuarit, por nuk i urrej të patalentuarit kur ata nuk janë të rrezikshëm, por, natyrisht, kur kthehen në të rrezikshëm, kur kujtojnë se duhet të blejnë ca spaleta kolonelësh dhe gjeneralësh në uniformat që shiten anës udhëve me pluhur, atëherë revoltohem, bërtas, por jo aq sa të më marrin për të marrë. Mediokriteti letrar duke qenë gjithnjë shumicë, në çdo kohë dhe në çdo vend ka bërë ligjin… Reformatorët, të talentuarit e kanë patur të vështirë të përmbysin këtë hierarki të rreme. “Dallgët janë anonime, vetëm anijet që i çajnë kanë emër”, është një varg i poezisë sime.

 -Si ju janë dukur autorët që kanë marrë Çmimin Nobel në vitet e fundit? Jeni zhgënjyer prej tyre?…

 -Kritiku amerikan Harold Bloom para disa vitesh është shprehur se Çmimin Nobel shpesh e marrin autorët idiotë… Mendoj se në të kaluarën, por edhe sot janë bërë edhe gabime dhe përmenden me të drejtë rastet e Tolstoit, Borhesit etj. që “shpëtuan” pa e marrë këtë çmim… Por kam mendimin personal se, përgjithësisht, Nobeli ka shkuar tek autorët që e meritojnë për shembull poetët Nobel në vitet e fundit kanë qenë Brodsky, Paz, Heaney, Transtromer, etj., të gjithë e meritojnë; kam lexuar poezi të tyre dhe, natyrisht, që janë poetë të shkëlqyer. Por edhe Kadare, Murakami, Adonis, Umberto Eko, e të tjerë autorë të mëdhenj mund ta merrnin këtë çmim të madh. Mendoj se çmime të formatit të tillë, bota e 7 miliardë njerëzve duhet të ketë më shumë.

 -A ka kritikë të mirëfilltë letrare sot? Ç’mund t’u thoni kritikëve të sotëm?

 – Kritikë letrare ka, shpeshherë disa prej tyre janë ndalur edhe në krijimtarinë time. Por, sidoqoftë, në këtë drejtim kërkohet më shumë nga katedrat universitare, institucionet e specializuara, autorët me përvojë. Për krijimtarinë time kanë shkruar Razi Brahimi, Alfred Uçi, Anton Papleka, Natasha Lushaj, Moikom Zeqo, Virgjil Muçi, Vaid Hyzoti, Roland Gjoza, Agim Vinca, Agim Shehu, Dalan Shapllo, Adriatik Kallulli, Fatmir Terziu, Mihal Gjergji, Sokrat Paskali, Nuri Plaku, Demir Gjergji, Qazim Shehu, Granit Zela, Shpendi Topollaj, Qazim Shemaj, Rezarta Dhoga, Albert Zholi, Sejdo Harka, ju dhe disa të tjerë. Por fakti që një kritik nuk përfiton asgjë nga shkrimet e tij, i bëjnë ata më të tërhequr e më pak aktiv.

 -Ka nga këta personalitete si Razi Brahimi, Vaid Hyzoti, Roland Gjoza,  etj., që ju kanë vënë në avangardën e poezisë moderne e postmoderne shqipe, siç ju cilëson për shembull Razi Brahimi “poet novator”. A mendoni se realisht jeni vendosur aty ku ju takon?

 -Nuk di si të shprehem në këtë rast, por krijuesi serioz e kupton vendin që i takon. Por në këtë periudhë, veçanërisht në dhjetëvjeçarin e fundit kur unë botova shumë libra cilësorë poetikë, disa romane dhe vëllime me tregime, si dhe katër libra me poezi në Francë, Meksikë, Rumani dhe ShBA…, nuk m’u dhanë çmime letrare, madje, nuk u përfshiva edhe në ndonjë antologji… Eshtë kjo arsyeja që më shumë se një herë jam shprehur se në kontekstin shqiptar, kur mungon “syri” i vëmendshëm, kur instucionet janë gati të ngrira dhe katedrat universitare-ripërtypëse, pra, në këto kushte ,“kalaja letrare” duhet të merret nga jashtë, jo se autori ka nevojë të pushtojë ‘kala’, por ai duhet të imponohet në betejat globale, gjë që natyrisht është rruga më e vështirë, por besoj se është edhe rruga më bindëse.

 -Pra, vazhdojnë përpjekjet për të marrë kalanë nga jashtë? Fakti që tani një pjesë të kohës e kaloni në Nju Jork, mendoni se do t’ju ndihmojë në këtë drejtim?

 -Eshtë tepër e vështirë për ta marrë atë kala, sepse janë përpjekje tërësisht individuale, me libra që i përkthen vetëm ime bijë Sidorela, tani nënë me dy fëmijë. Por, nëse boton dhe ke sukses edhe jashtë vendit, besoj se si autor ia ke arritur qëllimit. “Lavdia ka logjikën e ujit dhe pa e kërkuar e gjen vetë nivelin”, është një vargu im. Kam gati të përkthyer romanin në anglisht “Një grua me Urdhrin e Ujkut” si dhe një vëllim me poezi, po në anglisht.

 -Ku shkruani më shumë, ku keni më tepër frymëzim në Tiranë apo në Nju Jork?

 -Kam një zakon që në fund të çdo poezie dhe të çdo krijimi tjetër vendos datën… Dhe në Nju Jork kam shumë datime. Më pëlqen Nju Jorku, atje e shfrytëzoj kohën krijuese më mirë. Në Tiranë ndizem më shumë nga çasti dhe për një poet kjo, gjithashtu, ka rëndësi. Duke qenë natyrë tepër shoqëror më nxisin bisedat, replikat, debatet me miqtë krijues, por në këtë kohë interneti këtë mikroklimë me miqtë mund ta krijosh dhe në Nju Jork…

 -Projektet tuaja për të ardhmen? Çfarë ju ka mbetur peng?

