Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“Ne kujtim te Rozit – Antoni”

by

*Vlera shpirtërore të një këndi të bekuar me emrin Dardhë/
* Dy fjalë rreth veprës kujtimore të Rozi Theoharit “Potpuri dardhare – Kujtimet e mia nga fëmijëria dhe jeta e shkollës”.*/
NGA ANTON ÇEFA/
Duke përshkruar ngjarjet e jetës së saj, shkrimtarja dhe veprimtarja e njohur e bashkësisë shqiptaro-amerikane, Rozi Theohari, synon të nxjerrë në pah vlerat e çmuara humane, shoqërore dhe atdhetare të dardharëve, bashkëfshatarëve të saj, “ato vlera që përbëjnë magjinë e papërsëritshme të atij këndi të bekuar në prehër të Moravës”.
Varganin e pafund të ngjarjeve që i diktojnë kujtimet, ajo e quan në mënyrë figurative “potpuri”, titull që dikton një ngarkesë të gjerë kuptimore dhe figurative. Kujtimet e ngjarjeve të së kaluares, dhe sidomos të fëmijërisë e të rinisë, edhe kur janë të dhimbshme, më së shumti mbështillen me një tis të kaltër nostalgjie, me tonalitete melodish të përmallshme, duke përbërë në larushmërinë e tyre vërtet një potpuri.
Lindjen e saj, në mënyrë mjeshtërore, Rozi e ka dhënë nëpërmjet kujtimeve të pasura të 3“më 9 prill 1939, u lind motra jonë e vogël Rozi”, shkruan Kiçoja. Një atmosferë e ngrohtë dashurie e priti krahëhapur vajzukën e bukur me sytë e zez.
Autorja përshkruan me imtësi periudhat e jetës së saj që nga foshnjëria e deri në moshën madhore, rritjen e formimin e sajë fizik, psikologjik, moral, arsimor, letrar, politik, etj., nën ndikimin e ngjarjeve dhe rrethanave historike të kohës. Jepen të dhëna me interes të madh shkencor etnografik, folklorik, gjeografik, gjuhësor, kulturor,
Që nga mosha e njomë atë e karakterizon një dashuri e madhe për dijen, për librin, për shkollën. “Do të ulesha në bankën e klasës me shoqet e mia. . . .Dhe kjo më bënte të lumtur”, shkruan ajo kur mësuesi pranon ta marrë në shkollë në moshën 6-vjeçare. Dhe kur shkon ditën e parë: “Rrija në cep të oborrit dhe nuk ia ndaja sytë ndërtesës së shkollës, që, për mua, ishte një tempull.”Lexon vazhdimisht dhe shkruan, mban shënime për çdo gjë. “U ula në pezulin e dritares dhe shkrova në murin anësor të saj: Gusht 1947. Sot doli nga burgu xhaxho Nikoja i Laços dhe jemi të gjithë të gëzuar. Rozi Çeku.”
Shkruan për ngjarjet familjare, për ndodhitë e ndryshme në fshat, për dardharët, për jetën e tyre. Në mënyrë të veçantë për ngjarjet historike. “Ne ishim fëmijë të luftës” titullohet një kapitull.
Me ngjyrimet e foshnjërisë, të pasura me penelata naiviteti, janë dhënë kujtimet e ushtarëve italianë, që në fillim përpiqeshin të silleshin mirë me popullin, por që u egërsuan dhe filluan raprezaljet mbas humbjes së luftës për pushtimin e Greqisë dhe, sidomos, kur të rinjtë e fshatit filluan të organizoheshin dhe të ndihmonin në mënyrat më të ndryshme luftën antifashiste të popullit tonë. Në fillim, duke mbledhur armë e municione të hedhura e të mbetura nga fronti i luftës italo-greke dhe duke ua dërguar forcave partizane dhe më pas duke u bashkuar me njësitet partizane. Dardha u shkel dy herësh nga grekët dhe nga gjermanët, por ajo qe gjithnjë një bazë e rëndësishme prtizane. “Pothuajse të gjithë të rinjtë e fshatit tonë mbi moshën 15 vjeç dolën partizanë”, shkruan Rozi.
Që në fillim të luftës për çlirim u duk mleksja e saj me ideologjinë komuniste, e cila errdhi duke u shtuar nga viti në vit. “Nuk ishte thjesht një kohë lufte”, por edhe një “periudhë revolucionare me aktivitete që drejtoheshin nga komunistët dhe që herë-herë kishin nuanca të një terrori të papërligjur e të një lufte civile. Tituj si ai i këngës ‘Hakmarrje, Rini!, ishin njëkohësisht edhe parrulla të ditës.”, kujton ajo dhe i konkretizon me shembuj, kur përshkruan arrestimin, torturat e rrahjen deri në vdekje të mësuesit të nderuar e patriot, të dashur e të respektuar prej gjithë fshatit, Taqo Kere; arrestimin e aktorit të teatrit partizan Vaso Peci dhe nënës së tij, anëtar të familjes së Sotir Pecit, me akuzën se gjoja kishin vjedhur ushqimet e partizanëve, dhe i torturuan për vdekje. Nënës ia zbulonin barkun dhe e godisnin me purteka deri sa lëkura i bëhej mavi dhe asaj i binte të fikët. Vason e nxorën natën ta pushkatonin. Vetëm me protestat e grave të fshatit dhe me urdhërin e Maço Çomos, dhëndër Dardhe, u detyruan t’i lironin si të pafajshëm. Edhe një mësuese tjetër, Sotiria Zengon, me pretekstin se ishte regjistruar në zyrën e fashos, gjë që ishte detyrim pë të gjithë mësuesit, e torturuan mizorisht dhe deshën ta pushkatonin. Krimet e partizanëve nuk kishin kufi. Drejtuesit e batalionit “Fuat Babani” hapën gjyqe dhe dënuan me pushkatim kryeplakun e fshatit dhe anëtarët e pleqësisë, ndër ta edhe Xhaxho Kostën, si anëtar i pleqësisë, dhe mbasi i rrahën për vdekje deshën t’i pushkatonin.