 – Po shkruaj. Kjo ka rëndësi. Kam gati një vëllim të ri poetik dhe po punoj për përfundimin e romanit “Salla me hijet prej letre”. Një autor ka shumë pengje, por duke qenë se jam ende në kulmin e energjive krijuese, besoj se disa nga këto pengje do t’i shkarkoj në tryezën e punës. Kam shumë subjekte romanesh të shkurtër, që i kam nisur t’i shkruaj kohë më parë, 15, 10 apo 5 vite më parë, të cilat do luftoj t’i përfundoj…

 -Edhe ato bëjnë pjesë në kolanën tuaj “Enciklopedia e zhgënjimit”? 

-Po… Një autor gjithnjë është në anën e të zhgënjyerve.

  -Mesazhi juaj për shkrimtarët e poetët e rinj…

 -Nëse kanë talent të plotë, duhet t’i përkushtohen letërsisë me një punë të madhe. Mirë do të ishte të qëndronin në anën e të zhgënjyerve të përjetshëm për t’i shërbyer shoqërisë në zhvillimin dhe përsosjen e saj.

 -Ju faleminderit!

 -Dhe unë ju falënderoj për intervistën.

  Bisedoi:Raimonda MOISIU

Nëntor, 2012

 

NDAHET NGA JETA “BABAI” I SPELEOLOGJISE SHQIPETARE

by

 Ditën e hënë, më 17 dhjetor 2012, u nda nga jeta Prof. Gezim Uruçi dhe padyshim njëri nga speleologët më të shquar në historinë e sepeleologjisë shqiptare./

 NGA RAJMONDA MOISIU/

 Profesor Uruçi konsiderohej nga të gjithë si “babai” i speleologjisë në vendin tonë, gjë të cilën ai e kishte vërtetuar më së miri.Profesor Gëzim Uruçi, ishte vetëm 5 vjeç, kur në vitin 1950 së bashku me babanë e tij, zbuluan shpellën e Gajtanit pranë fshatit Gur i Zi në Shkodër. Ky ishte vetëm fillimi i një pasioni të madh në fushën e speleologjisë për shkodranin Gëzim Uruçi, i cili konsiderohet si eksploratori më i madh shqiptar i të gjitha kohërave. 62-vjeçari është eksplorues i rreth 3200 shpellave në të gjithë botën dhe mban titullin Profesor Honoris në shkencat speleologjike. Ndonëse 12 vjet më parë një sëmundje e la invalid, ai me një përpjekje mbinjerëzore e mposhti atë. Edhe pse me paterica, Uruçi është pjesë aktive e ekspeditave ndërkombëtare. Shkodra njihet si qyteti që ka nxjerrë emra të shquar në fushën e artit, kulturës dhe të shkencës. Një prej tyre është Gëzim Uruçi. Në vitin 1994, Unioni Internacional i Speleologjisë në Bruksel i dha titullin Profesor; Federata Bullgare e Speleologjisë dhe Unioni Internacional i Astronomisë, e kanë nderuar me medalje; më 1994, në Spanjë iu dha çmimi “Juri Gagarin”.
Ndërsa më 2001, Instituti Biografik i Kembrixhit e përfshiu ndër intelektualët më të shquar të botës. Uruçi është përfshirë në 8 enciklopedi ndërkombëtare, ku e fundit është ajo e vitit 2006 (enciklopedia e speleologjisë së Bullgarisë). Aktualisht, 62-vjeçari që nderoi e nderon qytetin e tij të lindjes dhe Shqipërinë në arenën ndërkombëtare, merr pjesë çdo vit në mjaft konferenca ndërkombëtare.

 / Pasioni për Speleologjinë/

 Gëzim Uruçi, pasionin për zbulime e kërkime e ka trashëguar nga babai i tij, Myftar Uruçi. Ky i fundit, i diplomuar në Perëndim, në vitin 1936, krijoi në Shkodër me disa shokë të tij, shoqërinë e bjeshkatarëve e shpellarëve, si pjesë e shoqërisë “Vllaznimi”. Po nga babai, Gëzimi trashëgoi dhe pasionin për alpinizmin. Në vitin 1970, ai krijoi grupin e parë të speleologëve shqiptarë. Por sipas urdhrit të dhënë nga qeveria e asaj kohe, ky grup speleologësh duhet të shkonin vetëm në disa shpella për eksplorim, si në atë të Jubanit dhe Zhylës në Shkodër; Pirogashit në Jug dhe e Piratëve në Dhërmi. Zhvillimi i speleologjisë do i çonte arkeologët në zbulime të rëndësishme; si mbishkrime të lashta; instrumente litikë; piktura neolitike, siç janë ato në shpellat e Dukagjinit e Kelmendit në Shkodër; në shpellën e Trenit në Korçë; në shpellat e Karaburunit; Dhërmiut e Himarës. Në vitin 1972, zbulimet e tij bëhen prezent në Akademinë e Shkencave, ku Gëzim Uruçi pranohet si bashkëpunëtor për speleologjinë, ndërsa punonte si teknik i mesëm në uzinën mekanike “Drini” në Shkodër.