Rrahja, tortura, dhunimi nuk kanë qenë karakteristikë e shpirtit shqiptar, ato ua dhanë hua miqtë jugosllavë që derjtonin luftën partizane.
Një ngjarje e rëndë tragjike për familjen Çeku dhe për gjithë fshatin qe vrasja në pabesi e Koli Çekut, xhaxhait të Rozit, dëshmori i parë dardhar. Koli mbante lidhje të fshehta me çetën e Devollit. Që në fillim, ai ishte inkuadruar në organizatën e rinisë dhe bënte propagandë ndër ushtarët italianë të lëkundur e të mërzitur nga lufta që të bashkoheshin me forcat partizane, dhe i dërgonte ata në mal, tek forcat partizane; ai ishte anëtar i njësitit gueril, dhe merrte pjesë aktivisht nnë aksionet e njësitit të Devollit.
Përshkruhet me nota të theksuara realiste gjendja e keqe ekonomike dhe zija e bukës në vitet e para pas Çlirimit, krahas demagogjisë së kuqe pro propagandës jugosllave, më vonë, asaj ruse.
* * *
Hapësira e të dhënave të potpurive nuk kufizohet vetëm në hullitë historike, ajo shtrihet e gjerë, e pasur dhe e larmishmme në zagnat etnografikke e folklorike. Jepen njohuri të hollësishme për veshjet, sidomos ato të grave dhe vajzave. Disa pjesë të tyre si p. sh. dylbenka e bardhë dhe e zezë, shamitë prej basme të vajzave, xibuni, etj., trajtohen në mënyrrë intime.
Një pasuri e lakmueshme zakonesh, ceremonish, ritesh, festash tradicionale përshkruhen me hollësi, gjithnjë të shoqëruara me tekstet e këngëve përkatëse. Po përmend: zakonet e fejesës, të dasmës, të vdekjes; ceremonitë e piknikëve, karnavaleve, veroreve, nata e kashçareve, llazoret, rusicat, nëna e diellit, mallkimi i gjeraqit, etj.
Po aq të pasura janë këngët e veçanta për rastet e ngjarjet e ndryshme të jetës si ninullat, këngët që nënat e reja ua këndonin fëmijëve gjashtëmuajshe e deri në një vit. Një mori e pafunnd këngësh e lojërash të fëmijëve e sidomos të vajzukeve, këngët e dashurisë, këngët e mumurizës, të kurbetit, këngët atdhetare si ato kundër pushtuesve të huaj italiannë, etj.
Në fund të librit është dhënë nje fjalorth që përfshin disa fjalë e shprehje origjinale të përdoruara në Dardhë, dhe që pasqyrojnë pak a shumë tiparet gjuhësore të së folmes karakteristike të këtij fshati, të mbledhura nga autorja, që përbëjnë një ndihmesë më vlerë në fushën e gjuhësisë dhe të dialektologjisë.
Dardha, në krahasim me fshatrat e tjerë të Devollit, paraqitet më e civilizuar. Arsimimi aty pati rrënjë relativisht të hershme. Shkolla u hap në vitin 1768. Autorja e dëshmon edhe me faktin që në lidhjet martesore respektohet dëshira dhe dashuria e të rinjve, çka ishte pasqyruar edhe në këngën popullore: “Do të loz, do të kërcej, / një djalkë do të gënjej, / babait nuk do t’i rrëfej . . .”
Dardha njihet jo vetëm për bujq e punëtorë të zellshëm, po edhe për mjaft intelektualë që me veprimtarinë e tyre ndihmuan në zhvillimin e fshatit dhe patën ndikim edhe në fshatrat për rreth. Vëllezërit Balli, Sotiri, Ligori dhe Fani, u shquan për poliprofesionalizmin e tyre, ata ndërtuan në fshat një fabrikë me kapacitet të madh dhe me dy funksione. Duke shfrytëzuar energjinë e rënies së ujit nga lartësia e komanduar, me të njëjtën elikë dhe burim energjie, ditën punonte si fabrikë për punimin e drurit, kurse natën si hidrocentral për t’i dhënë dritë fshatit. Vangjel Marku drejtoi ndërtimin e 30 hidrocentraleve nëpër fshatrat e Shqipërisë. Përmendim si shkëncëtar të njohur Spiro Kondën, mbrojtësin e origjinës pellazge të popullit dhe të gjuhës sonë. Edhe në fushën e arteve, sidomos të letërsisë, nuk munguan dardharët. Njihen shkrimtarët e talentuar Sotir Andoni dhe Teodor Laço, të cilët fatkeqësisht ia falën talentin e tyre realizmit socialist.
* * *
Që në moshën 10-vjeçare, moshë e hershme për një gjë të tillë, Rozi është në gjendje të kuptojë veten dhe të mendojë e të marrë vendime për të ardhmen e saj, duke krijuar kështu idealin e vet të jetës: “Në këtë moshë krijova një koncept për veten, se si dëshiroja të dukesha para të tjerëve. Kujt t’i ngjaja? Kjo quhet “vetja ideale” ose “ego ideale”, si një qëllim i largët, që u krijua nga personi që admiroja e kjo ishte Ditka” motra më e madhe se ajo. Kjo qe “modeli” i dytë që imitonte, pas shëmbëlltyrës së mamasë. Ditka ishte punëtore, e gatshme për çdo sakrificë, nxënëse e shkëlqyer, këngëtare dhe aktore teatri, e dashur dhe e shoqërueshme; me një fjalë: një ideal për t’u imituar. “Ditka ishte ideali im që kishte më shumë cilësi pozitive dhë më pak ose aspak cilësi negative.”