    /  Rreziqet/

 Eksplorimet në shpellën e Gjolajve në Bratosh të Bajzës, atë të Bijës së Husit në Bogë, shpellën e Majës së Harapit në Theth, shpellat e Konispolit e Karaburunit, janë ato që kanë lënë dhe mbresat më të pashlyeshme tek speleologu Uruçi. Duke rrëfyer për emocionet dhe rrezikshmërinë, ai tregon se mjetet që përdoreshin ishin mjete primitive empirike, pasi mungonin pajisjet e posaçme dhe teknika përkatëse. “Këto mjete prodhoheshin nga ne, si gozhdët për shkëmbinj, ganxhetat, shkalla prej litari etj. Përdornim dhe mjetet e alpinizmit. Për kaskë mbrojtëse merrnim kapele minatorësh, të cilat i gjenim privatisht me anë të lidhjeve shoqërore e miqësore me minatorë”, – tregon 62-vjeçari. Ai thotë se ishte tepër e rrezikshme futja e lëvizja nëpër hapësirat e sifoneve, të cilat janë gropa në formë omega, si vezore të mbushura me ujë, në pozicione të ndryshme nën tokë, në thellësi 150-300 m. “Të gjitha pajisjet e zhytjes prodhoheshin nga ne. Maskat e fytyrës i bënim me lozen e gomave të vjetra të makinave, të cilat nuk përdoreshin më. Tek sytë vinim xham të zakonshëm si dhe faqet gominash të makinave Çentauer. Tubat lidhës i modifikonim me tuba gome të ndryshëm, dhe këto i bënim në fshehtësi. Kjo për faktin se nuk lejohej përdorimi tyre, pasi mund të përdoreshin për arratisje”, – rrëfen Uruçi. Sipas tij, disa prej këtyre mjeteve ruhen dhe sot në muzeun e tij privat. Gëzim Uruçi tregon se të dhënat që grumbullonin ia dorëzonin Akademisë së Shkencave. Në mjaft raste të studimeve, anëtarët e kësaj akademie u referoheshin të dhënave të tyre (speleologëve).

      / Apartamenti Muzè/

 Shtëpia ku jeton Gëzim Uruçi së bashku me familjen e tij ndodhet në katin e pestë të një pallati në qytetin e Shkodrës, por ajo mund të quhet mjaft mirë një muze i arkeologjisë e speleologjisë, një qendër studimore ku arkivi, fototeka e biblioteka kanë zënë çdo hapësirë. Në çdo mur të apartamentit të tij shikon të ekspozuara objekte të gjetura në shpella apo gërmime arkeologjike. Ai ruan në arkivin e punës së tij (fototekë) filma dhe foto të bëra me teknikë dixhitale, rreth 1.300.000 të tilla të skeduara me indeks shkencor sipas sistemit të fototekës ‘Marubi’. Thuajse gjysma e tyre i përket studimeve speleologjike, me foto bardh e zi dhe kolor, ndërsa ka dhe mjaft diapozitiva. Edhe biblioteka e tij personale është ndër më të mëdha të biblioteka private, ku përfshihen mjaft literature për gjeografinë dhe speleologjinë. Lidhur me bibliotekën e tij personale, Uruçi sqaron se në vitin 1990 ka pasur oferta nga shteti i atëhershëm për t’ia dhuruar atij, kundrejt një këmbimi qesharak (do e dërgonin të punonte mësues në një fshat afër Shkodrës). Madje pas 1990-ës nuk i kanë munguar dhe interesimi për arkivin e tij nga universitete të huaja që kanë afruar çmime të pëlqyeshme, por që janë refuzuar, pasi dorëzimi i kësaj pasurie për Uruçin do të thotë të tradhtojë pasionin e jetës së tij si dhe traditën e familjes. Vetëm letërkëmbimi i familjes dhe i tij përmban rreth 13.000 letra në 18 gjuhë të ndryshme të botës, ku nuk mungojnë ato me 70 universitete të huaja dhe 30 akademi. Literatura që ka biblioteka familjare e tij, i përket fushave të etnografisë, astronomisë, arkeologjisë, speleologjisë, muzikës empirike, mjekësisë antike etj. Për të sistemimin e ruajtjen e kësaj pasurie e ndihmon dhe vajza e tij.

 

 

 

 

SHKRIMTARI ROMANO TREGON PSE E SHKROI LIBRIN”BESA” DHE DOMETHENIEN E KODIT TE SHENJTE TE SHQIPTAREVE

by

Louis Romano: Pse e shkrova librin “Besa” dhe domethënia e “BESES”, si një betim e botës njerëzore!/

 Intervistë me shkrimtarin amerikan, Louis Romano, autor i librit “BESA”/

NE FOTO; Shkrimtari Louis romano dhe shkrimtarja Raimonda Moisiu me 11 nentor 2012 ne takimin e shkrimtareve Shqiptaro-amerikane, ku z.Romano deklaroi edhe anetaresimin e tij/

Shkrimtari Louis Romano është lindur dhe rritur në Bronx, New York. Ai ka jetuar për vite në lagjen “Little Italy”, një bllok banesash të Bronx-it, në qytetin e New York-ut. Mbas një karriere të suksesshme në biznes, ai u dha mbas pasionit të hershëm të tij për të shkruar. Rezultati debutues i parë i tij do të ishte romani, “Fish Farm” (Rezervati i Peshkut)”. Ndërsa në pranverën e vitit 2011, botoi vëllimin me poezi; ”Foleza e ankthit” “ Kohët e fundit shkrimtari amerikan, Louis Romano botoi librin ‘fiction’ në gjuhën angleze,të titulluar me fjalën më domethënëse në gjuhën shqipe: “Besa”. Një histori mjaft e bukur dhe e shkruar mjaft mirë me talent e përkushtim. Për realizimin me sukses të këtij romani, shkrimtari Lous Romano studioi kulturën shqiptare për vite, veçmas i intriguar ato c’ka ai lexonte për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Autori nuk ngurron të bëjë krahasimin me “Vendetta siciliane”. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e tij shqiptarë dhe amerikanë i sugjeruan që shkrimtari duhet të provonte një titull tjetër. Por shkrimtarit Louis Romano, termi ”BESA” ju duk tejet domethënës dhe se fjala “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA” është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje. Autori Louis Romano ka njohuri të mira të kulturës dhe historisë italiane. Kjo edhe për shkak të origjinës së tij. Është një rrëfimtar shumë i mirë e i zoti, di sa ta tregojë e shkruajë atë. Ai shfaqet autentik dhe i sinqertë. Shkrimtari amerikan Louis Romano tashmë në të 60-a ka filluar karrierën e tij për të shkruar vonë. Ai ka një histori të suksesit në industrinë e energjisë, përfshirë këtu edhe pozicionet menaxheriale të mëparshme me kompani të tilla si “Hess & Castle Oil”. Aktualisht drejton biznesin Informa Energy, Inc. Dhe një partner ne firmën e konsumimit të energjisë. Në këtë bisedë, Louis Romano shpalos historinë e tij, se çfarë e frymëzoi atë personalisht, një shkrimtar amerikan, për të shkruar në lidhje me kodin e shenjtë shqiptar “BESA”.

Intervistoi: Raimonda MOISIU

Na tregoni kush është shkrimtari Louis Romano? Ku jetoni? Kur keni menduar për herë të parë, t’i përkushtoheni artit të të shkruarit?
Unë jam nga Bronx, New York, aktualisht jetoj në Neë Jersey. Unë gjithmonë jam shquar për të shkruar, kështu që kam filluar të shkruaj që nga shkolla e mesme e në kolegj. Në fakt vëllimin me poezi” Foleza e ankthit” (ANXIETY’S NEST) që u botua në pranverën e vitit të kaluar ishin poezi të shkruara kohë më parë që në vitet ’60-‘70s. Ndërsa unë e familja ime u kujdesëm për të ngritur biznesin tonë, unë kam pasur pak kohë apo aspak, për t’iu përkushtuar artit krijues. Jo se nuk do të shkruaja por nuk do të ishte e njëjta gjë si të shkruash një libër. Por gjithsesi unë i premtoja vetes time se kur unë të mundem do të shkruaj një ditë. Dhe premtimin e mbajta në moshën 58 vjeçe, katër vjet të shkuara fillova t’i përkushtohem artit kreativ.
Besoj se kjo zgjuarsi vjen nga diku në gen….A ka qenë ndonjë nga prindërit të cilët kanë shkruar? Kush iu ka inkurajuar ju, të shkruani?
Prindërit e mi kanë qenë shumë punëtorë, dhe nuk kanë pasur kohë për të shkruar. Unë kam studiuar në një shkollë të mesme katolike dhe ka qenë mësuesi im ai që më ka inkurajuar i cili pëlqente shumë essetë e mija me rreth 500 fjalë. Tema e një esseje njëherë ishte një personazh real e i paharrueshëm i jetës time. Mësuesi im pat qenë Kapiten ne Ushtrinë e SHBA-ës, kështu që kur unë shkrova për vëllain tim më të madh Anthoni i cili ishte ushtar në Vietnam në atë kohë, mësuesi e lexoi atë duke u lotuar. Në fakt unë nuk kisha vëlla më të madh ushtar në Vietnam. Ajo c’ka unë shkrova ishte krejt imagjinatë. Mësuesi im kurrë nuk e morri vesh që ishte fantazi dhe për vite me radhë më pyeste për “vëllain tim, Anthony”, ndërsa unë vazhdoja të fantazoja histori të ndryshme për të. Në atë kohë unë mbeta jo vetëm në atë kurs, por dhe në disa lëndë të tjera. Mësuesi iu tha mësuesve të tjerë që më kishin ngelur në klasë, se Lou nuk është aq i mefshtë sa ju e mendoni. Kjo është mëse e vërtetë.
Të shkruarit ishte instinkt i brendshëm apo ju e ndjenit se duhet të shkruanit?
Është mëse e vërtetë! Ngjarjet dhe poezia lindën krejt papritur te unë. Unë kurrë nuk e detyroja veten për të shkruar. Kam qenë në klinikën e një doktori, kur u frymëzova dhe kam shkruar një nga poezitë e mija më të mira, vetëm duke soditur një çift që ishin në dhomën e pritjes.
Sapo keni nxjerrë nga botimi librin tuaj të fundit “BESA”. Pse e keni titulluar librin tuaj në gjuhën shqipe dhe si keni arritur të realizoni botimin e tij?
Fillimisht librin e kam botuar vetë. Por më pas ka qenë Shtëpia Botuese; 9ine Inc Publishing. që e botoi atë. Për realizimin me sukses të këtij romani kam studiuar kulturën shqiptare për vite, veçmas kam qenë i intriguar ato ç’ka unë lexoja për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e mi shqiptarë dhe amerikanë më sugjeruan që duhet të provoja një titull tjetër. Por termi ”BESA”më dukej tejet domethënës dhe zbulova se “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA”
është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje.have written. What are you writing now

 

 

 