Një personalitet tjetër që ndikoi mbi formimin e Rozit qe Xhaxho Kosta. Ky kishte qëndruar për një kohë të gjatë në Rumani, ku ishte marrë me veprimtari patriotike. Edhe kur u kthye në Dardhë, ai vazhdoi veprimtarinë atdhetare. Dardharët e zgjodhën njëzëri kryeplak. Grekomanët e kishin qëlluar me armë. Edhe gjatë lufës partizanët deshën ta vrisnin. Xhaxhi Kosta ishte armik i komunizmit. “Komunistët gënjenin kur luftën kundër fashizmit e quajtën luftë për demokraci”, thontte ai. “Ai përmendte emra njerëzish të nderuar, disa miq të tij, që pas luftës ishin pushkatuar ose dënuar me burgim të përjetshëm; thonte se teatrot e kinematë ishin shndërruar në salla gjyqesh. . . Xhaxhait i kishin shtetëzuar dyqanin, ashtu siç ishte shtetëzuar gjithë prona private anëkend Shqipërisë. Ai lexonte përditë gazetat “Zëri i popullit” dhe “Bashkimi” e nuk besonte asnjë fjalë që thuhej aty. Xhaxho Kosta e kishte zakon të thoshte: ‘Pas Luftës së Dytë Botërore kishim një çlirim pa liri’, tregon Rozi.
“Xhaxho Kosta, ky personazh i jetës sime, edhe kur kishte ikur nga kjo botë, në përfytyrimin tim më ka marrë për dore e më ka shetitur në çdo rrethanë, në çdo rrugicë të errët apo me dritë të jetës. E kështu vazhdon edhe sot.”
Nga moria e madhe e shoqeve dhe e shokëve të shkollës, në kujtimet e saj, Rozi ka veçuar Vaçe Zelen, të cilën e ka pasur shoqe klase në gjimnazin “Raqi Qirinxhi” në Korçë, dhe në gjimnazin “Qemal Stafa” në Tiranë. Në “Potpuritë”, Vaçja është e vetmja shoqe që gëzon një kapitull të veçantë.
Na vijëzohet në “Potpuritë” një personalitet i shquar me një inteligjencë të jashtëzakonshme, me një vullnet të papërkulur, me një botë shpirtërore tejet të pasur, ku shkëlqen një dashuri e respekt i veçantë për njerëzit, me bindje dhe një sentiment fetar të devotshëm, me talentin e penës letrare dhe të zërit të bukur të këngëtares. Mjerisht, diktatura me çmenduritë e veprimeve të saj, kur nuk ka mundur t’i thyej personalitetet, është përpjekur t’i dyzojë. Kështu, Rozi, gjatë pushimeve verore detyrohet të demaskojë besimet fetare; jashtë bindjeve të saj politike, detyrohet të bëjë propagandë për kolektivizimin e bujqësisë.
Me inteligjencën, aftësitë dhe vullnetin e saj, ajo i është imponuar rrethanave të disfavorshme, dhe i ka detyruar ato t’i shërbenin asaj. Atë nuk e theu fakti që nuk iu dha mundësia të vazhdojë studimet e larta jashtë shtetit, dhe as fakti që nuk iu plotësua dëshira për t’u regjistruar në Fakultetin e Gjuhës dhe të Letërsisë, ajo e filloi me shumë qejf Institutin e Lartë Ekonomik. Në shkollën e mesme në Korçë, nuk e pranuan në organizatën e rinisë, për arsye të babait “kapitalist”, ndërsa në Institutin Ekonomik, ajo jo vetëm qe pranuar në këtë organizatë, por falë rezultateve të shkëlqyeshme dhe një sjelljeje për t’u admiruar, qe zgjedhur edhe në organet drejtuese të Institutit dhe më vonë të Universitetit.
Më vjen mbarë t’i përfundoj këto shënime me theksimin e një predispozicioni shpirtëror nostalgjie e përkushtimi thuajse hyjnor të Rozit për fëmijërinë e sajë. “Jam një vajzë e thjeshtë dardhare tetëmbëdhjetë-vjeçare . . . A ka halle rinia? Kur trupi, fytyra, shqisat, ndjenjat janë një baraspeshë? . . . Po, por kjo baraspeshë prishet nganjëherë, sepse brenda meje është ajo vajza e vogël që mblidhte lule, flutura, zhuzhakë e xixëllonja e të gjitha këto veprime i bëntë duke kënduar e bërtitur: “O shkëndi, o Shën Mëri . . .” E kjo vogëlushe nuk më lë rehat, më lë pa ngrënë, më tërheq vëmendjen nga leximi e ndonjëherë më zgjon natën nga gjumi . . .”
“Potpuritë” përfundojnë me një “Epilog”, dhe ky epilog mbaron kështu: “Mbasdite e vakët tetori. E vetme . . . vendos pllakën e nokturneve të Shopenit në radio-gramafon. Pjesa e fundit: ‘Lento con gran espressione’ . . . Tinguj delikatë pianoje, që të marrin për dore e të çojnë larg . . . larg . . . ndoshta diku . . . në univers . . . Tinguj që ‘flasin’ për dhëmbje, pasione sublime, nuanca të hoveve shpirtërore . . .. , nga kemi ardhur e ku shkojmë! . . . Tingujt tani përshpejtojnë ritmin e ndiej se si qenia ime shkrihet e gjymtyrët e shpërndara lundrojnë mes resh të bardha aty lart në qiell, ku të rrëmben spiralja e kohës . . . Përfshirë në vorbullën e një potpurie ngjarjesh . . . Sakaq kujtohem se kam harruar aty poshtë një vajzë të vogël. Zbres, e kërkoj dhe e gjej duke bredhur mes lulesh . . . , duke qeshur e duke thithur ajrin e kristaltë të Dardhës sime . . . E marr për dore, ajo më bindet e më sheh nga poshtë ballukeve të zeza me dy sy që xixëllojnë si shpuzë.
Ne ecim drejt një botë të panjohur . . . Dikur . . . diku do të trokasim në një portë. . .”
Parandjenjë e realitet: shpirti i Rozit vërtet trokiti në derën e Parajsës !