Çfarë ka qenë e dobishme në lidhje me atë eksperiencë për ju? Cilat ishin impresionet tuaja të para?
Orët e leximit dhe të hulumtimit kanë qenë tejet instruktive e ndriçuese për mua. Koha që kam kaluar me miqtë e mi shqiptarë në shtëpitë e tyre, zyra, dasma dhe funeralet e tyre kanë ndikuar shumë te unë. Ashtu sikundër ne italianët, shqiptarët janë njerëz të ndjeshëm, bujarë, mikpritësa, të gjallëruar, flasin me zë të lartë, të zëshëm, të vetëdijshëm dhe seksi. Unë ndjehem si në shtëpinë time me ta…
Nga ku i keni marrë subjektet? Ishte e vështirë për të arritur në ato gjëra që ju shkruani në lidhje me to? Që ku fillon ky libër?
Subjektet e mia i morra të gjithë rreth e rrotull meje – në rrugët e New York City.
A e keni ndërmarrë ndonjë studim për kulturën shqiptare, apo keni qenë frymëzuar nga diçka tjetër?
Një nga klientët e mi të biznesit më dhuroi Kanunin. Kam lexuar atë dhe ri-lexuar atë. Ky ka qenë një “terren” trajnimi për mua.
A keni miq të tjerë që ju dhanë idenë për rrëfimin “Besa”?
Po. Rick dhe Shpresa Metalia Elezi janë ata që kanë influencuar me ndihmesën e tyre. Miku im i dashur Hamdi Nezaj dhe miku im i golfit, Dino, anëtar i Bordit,- kanë qenë një ndihmesë e madhe.
Libri “Besa” ka një strukturë veçanërisht interesante. Si e keni realizuar atë?
Unë jam prozator- rrëfimtar i ngjarjeve. Dhe ky është një rrëfim.
A ka ndonjë diçka tjetër që ju ka ndihmuar në atë periudhë të ngarkuar teksa ju ishit duke shkruar romanin?
Po është mëse e vërtetë! Besnikëria, mikpritja dhe inkurajimi nga miqtë e mij të shtrenjtë shqiptaro-amerikanë dhe anasjelltas. Gjeja kohë të qetë për të shkruar, në zyrë, në shtëpinë time . por pjesën më të madhe të librit e kam shkruar gjatë pushimeve për të luajtur golf në Republikën Domenikane dhe Meksikë. Gjithmonë gjej kohë për të shkruar.
Kanë thënë se libri “Besa”, i Louis Romanos dëshmon të jetë një histori e vërtetë. A është ky libër i bazuar në fakte të vërteta?
Ka disa fragmente realë brenda rrëfimit por libri është kryesisht fantazi.
Cilat ishin ankesat e redaktorëve?
Fjalët shqiptare ishin një sfidë për ta, por siç e theksova më lart ne kemi punuar me ndihmën e miqve të mi, shqiptaro-amerikanë..
“Besa” ishte konceptuar fillimisht si një dramë jo si një komedi. A jeni përpjekur për të riformuar botën politikisht, atëherë?
“BESA” nuk ka asnjë lidhje me komedinë. Unë jam përpjekur për të treguar se hakmarrja është diçka që ne kemi nevojë për të lënë pas nesh.
A keni menduar ndonjëherë për ta shkruar skenar filmi? A do të jeni në gjendje ta bëni atë?
Nuk kam tentuar deri më tani për të shkruar një skenar filmi. David Armstrong, një shkrimtar mjaft i njohur për filmat Sci-Fi,ka shkruar skenarin e “Besa” dhe ka fituar çmime. Kjo po do të bëhet një film.
Zakonisht sa një përshkrime regjisoriale mund të bëjë një shkrimtar për të realizuar një skenar-filmi?
Sipas mendimit tim regjisori ka nevojë për të parë filmin, dhe volumin e faqeve të librit. Kjo mund të dëmtojë regjisorët gjatë procesit krijues.
Nëse kjo do të ndodhë, si do të ndiheni ju në rast se “Besa” që ju keni shkruar, bëhet film, por dikush tjetër do të jetë regjisori i saj, a do ta mendoni se kjo do të jetë krijim i juaji?
Patjetër. Historia e “Besa” është baza që skenari i filmit do të ndërtohet. Unë shpresoj dhe do të ndihmoj me çdo mënyrë që mundem.
A janë shkrimet tuaja, essetë,novelat poezitë janë të sajuara apo origjinalet tuajat? Për mua që i kam lexuar kam mendimin se ato janë emocionet tuaja origjinale…
Keni të drejtë. Gjithçka është nga brenda meje. Emocionet e mia nuk janë të sajuara, por janë ndjenjat origjinale..
Pse shkruani?
Pse artisti pikturon një pikturë ose një skulptor bën një skulpturën e tij? Të shprehurit e ndjenjave, dashuria për njerëzit, dashuria njerëzore dhe dashuria për të komunikuar me botën njerëzore..
Ju jeni amerikan, italian në origjinë…Cilat janë ndjenjat tuaja për Kosovën dhe kulturën shqiptare në tërësi?
Unë pëlqej shumë traditat tuaja, muzikën, dhe dashuria për jetën, ushqimet, respektin dhe nderimin që ata tregojnë për prindërit, familjen, miqësinë dhe bujarinë veçmas me të huajt. Brenga ime e vetme është që nuk jam në gjendje të flas gjuhën tuaj të bukur shqipe.. A ka shkolla të gjuhës shqipe në New York City? Besoj se ka, por unë mbase jam i moshuar për ta kapur e mësuar atë. Ashtu si trashëgimia e kulturës sime siciliane dhe trashëgimia e kulturës shqiptare është një kulturë që u mënjanua nga kulturat e tjera. Por zemrat e sicilianëve dhe zemrat e shqiptarëve kurrë nuk mund të ndryshojnë e të mënjanohen.
Si do ta interpretoni krizën e tanishme ekonomike globale? Është fantazi apo një realitet i dhimbshëm?
Unë e shoh atë si një riciklim të biznesit. Ky i fundit, jo ndryshe nga depresioni i madh është globale dhe më gjerë dhe me sa duket e pamundur për t’u zgjidhur. Unë besoj në rrugën kapitaliste të jetës për të mirën e njerëzimit dhe do ta refuzoja kategorikisht komunizmin, socializmin dhe teorinë marksiste. Unë akoma shpresoj se do të dalin udhëheqës të zotë për të na nxjerrë nga kjo krizë e vështirë globale..
Na tregoni diçka rreth librave të tjerë që keni shkruar. Çfarë jeni duke shkruar tani?
Libri im i parë në zhanrin e prozës është “Rezervati i Peshkut” (Fish Farm). “Besa” është libri im i dytë në këtë gjini, me të cilin mendoj se kam bërë një punë shumë të mirë. Jam në proces të redaktimit të një libri tjetër dhe gati më shumë se gjysma e tij është redaktuar. Ky libër është në lidhje me një vrasës serial. Jam në proces të një libri me foto për një burrë 82 vjeçar i cili jeton në Bruklin dhe kurrë nuk ka pasur ujë të ngrohtë apo ngrohje në shtëpinë ku ai jeton edhe sot e kësaj dite. Mjerisht ky është një libër rreth një individi që është abuzuar me të dhe aspak imagjinar.
Një mesazh për komunitetin e shkrimtarëve shqiptaro-amerikan?
Madhështia e popullit shqiptar duhet t’i rrëfehet botës. Jo vetëm gjendjen e Shqipërisë dhe Kosovës përmes viteve të shtypjes, por atë që është në zemrat dhe mendjet e shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë. Unë shoh Rilindjen italiane dhe pyes veten se çfarë po ndodhte në Shqipëri gjatë asaj periudhe. Pse kaq pak kreativitet nga njerëz të tillë të shkëlqyer, të ndjeshëm dhe të talentuar. Unë besoj se arti, arti i të gjithë popullit shqiptar gjatë asaj periudhe u përpoq ta ndriçonte historinë në njëfarë mase por ndodhi edhe ajo që arti u persekutua prej tyre… Kjo nuk mund të ndodhë dhe nuk do të ndodhë më në një Shqipëri të lirë. Ajo çfarë shqiptaro-amerikanët kanë arritur në 50 vitet e fundit në SHBA-ës në biznes e tregëti është vërtet impresionuese. Ajo çfarë komuniteti i shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë do të bëjë –do të mbetet EPIKE! Së pari, ne duhet të inkurajojmë të gjithë shqiptaro-amerikanët për të lexuar librin “BESA”! Jo sepse shqiponja me dy koka është në kopertinën e parë, por për shkak se ata duan për të pasuruar veten me fjalët dhe mendimet.