Gjithë këtë vëllim vepre prej 500 faqesh, Rozi ia kushton nipit të saj 12-vjeçar Jan Sommer “me gjysmën e gjakut shqiptar, i lindur e i rritur mes kulturës gjermane, me dëshirën që ta mësojë e ta dijë shqipen dhe origjinën e gjyshës shqiptare”.
*(Botuar në Shtëpinë botuese EMAL, Tiranë, 2014)

Bekimi nolian për Shoqatën e e Shkrimtarëve ShqiptaroAmerikanë

by

Shkroi: Rozi Theohari/
Emigrantët shqiptarë të viteve ‘90 erdhën në SHBA për një jetë më të mirë, kurse ne bijtë e bijat që i kemi pasur baballarët tërë jetën në Amerikë, erdhëm në këtë kontinent nga kurioziteti për të njohur vendin ku frymuan e punuan aq rëndë ata. Erdhëm të vizitojmë varret e tyre në qimitiret amerikane, të ulemi më gjunjë për të përkëdhelur gurin e të vendosim aty një buqetë me lule…
Për gati dy dhjetëvjeçarë jetoj në Boston, ku ka hedhur rrënjë emigracioni shqiptar qysh në shekullin e 19-të…, ku kanë jetuar e kanë zhvilluar veprimtarinë e tyre atdhetarë
e njerëz të letrave shqipe, që nga eruditet Noli, Konica e shumë të tjerë. Dihet se emigrantët e parë shqiptarë në SHBA u vendosën kryesisht në zonën e Bostonit, duke u shpërndarë më vonë në qytetet e tjera te Massaçusettsit, si dhe në shtetet e tjera. Emigrimi masiv drejt Perëndimit e sidomos në Amerikë, në fillim të shekullit të kaluar, ishte një ngjarje tronditëse për çdo vatër shqiptare, një ndryshim me efekte emocionale, demografike e social-ekonomike…
Ardhja e Fan Nolit në Amerikë më 1906 dhe fillimi i veprimtarisë së tij në Boston, është një moment i rëndësishëm historik që shënoi edhe fillimet e bashkësisë etnike të emigrantëve shqiptarë në vitet e para të shekullit të kaluar…Bostoni, djepi i demokracisë amerikane, Bostoni i “Vatrës” e i “Diellit”, u bë baza e fortë e perpjekjeve për pavarësinë e Shqipërisë dhe mbrojtjen e trojeve etnike. Është pa mbarim lista e aktiviteteve me karakter politik e social-kulturor të kryera në diasporën shqiptare të Massaçusettsit, ashtu siç është pa mbarim edhe numri i shoqatave, organizatave, organeve të shtypit etj.,te krijuara në periudha të ndryshme kohe, duke shtuar ketu edheinstitucionet fetare. Dhe s’ke si te mos provosh një ndjenjë krenarie. Është krenaria që të frymëzon tradita shekullore, nderimi i bashkatdhetarëve tanë për kombin dhe vlerat e tij…Në vazhdën e asaj tradite vitet e fundit është themeluar shoqata “Besa”, shoqata“Kombi”, shoqata e Shqiptarëve Kosovarë të Bostonit, shoqata“Mjekësore”, Klubi i studentëve shqiptarë në Universitetin e Bostonit,Klubi i studentëve të Universitetit të Harvardit- “Harvard College Albanian Club” etj. Veprimtaria e tyre na rrit besimin e palëkundur se vlerat e kombit dhe vetëdija jonë kombëtare do të trashëgohen e do të çohen më tej nga brezat që do të vijnë. Një mjedis i tillë, ku ndjenjat atdhetare janë aq të prekshme, ka ndikuar fuqishëm edhe në krijimtarinë time. Ndër dhjetë librat shqip e anglisht botuar që nga viti 2002, tre prej tyre: “Mbi thinja fryn erë”, “Jehona Skënderbegiane” dhe “Kur çelin magnoliet në Boston” janë libra publicistikë e përbëjnë një trilogji. Çdo faqe libri është një pasqyrë, reflektim i Amerikës në sytë e një të huaje, të njëemigranteje shqiptare. Së pari, Amerika është vendi i lirisë e i demokracisë, i mbështetur në ligje të palëkundshme, është vendi i shkrimtarëve e poetëve që i kënduan lirisë e dinjitetit njerëzor, dhe, së dyti, është atdheu i dytë i mijëra emigrantëve shqiptarë, duke filluar që prej njeqind e ca vjetësh më parë, të cilët punuan rëndë, u edukuan, u emancipuan dhe patën lidhje të ngushta shpirtërore me këtë vend gjigant. Shqiptari ka manifestuar një qëndrim korrekt e dinjitoz, ka manifestuar talente, energji, vullnet dhe ndjenja thellësisht humane. Jam frymëzuar nga këto virtyte që i kam njohur gjatë takimeve, intervistave dhe manifestimeve me bostonianët, të vjetrit e të rinjtë.
Mjafton të vizitosh restorantin “Pier 4” të patriotit dhe ikonës së Bostonit Anton Athanasit dhe do të ndiesh se çdo sallon, derë, parmak,dritare a pikturë “flet” e “tregon” për qindra takime shqiptarësh, të moçëm e të rinj, gjatë drekave e darkave që janë shtruar për kremtimet e festave kombëtare…Atje dëgjohet ritmi i valleve tona, kumbon zëri tronditës i Fan Nolit, i cili dikur recitonte poezitë e veta para bashkatdhetarëve. Kurse sot, në koncerte e ditë festash, ato sallambushen nga zëri i fuqishëm i tenorit Xhoni Athanas…Mjafton të shkosh në Katedralen e Shën Gjergjit në South Boston e të dëgjosh meshën e të përndershmit At Liolin, pasuesit të Fan Nolit dhe një nga hierarkët më të dalluar të ortodoksisë sonë kombëtare. At Liolini nuk është vetëm një prift predikues. Me aftësitë e tij organizuese e kakthyer kishën sa në një tempull besimtarësh, aq edhe në një organizatë kulturore të shqiptaro-amerikanëve, pavaresisht nga besimi fetar apo