Intervistë me shkrimtarin amerikan, Louis Romano, autor i librit “BESA”

Shkrimtari Louis Romano është lindur dhe rritur në Bronx, New York. Ai ka jetuar për vite në lagjen “Little Italy”, një bllok banesash të Bronx-it, në qytetin e New York-ut. Mbas një karriere të suksesshme në biznes, ai u dha mbas pasionit të hershëm të tij për të shkruar. Rezultati debutues i parë i tij do të ishte romani, “Fish Farm” (Rezervati i Peshkut)”. Ndërsa në pranverën e vitit 2011, botoi vëllimin me poezi; ”Foleza e ankthit” “ Kohët e fundit shkrimtari amerikan, Louis Romano botoi librin ‘fiction’ në gjuhën angleze,të titulluar me fjalën më domethënëse në gjuhën shqipe: “Besa”. Një histori mjaft e bukur dhe e shkruar mjaft mirë me talent e përkushtim. Për realizimin me sukses të këtij romani, shkrimtari Lous Romano studioi kulturën shqiptare për vite, veçmas i intriguar ato c’ka ai lexonte për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Autori nuk ngurron të bëjë krahasimin me “Vendetta siciliane”. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e tij shqiptarë dhe amerikanë i sugjeruan që shkrimtari duhet të provonte një titull tjetër. Por shkrimtarit Louis Romano, termi ”BESA” ju duk tejet domethënës dhe se fjala “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA” është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje. Autori Louis Romano ka njohuri të mira të kulturës dhe historisë italiane. Kjo edhe për shkak të origjinës së tij. Është një rrëfimtar shumë i mirë e i zoti, di sa ta tregojë e shkruajë atë. Ai shfaqet autentik dhe i sinqertë. Shkrimtari amerikan Louis Romano tashmë në të 60-a ka filluar karrierën e tij për të shkruar vonë. Ai ka një histori të suksesit në industrinë e energjisë, përfshirë këtu edhe pozicionet menaxheriale të mëparshme me kompani të tilla si “Hess & Castle Oil”. Aktualisht drejton biznesin Informa Energy, Inc. Dhe një partner ne firmën e konsumimit të energjisë. Në këtë bisedë, Louis Romano shpalos historinë e tij, se çfarë e frymëzoi atë personalisht, një shkrimtar amerikan, për të shkruar në lidhje me kodin e shenjtë shqiptar “BESA”.

Intervistoi: Raimonda MOISIU

Na tregoni kush është shkrimtari Louis Romano? Ku jetoni? Kur keni menduar për herë të parë, t’i përkushtoheni artit të të shkruarit?
Unë jam nga Bronx, New York, aktualisht jetoj në Neë Jersey. Unë gjithmonë jam shquar për të shkruar, kështu që kam filluar të shkruaj që nga shkolla e mesme e në kolegj. Në fakt vëllimin me poezi” Foleza e ankthit” (ANXIETY’S NEST) që u botua në pranverën e vitit të kaluar ishin poezi të shkruara kohë më parë që në vitet ’60-‘70s. Ndërsa unë e familja ime u kujdesëm për të ngritur biznesin tonë, unë kam pasur pak kohë apo aspak, për t’iu përkushtuar artit krijues. Jo se nuk do të shkruaja por nuk do të ishte e njëjta gjë si të shkruash një libër. Por gjithsesi unë i premtoja vetes time se kur unë të mundem do të shkruaj një ditë. Dhe premtimin e mbajta në moshën 58 vjeçe, katër vjet të shkuara fillova t’i përkushtohem artit kreativ.
Besoj se kjo zgjuarsi vjen nga diku në gen….A ka qenë ndonjë nga prindërit të cilët kanë shkruar? Kush iu ka inkurajuar ju, të shkruani?
Prindërit e mi kanë qenë shumë punëtorë, dhe nuk kanë pasur kohë për të shkruar. Unë kam studiuar në një shkollë të mesme katolike dhe ka qenë mësuesi im ai që më ka inkurajuar i cili pëlqente shumë essetë e mija me rreth 500 fjalë. Tema e një esseje njëherë ishte një personazh real e i paharrueshëm i jetës time. Mësuesi im pat qenë Kapiten ne Ushtrinë e SHBA-ës, kështu që kur unë shkrova për vëllain tim më të madh Anthoni i cili ishte ushtar në Vietnam në atë kohë, mësuesi e lexoi atë duke u lotuar. Në fakt unë nuk kisha vëlla më të madh ushtar në Vietnam. Ajo c’ka unë shkrova ishte krejt imagjinatë. Mësuesi im kurrë nuk e morri vesh që ishte fantazi dhe për vite me radhë më pyeste për “vëllain tim, Anthony”, ndërsa unë vazhdoja të fantazoja histori të ndryshme për të. Në atë kohë unë mbeta jo vetëm në atë kurs, por dhe në disa lëndë të tjera. Mësuesi iu tha mësuesve të tjerë që më kishin ngelur në klasë, se Lou nuk është aq i mefshtë sa ju e mendoni. Kjo është mëse e vërtetë.
Të shkruarit ishte instinkt i brendshëm apo ju e ndjenit se duhet të shkruanit?
Është mëse e vërtetë! Ngjarjet dhe poezia lindën krejt papritur te unë. Unë kurrë nuk e detyroja veten për të shkruar. Kam qenë në klinikën e një doktori, kur u frymëzova dhe kam shkruar një nga poezitë e mija më të mira, vetëm duke soditur një çift që ishin në dhomën e pritjes.
Sapo keni nxjerrë nga botimi librin tuaj të fundit “BESA”. Pse e keni titulluar librin tuaj në gjuhën shqipe dhe si keni arritur të realizoni botimin e tij?
Fillimisht librin e kam botuar vetë. Por më pas ka qenë Shtëpia Botuese; 9ine Inc Publishing. që e botoi atë. Për realizimin me sukses të këtij romani kam studiuar kulturën shqiptare për vite, veçmas kam qenë i intriguar ato ç’ka unë lexoja për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e mi shqiptarë dhe amerikanë më sugjeruan që duhet të provoja një titull tjetër. Por termi ”BESA”më dukej tejet domethënës dhe zbulova se “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA” është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje.
Çfarë ka qenë e dobishme në lidhje me atë eksperiencë për ju? Cilat ishin impresionet tuaja të para?
Orët e leximit dhe të hulumtimit kanë qenë tejet instruktive e ndriçuese për mua. Koha që kam kaluar me miqtë e mi shqiptarë në shtëpitë e tyre, zyra, dasma dhe funeralet e tyre kanë ndikuar shumë te unë. Ashtu sikundër ne italianët, shqiptarët janë njerëz të ndjeshëm, bujarë, mikpritësa, të gjallëruar, flasin me zë të lartë, të zëshëm, të vetëdijshëm dhe seksi. Unë ndjehem si në shtëpinë time me ta…
Nga ku i keni marrë subjektet? Ishte e vështirë për të arritur në ato gjëra që ju shkruani në lidhje me to? Që ku fillon ky libër?
Subjektet e mia i morra të gjithë rreth e rrotull meje – në rrugët e New York City.
A e keni ndërmarrë ndonjë studim për kulturën shqiptare, apo keni qenë frymëzuar nga diçka tjetër?
Një nga klientët e mi të biznesit më dhuroi Kanunin. Kam lexuar atë dhe ri-lexuar atë. Ky ka qenë një “terren” trajnimi për mua.
A keni miq të tjerë që ju dhanë idenë për rrëfimin “Besa”?
Po. Rick dhe Shpresa Metalia Elezi janë ata që kanë influencuar me ndihmesën e tyre. Miku im i dashur Hamdi Nezaj dhe miku im i golfit, Dino, anëtar i Bordit,- kanë qenë një ndihmesë e madhe.

Libri “Besa” ka një strukturë veçanërisht interesante. Si e keni realizuar atë?
Unë jam prozator- rrëfimtar i ngjarjeve. Dhe ky është një rrëfim.
A ka ndonjë diçka tjetër që ju ka ndihmuar në atë periudhë të ngarkuar teksa ju ishit duke shkruar romanin?
Po është mëse e vërtetë! Besnikëria, mikpritja dhe inkurajimi nga miqtë e mij të shtrenjtë shqiptaro-amerikanë dhe anasjelltas. Gjeja kohë të qetë për të shkruar, në zyrë, në shtëpinë time . por pjesën më të madhe të librit e kam shkruar gjatë pushimeve për të luajtur golf në Republikën Domenikane dhe Meksikë. Gjithmonë gjej kohë për të shkruar.
Kanë thënë se libri “Besa”, i Louis Romanos dëshmon të jetë një histori e vërtetë. A është ky libër i bazuar në fakte të vërteta?
Ka disa fragmente realë brenda rrëfimit por libri është kryesisht fantazi.
Cilat ishin ankesat e redaktorëve?
Fjalët shqiptare ishin një sfidë për ta, por siç e theksova më lart ne kemi punuar me ndihmën e miqve të mi, shqiptaro-amerikanë..
“Besa” ishte konceptuar fillimisht si një dramë jo si një komedi. A jeni përpjekur për të riformuar botën politikisht, atëherë?
“BESA” nuk ka asnjë lidhje me komedinë. Unë jam përpjekur për të treguar se hakmarrja është diçka që ne kemi nevojë për të lënë pas nesh.
A keni menduar ndonjëherë për ta shkruar skenar filmi? A do të jeni në gjendje ta bëni atë?
Nuk kam tentuar deri më tani për të shkruar një skenar filmi. David Armstrong, një shkrimtar mjaft i njohur për filmat Sci-Fi,ka shkruar skenarin e “Besa” dhe ka fituar çmime. Kjo po do të bëhet një film.
Zakonisht sa një përshkrime regjisoriale mund të bëjë një shkrimtar për të realizuar një skenar-filmi?
Sipas mendimit tim regjisori ka nevojë për të parë filmin, dhe volumin e faqeve të librit. Kjo mund të dëmtojë regjisorët gjatë procesit krijues.