trevat nga kanë ardhur…Të vizitosh shkollat shqipe në Boston, Ustere në Lynn…, të takohesh me nxënësit shqiptarë me sy të përshkënditur e të lexosh hartimet e tyre…Të takosh e të intervistosh pjesëtarë të brezit të vjetër ardhur në shekullin e 20-te, pjesëtare të brezit të dytë e të tretë, lindur ketu në SHBA me prejardhje shqiptare, si dhe emigrantët ardhur kohëve të fundit, të cilët i quajnë “bostonianët e rinj”…Të takosh e të tokësh dorën me shqiptaro-amerikanin e moshuar zotin Mekllaf, i cili ishte shqiptari i fundit që preku trupin e Fan Nolit. Z. Mekllaf punonte në një funeral- home dhe kur vdiq Fan Noli,
ai e përgatiti dhe e veshi trupin e pajetë të peshkopit…
Të takohesh me dardharin At Spiro Paze, shqiptari i fundit në Amerikë
i dorëzuar prift nga peshkopi Fan Noli. Të takohesh me moshataret e mia shqiptaro-amerikanet e pagëzuara nga At Noli, i cili bashkë me vajin e pagëzimit, i kishte lyer edhe me balsamin e pashlyeshëm të dashurisë për mëmëdhenë.
Ky vit është viti i 19-të i ardhjes sime në SHBA dhe kam botuar librine 18-të. Në vitin 2000 mbarova studimet në North Shore Community College në degën e Arteve Liberale. Që prej 1994-s kam botuar mbi 500 shkrime: artikuj, portrete, reportazhe, intervista, tregime, poezi etj. në organet e shtypit shqiptar, atij amerikan dhe gjetkë.
Është puna ime e përditshme, e lodhshme…Ndër shkrimet e mia tërëndësishme janë edhe intervistat me poetin rus Aleksandër Esenin,birin e Sergei Eseninit të famshëm. Këto intervista janë pëlqyer evlerësuar nga shkrimtarë, intelektualë e lexues të tjerë shqiptarë.
Takimi me Aleksandër Sergejeviç Eseninin ishte një ngjarje e rrallë e jetës sime. Të bësh një intervistë me njerëz të veçantë siç ishteA.S.Esenini, shkencëtar, filozof, matematikan, poet i degjuar,disident e legjendë ruse, nuk është aq e lehtë…Arrita t’ia incizoja
zërin gjatë recitimit të një poezie shkruar nga ai gjysmë shekulli mëparë. Intervista me poetin Esenin më ka prekur e emocionuar…Ishtenjë tejndjeshmëri…
Për të shkruar vargjet në anglishte jam frymëzuar nga jeta e poetëve të famshëm të Nju- Inglandit. Kam vizituar muzeumin e poetes amerikane Emili Dickinson; preka fustanin e poetes dhe ndjeva fëshfërimën e gjetheve të vjeshtës në kopshtin e saj. Gjatë një udhëtimi në qytetin Akton, MA, u ula në një lëndinë e mblodha lule, aty ku Frosti ka shkruar poezitë e tij të pavdekshme. Në plazhin përballë shtëpisë sime, në vitet 1850 poeti Longfellou bënte shëtitjet e mbrëmjes buzë oqeanit…
Pjesëmarrja ime në aktivitetet kulturore të shtetit të Massaçusettsit është një përvojë e mirë. Poezitë e mia i botoj çdo muaj në gazetat“Pennon” dhe “Nahant Harbor Revieu”. Jam anëtare e Klubit të shkrimtarëve të Veriut të Bostonit, ku takohem me shkrimtarë e poetë amerikanë. Më ka lënë mbresa gjithashtu takimi me shkrimtaren e njohur amerikane me origjinë shqiptare Loretta Çase (Çekani), e cila banon në Uster, pranë Bostonit.
Jetojmë e krijojmë larg vendlindjes e për treqind e gjashtëdhjet e katër ditë shohim të valëvitet kudo flamuri amerikan. Vetëm një ditë,më 28 nëntor, e shohim e i gezohemi valëvitjes së flamurit tonë kuq e zi në një shtizë të lartë, në qendër të Bostonit, jo shumë larg varrit të Fan Nolit. Pra, kjo ditë është e shenjtë për ne. Aq më tepër lumturohem kur vijnë e më marrin në shtëpinë time dy familje shqiptare kosovare me femijët e tyre veshur me kostume kombëtare.
Kujtoj atë të diel marsi të vitit 2010, në meshën që u mbajt në Katedralen e Shën Gjergjit të Bostonit, ku u përkujtua me solemnitet 45 –vjetori i vdekjes së Fan Nolit. Kujtoj se në këtë ceremoni nderimi, përveç bostonianëve të vjetër e të rinj, merrnin pjesë edhe një numër i konsiderueshëm shkrimtarësh shqiptaro-amerikanë: Për herë të parë në historinë e diasporës shqiptare të Amerikës, në Bostonin tonë, kryeqytetin e emigrantëve, ishte ftuar një shoqatë shkrimtarësh, e para e këtij lloji në komunitetin shqiptaro-amerikan.
Pasi ndoqën me nderim dhe emocion shërbesën përkujtimore drejtuar nga i përndershmi At Liolini, shkrimtarët bënë homazhe dhe vendosën kurora me lule në varrin e Hirësisë së Tij Theofan Stilian Nolit, ku organizata jonë e krijuesve të penës mori bekimin nolian. Bekimin për të ecur në gjurmët e trashëgimisë letrare të Nolit, Konicës, Petër Priftit dhe autorëve të tjerë në zë të diasporës shekullore.
Në hapësirën e gjeografisë letrare këtej dhe andej Atlantikut shkrimtarët shqiptaro amerikanë tashmë kanë krijuar përvojën e tyre për të pasuruar krijimtarinë letrare me vepra të denja për lexuesin, për të ruajtur e konsoliduar identitetin tonë kombëtar, për të ruajtur pasurinë e gjuhës sonë amtare dhe për të zhvilluar më tej aftësitë e
saj shprehëse.
Le të shpresojmë se dita-ditës dhe vit pas viti, krahas rritjes së suksesshme të komunitetit tonë shqiptaro-amerikan, do të rrisim e zhvillojmë më tej brezin e talenteve të reja në art e në kulturë, që do t’i paraprijë së ardhmes qoftë këtu në diasporë, qoftë në vendlindje dhe në mbarë trojet etnike.
(Nga doreshkrimi i Monografise se Shoqates se Shkrimtareve Shqiptaro-Amerikane) Boston, 21 Mars 2013

Nëpromovimin e Shoqataëts së ShkrimtarëveShqiptaro-Amerikanë, Nju Jork, 14 Mars 2003

Nëtakimin e dytëteShoqataëts së ShkrimtarëveShqiptaro-Amerikanë, Dallas, 7 Gusht 2005

Fituesetëçmimit Pena e Artë, Merita B. McCormack dheRozi Theohari, Çikago,25 Gusht 2006
Shkrimtaret nga te gjitha shtetet e Amerikes ne kishen e Nolit ne Boston, 21 Mars 2009

Ne takimin e Fundvititteshoqtes se Shkrimtareve ne Stamford, 13 Dhjetor 2010
Homazhtekvarrii Fan Nolit, Boston, 21 Mars 2010

Ne diten e librit shqip. Nju Jork 23 Maj 2010

GAZETA”DIELLI”, ENCIKLOPEDIA E KOMBIT SHQIPTAR

by

NGA ROZI THEOHARI*
Jam e nderuar sot të përshëndes përvjetorin e 100-të të DIELLIT në emër të dardharëve këtu në Amerikë, në Shqipëri e kudo në botë.
Tashmë dihet historikisht se ishte viti 1890 kur shkelën Amerikën dardharët e parë Misto Millona dhe Dhamo Çeku, të cilët do të
pasoheshin nga qindra të tjerë në fillim të shekullit te kaluar. Një pjesë e emigrantëve dardharë sollën me vete idetë e patriotizmit e të
lëvizjes kombëtare të Rilindjes, të cilat u vunë në themel të krijimit të shoqërisë së parë të shqiptarëve të Amerikës, në bazë fshati,
“Vëllazëria mirëbërëse e Dardhës”, e organizuar në Boston më 1 janar 1905.
Veprimtaria patriotike dhe aktivitetet e kësaj organizate dhe të shoqatave të tjera dardhare u pasqyruan në gazetën KOMBI e me vonë
në gazetën “DIELLI”.
Emigrantët dardharë ndiznin sobat dhe lëviznin pedalinën në bodrumin ku Fan Noli dhe Sotir Peci shtypnin gazetën KOMBI.Por ata ishin edhe
organizatorë, oratorë e artikujshkrues të talentuar. Emigrantët dardharë përgatisnin altarin dhe qirinjtë në kishën e Fan Nolit, por
ata ishin edhe arkitektë për ndërtime kishash e ikonografë për pikturimin e tyre.
Perpjekja për bashkimin e gjithë shqiptarëve të Amerikës për shpëtimin e atdheut e nxiti dhe e frymëzoi dardharin
muzikant Thoma Nashi të organizonte në Boston bandën “Vatra”. Banda ngriti lart frymën e atdhedashurisë në Amerikë dhe në Shqipëri, kur ajo
shkoi në Vlorë të jepte koncert për vullnetarët e luftës në vijën e frontit. Aty Thomai kompozoi këngën e njohur “Vlora,Vlora”. Në
historinë e diasporës shqiptare të Amerikës janë skalitur edhe emra dardharësh: Sotir Peci, Josif e Vasil Pani, Gjoleka
Konda,Misto Millona, Ilo Zdruli, Kostë Isaku, Thoma Nashi e shumë të tjerë.
Është nderim për fshatin e Dardhës për dy bijtë e saj: Sotir Peci,që, në bashkëpunim me Fan Nolin, e filloi aktivitetin qysh me krijimin
e gazetës KOMBI dhe Gjoleka Konda, i cili e vazhdoi me gazetën DIELLI,si manaxheri i parë i saj dhe si bashkëpunëtor i Fan Nolit dhe i
Konicës. Në gazetën DIELLI të 31 dhjetorit 1909 Gjoleka cilësohet “patriot i flaktë dhe orator prej natyre…”.
Në artikujt e botuar nga Gjoleka Konda del në pah zotësia e publicistit, ndjenjat dhe dashuriapër atdheun si dhe nderimi për shokët e tij të “…Lëvizjes së Parë…,” siç i quan ai Fan Nolin, Konicën e të tjerë.
Kur u largua nga Amerika Sotir Peci, i la këtë amanet Gjolekës:“Kalanë që ngritëm, ta mbani dhe të mos e rrëzoni.” Këtë amanet dardhari i nderuar Gjoleka nuk e harroi tërë jetën.Familja e Gjolekës ka emigruar nga Shqipëria dhe sot banon në Uster, Mass. Djali i tij,Vangjo Gjoleka Konda, na ka dërguar një letër përshëndetëse, ku mes të tjerash shkruan:
“…Kisha shumë dëshirë të isha në ceremoninë e 100-vjetorit të gazetës “Dielli”, sepse kam detyrime ndaj babait tonë, Gjolekes, i cili ka qenë jo vetëm një familjar i mirë, por edhe një atdhetar i madh…Ju dërgoj përshëndetjet e mia e të familjes sime…”
Sotir Pani, i biri i patriotit dardhar Vasil Pani,donte të ishte sot kët mes vatranëve, por në pamundesi, m’u lut që të përcjell përshëndetjen e tij:“Me gazetën DIELLI jam njohur qysh në moshën 15 vjeç nga koleksioni që kishte gjyshi im Josif Pani në Dardhë. Prej vitit 1922 kur ai u kthye nga Amerika e deri sa jetoi, në vitin 1934, gjyshi e mblodhi me kujdes koleksionin, i cili sot ruhet në shtëpinë-muze “Pani” në Dardhë. Gazeta DIELLI është enciklopedi e kombit tonë. Ajo pasqyron jetën dhe punën e patriotëve shqiptarë për 100 vjet. Në gazetën DIELLI