Nëse kjo do të ndodhë, si do të ndiheni ju në rast se “Besa” që ju keni shkruar, bëhet film, por dikush tjetër do të jetë regjisori i saj, a do ta mendoni se kjo do të jetë krijim i juaji?
Patjetër. Historia e “Besa” është baza që skenari i filmit do të ndërtohet. Unë shpresoj dhe do të ndihmoj me çdo mënyrë që mundem.
A janë shkrimet tuaja, essetë,novelat poezitë janë të sajuara apo origjinalet tuajat? Për mua që i kam lexuar kam mendimin se ato janë emocionet tuaja origjinale…
Keni të drejtë. Gjithçka është nga brenda meje. Emocionet e mia nuk janë të sajuara, por janë ndjenjat origjinale..
Pse shkruani?
Pse artisti pikturon një pikturë ose një skulptor bën një skulpturën e tij? Të shprehurit e ndjenjave, dashuria për njerëzit, dashuria njerëzore dhe dashuria për të komunikuar me botën njerëzore..
Ju jeni amerikan, italian në origjinë…Cilat janë ndjenjat tuaja për Kosovën dhe kulturën shqiptare në tërësi?
Unë pëlqej shumë traditat tuaja, muzikën, dhe dashuria për jetën, ushqimet, respektin dhe nderimin që ata tregojnë për prindërit, familjen, miqësinë dhe bujarinë veçmas me të huajt. Brenga ime e vetme është që nuk jam në gjendje të flas gjuhën tuaj të bukur shqipe.. A ka shkolla të gjuhës shqipe në New York City? Besoj se ka, por unë mbase jam i moshuar për ta kapur e mësuar atë. Ashtu si trashëgimia e kulturës sime siciliane dhe trashëgimia e kulturës shqiptare është një kulturë që u mënjanua nga kulturat e tjera. Por zemrat e sicilianëve dhe zemrat e shqiptarëve kurrë nuk mund të ndryshojnë e të mënjanohen.
Si do ta interpretoni krizën e tanishme ekonomike globale? Është fantazi apo një realitet i dhimbshëm?
Unë e shoh atë si një riciklim të biznesit. Ky i fundit, jo ndryshe nga depresioni i madh është globale dhe më gjerë dhe me sa duket e pamundur për t’u zgjidhur. Unë besoj në rrugën kapitaliste të jetës për të mirën e njerëzimit dhe do ta refuzoja kategorikisht komunizmin, socializmin dhe teorinë marksiste. Unë akoma shpresoj se do të dalin udhëheqës të zotë për të na nxjerrë nga kjo krizë e vështirë globale..
Na tregoni diçka rreth librave të tjerë që keni shkruar. Çfarë jeni duke shkruar tani?
Libri im i parë në zhanrin e prozës është “Rezervati i Peshkut” (Fish Farm). “Besa” është libri im i dytë në këtë gjini, me të cilin mendoj se kam bërë një punë shumë të mirë. Jam në proces të redaktimit të një libri tjetër dhe gati më shumë se gjysma e tij është redaktuar. Ky libër është në lidhje me një vrasës serial. Jam në proces të një libri me foto për një burrë 82 vjeçar i cili jeton në Bruklin dhe kurrë nuk ka pasur ujë të ngrohtë apo ngrohje në shtëpinë ku ai jeton edhe sot e kësaj dite. Mjerisht ky është një libër rreth një individi që është abuzuar me të dhe aspak imagjinar.
Një mesazh për komunitetin e shkrimtarëve shqiptaro-amerikan?
Madhështia e popullit shqiptar duhet t’i rrëfehet botës. Jo vetëm gjendjen e Shqipërisë dhe Kosovës përmes viteve të shtypjes, por atë që është në zemrat dhe mendjet e shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë. Unë shoh Rilindjen italiane dhe pyes veten se çfarë po ndodhte në Shqipëri gjatë asaj periudhe. Pse kaq pak kreativitet nga njerëz të tillë të shkëlqyer, të ndjeshëm dhe të talentuar. Unë besoj se arti, arti i të gjithë popullit shqiptar gjatë asaj periudhe u përpoq ta ndriçonte historinë në njëfarë mase por ndodhi edhe ajo që arti u persekutua prej tyre… Kjo nuk mund të ndodhë dhe nuk do të ndodhë më në një Shqipëri të lirë. Ajo çfarë shqiptaro-amerikanët kanë arritur në 50 vitet e fundit në SHBA-ës në biznes e tregëti është vërtet impresionuese. Ajo çfarë komuniteti i shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë do të bëjë –do të mbetet EPIKE! Së pari, ne duhet të inkurajojmë të gjithë shqiptaro-amerikanët për të lexuar librin “BESA”! Jo sepse shqiponja me dy koka është në kopertinën e parë, por për shkak se ata duan për të pasuruar veten me fjalët dhe mendimet.

INTERVISTOI:Raimonda MOISIU