unë gjeta dhe lexova veprimtarinë e Josif e Vasil Panit, anëtarë, por edhe drejtues të shoqërisë “Besa-Besën” dhe “Vatrës” për sa kohë jetuan në Amerikë…Gazeta DIELLI m’u bë shok edhe kur erdha familiarisht në Amerikë më 1996. Dielli është një pasuri që unë ua lë djemëve dhe nipërve të mi.”
* Kjo ishte përshëndetja në emër të Dardharëve të Bostonit, e përcjellë nga shkrimtarja Dardhare, Rozi Theohari me rastin e 100 vjetorit të numrit të parë të Gazetës “Dielli”(numri i parë doli me 15 shkurt 1909), organizuar në Monroe College-NY, gusht 2009(Shih Fotografite ne facebook)

ROZI THEOHARI, “NJË KRENARI PËR SHQIPËRINË DHE SHQIPTARËT, KUDO QË JANË”…

by

Nga Prof. Murat Gecaj/
Para pakë ditëve, kur përmes Internetit u dha lajmi, se kolegia e mikja jonë e dashur dhe e paharruar, Rozi Theohari ishte shumë rëndë nga shëndeti, në një spital të Bostonit (SHBA), ndjeva detyrim miqësor që të ripublikoja shkrimin tim të mëparshëm, me titullin “ Rozi Theohari (Çeku), na flet aq bukur, për “potpuri dardhare””…Aty jam ndalur, posaçërisht, në librin e saj të ri e voluminoz, “Potpuri dardhare-Kujtimet e mia nga fëmijaria dhe jeta e shkollës”(Tiranë, 2014). Atë, ajo ia kishte kushtuar nipit të saj,“gjysëmshqiptarit të vogël, Jan Sommer, me dëshirën, shpresën dhe urimin, që ta mësojë e ta dojë shqipen dhe vendin e origjinës së gjyshes shqiptare”. Pra, edhe përmes këtyre radhëve, mësojmë e kuptojmë qartë, se Rozi ishte jo vetëm krijuese e afirmuar, në publicistikë e botime letrare, por edhe një atdhtare e shquar, me sy e zemër në vendlindje e kudo, në Shqipëri.
Siç dihet, në raste të tilla, pra kur ndahet përgjithnjë nga jeta dikush, secili i afërm, koleg e mik ose i njohur, sjell në kujtesë njohjet dhe, në përgjithësi, lidhjet e kujtimet për të. Kështu mund të themi e flasim, të gjithë ne, për Rozin tonë të paharruar, për të cilën dhimbja e lotët janë përzier sot me ato ndjenja e mbresa për të, nga jeta e përbashkët. Ndërsa për jetëshkrimin e saj mund të lexojmë edhe përmes faqeve të Internetit ose në librat, që ajo ka botuar.
Po, këtu mendova të risjell në kujtesën tonë edhe një shkrim të Shpresa Vranarit, kur në prill 2011, u përuruanë anglisht, libri i Rozi Theoharit, ““Do leave out my right hand” (“ Krahun e djathtë ma lini jashtë”). Artikulli në fjalë mbante titullin “Një mbrëmje poetike e thjeshtë dhe e ngrohtë”.
Përmes tij, atëherë morëm njoftime, si për atë veprimtari të bukur e mbresëlënënëse, por dhe, në vijim të shkrimit, gjejmë të pasqyruara ndjenja e mendime, nga kolegë e miq të Rozit. Ja, me sa dashamirësi është shprehur, ndër të tjera, Hysen Kobellari, nga Korça:
“Shkrimtarja dhe intelektualja e shquar Rozi Theohari është një krenari për Shqipërinë dhe shqiptarët, kudo që janë. Mendoj se veprimtaria, që kanë zhvilluar miqtë e saj, në Lynn, është një model, se si duhet t’i organizojmë veprimtaritë edhe ne, nëpër qytetet tona. Kështu, tregojmë respekt e dashuri për krijuesit tanë, për intelektualët tanë të penës, fjalës, skenës, penelit dhe tingujve …”.
Mendime dashamirëse dhe vlerësuese për Rozin shprehën, rreth atij përurimi, edhe krijues të tjerë, si: Petraq Zoto (Tiranë), Dhimitraq Papando, Fuat Memeli (Boston), Eleonora K.Gjoka (Nju Jork) etj.
…Në mbyllje të këtyre pak radhëve, nderimi e respekti për jetën dhe veprimtarinë e përkushtuar të Rozi Theoharit, po përmendi këtu vetëm se ajo është autore e qindra shkrimeve dhe e afër 20 librave, artistikë e publicistikë. Ndër ta, janë: “Jehona Skënderbegiane”(2006), “Lotët e Rozafës mbi Drin”, “Më shumë se një jetë”(2008), kushtuar bashkëshortit, Viktorit etj. Për ata, ajo ka marrë mjaft Çmime e “Mirënjohje” etj.
Sot, por dhe në ditët që do të vijojnë, familjarë e të afërm, kolegë e miqë të shumtë të saj, po shprehin dhe do të shprehin dhimbjen e tyre, që ajo u nda përgjithnjë nga jeta. Por, njëherazi, janë të bindur që emri, jeta dhe vepra e saj do të mbeten dhe do të kujtohen gjatë.
Tiranë, 14 dhjetor 2014

Our Mother Teresa

by

Nga Rozi Theohari/
After I found out the dentist’s office was not far from our house, I ran quickly holding a handkerchief to my cheek. Besides feeling fear and uncertainty, I was confused by another thing: How could I explain my symptoms correctly to the doctor in my broken English? Luckily, everything went smoothly because there was a Russian nurse present. “Decide,” she said to me in her language, after I told her that I knew Russian. “There are two doctors here. One is an American doctor, the other, Dr. Raj, is an Indian, and he is very careful.” This name reminded me of Raj Kapour, a famous Indian artist and his movies. I decided. Of course I will be treated by the Indian. I would tell him how people broke down the cinema doors in Albania to watch Indian movies. I will tell him…Bur I didn’t say a word because a harsher person than doctor Raj you have never met. A more serious and more taciturn person you never will see.
I didn’t talk. When he took off his mask and explained the treatment to me, I saw white and regular teeth which shone brighter because of the contrast with his dark-skinned face. I tried to begin a conversation, but his dismal visage dampened my naturally gregarious nature. Only when the appointment ended and he was calling another patient, did I stay before him and spoke unexpectedly: “ We both have in common Mother Teresa!”
“Why?” he asked raising his brows.
“Because Albania is her birthplace,” I insisted.
“Mother Teresa is an Indian. She is our Mother,” he stated and with a nearly contemptuous gesture he gave me to understand that our conversation was over.
I left. It goes without saying that I was offended by him. After two weeks, on another appointment, I went back to the same dentist with issues of the Albanian-American newspaper “Illyria.” I had selected all the English articles about Mother Teresa. After reading some of them, Dr. Raj took off the mask and said: “Alright, she was born in Albania. I had not known this. I have been away from India since I was four.”
“But you should have known it by now,” I was able to say before he filled up my mouth with cotton.
It is difficult to have a dialogue at the dentist’s clinic.
“Mother Teresa could have been born anywhere in the world. This is not important,” he continued with a decisive tone, “She is an Indian; she is ours. This is what matters!”
I was enraged by his answer but I was not able to speak. “My God, why is that people from small countries have so little voice?” I thought at that moment.
I was still angry when I left the clinic. I was glad that my next appointment was after two months, in late autumn.
As time passed, I almost forgot the Indian doctor. However, I remembered him a few days after Mother Teresa’s death. I made up my mind to call him. How much he loved her, and how passionate he was when he spoke about the saintly Mother. I dialed his telephone and introduced myself to the nurse.
“ Do you want an appointment?” she asked.
“ No, I want to speak with Dr. Raj.”
After a while I heard his voice in the receiver.
“ My sympathy for Mother Teresa,” I said in a very controlled voice.
“ Oh, thank you, thank you very much,” he answered in a low and vibrating voice. Then, after a short pause, as if he was just remembering something, he added, “And you, certainly…accept my condolence!”
“Thank you,” I answered and thought how death-pain unites and connects people.
Two months later, at my next appointment, I was sitting in the waiting room, together with other patients.
“How will the discussion go today?” I thought. In earnest, I recollected that I had published a poem in English dedicated to our Mother Teresa. Naturally, I needed this poem today. In a few minutes I hurried back home, took the newspaper and walking over the frozen snow, I whispered, “At last, I wrote a poem for the Mother, and…you doctor, what did you do?” But when I entered, the room’s warmth, the sweet music, and the indifferent glance of fishes from the aquarium melted my grudge little by little. It seemed too small a matter to resume the argument. On the other side of the window, the nurse was watching with attention the belligerence in my face. No, I didn’t want to show him my poem. I left the newspaper on the table and went into the dentist’s room.
Before being attended to, the Russian nurse entered, “ You have forgotten the newspaper…I was touched by your verses!” she said in Russian…Later she spoke in English: “I didn’t know that Mother Teresa was Albanian!”
The doctor, who knew about the Albanian-American newspaper, took it from her hand. Quietly he started to read the poem. It was a short one, but he focused intently on it for some minutes.
He raised his head and our eyes met. Calmness…No need for speech. Only calmness…
Boston, December 1997