Nga Sulejman Dida/
Romani “Kangjelja e Damastionit” i autorit Rushit Ramabaja duhet të ket tërhequr vëmendjen e kritikës qysh kur është botuar në vitin 2009, por unë shpreh mangësinë që nuk më ka ra në dorë më herët. Sepse në morinë e librave që shkruhen sot, shumica e të cilëve të rëndomtë, ky roman përbën një vepër elitë të letrave shqipe pasi është shkruar me elegancë dhe mjeshtëri për tu patur zili. Për më tepër përmes çasjes diakronke të fatit tonë, jep një mesazh të qartë për mbijetesën në të ardhmen. Romani ka si nëntitull ndajshtimin: Apokrife për mbretëritë shqiptare. Me apokrife kuptojmë të vërtetat biblike që u ruajtën për një kohë të gjatë si mistere dhe asnjëherë nuk u bënë publike, janë letra me të vërteta që dhembin ose shkaktojnë ndryshim orjentimi e përmbysje venerimesh. Po sidoqoftë kjo është përdorur si një metaforë për krejt tregimin e ‘prrallës’ së jetës tonë në mijëra vite ku shpalos pretendimin e një djaloshi të soçëm për të ngritur, ose më mirë për të shpallur, një mbretëri në fshatin e vet, me dëshirën që ti bashkohet edhe ndonjë fshat i afërt, pikërisht në momentumin e një vakumi të presionit të sheklësve. Për mbretin pretendues nuk ka fare rëndësi tërësia si komb, për të luan rrol mbretëria në fshatin e vet, sepse prej nja dymijë apo tremijë vitesh, atij i vjen shumë tërheqëse jehona e mbetërive të dikurshme pellazge dhe ilire.
Vepruesit e romanit janë Djali i Kryeplakut dhe Çun Maloku, por edhe shumë të tjerë. I pari i hypur në një kal, ‘në shpinën e kalit brymës’ e i dyti në një gomar. Këta nisin aksionin e ‘shenjtë’ të shpalljes së mbetërisë së Damastinoit duke diskutuar edhe lementët që duhet të ket një mbretëri, me të gjitha takëmet, deri edhe te lufta me konkurrentët për vajzën më magjepse dhe harlistare që ndodhej në ato anë. Jehona rrëmujtare e pellazgëve të famshëm i vjen djaloshit krejt nëpër terr vetëm si energji e trashëguar, si një amanet i harruar në ‘adn’ e tij, por nga ana tjetër, mos na lashtë zoti pa njerëz të ditur, gjendet Mësuesi që shpalos krejt apokrifet e mbretërive pellazge dhe më vonë ato ilire, e më vonë akoma principatat e arbërve, e më vonë akoma fiset e veçuara si dhe më në fund një komb të hallakutur në mënyrën më të pabesueshme. Një komb tek i cili është vrarë ose është zhdukur dukuria e programacionit që duhet të karakterizojë komunitetet, veçmas ato të rrezikuar, një komb tek i cili ka humbur një nga shqisat që kanë qeniet e gjalla që ëshët nuhatja, një komb i cili është mpirë në përgjumje.
Djali i Kryeplakut dhe Çun Maloku ngjajnë aq shumë me heronjë kalorsiakë Don Kishoti e Sanço Panço. Kanë kalin dhe gomarin, ku sipas hierarkisë Djali i Kryeplaku hypën në kalë e tjetri në gomar, kanë plane, ndonëse planet e tyre nuk ngjajnë me ato të Donit që ishte një idealist dhe misionar i madh i të drejtës në botë, të cilin armët e vjetra e bënin qesharak, por është edhe Angjalina, një simbiozë apo bocet i dylqinjës së Donit e kështu me rradhë. Ndonëse ngjajnë aq shumë, kanë edhe dallimet e tyre themelore. Kishoti kishte një kauzë, ai luftonte për të vendosur drejtësi dhe rend në botë, ndërsa këta luftojnë kundër njëri-tjetrit në udhën e ngritjes së ‘mbretërisë’, e, as u shkon në mendje të luftojnë kundër pushtuesit, thjesht gjuajnë një dobësi të armikut për me ba hygjym e me ngritë mbretërinë në katund. Janë ndoshta porterti më real i shqiptarëve të soçëm, e ndoshta të gjithkohshëm. Eshtë mbreslënëse por edhe mjaft brengosëse thirrja, ah, burra bre, ulni hunjt. Sepse fiset shqiptaee desh po dalin fare duke luftuar kundër njëri-tjetrit me hunj. A nuk po dallohemi sot, ndër të tjera edhe si hunjtarë të zot?! Në një farë mënyrë i bie që të lëshojmë thirrjen: ah paralamentarë në Tiranë, Prishtinë e Shkup, pash njat Zot si u ka falë, ulni hunjt!
Vetëm kundër njëri-tjetrit shqiptarët kanë qenë të famshëm në ndeshjen me hunj, kundër huajit jo, sepse ose nuk ka pasë armë të mjaftueshme, ose paria kanë qenë të hamgjitur nëpër mejhane në net fajnore, ose kanë ba si gomari andërr, sepse kur po e hante ujku, gomari siç thonë mbylli sytë duke u lutur, ishalla jam në andërr, ose… Me një kulturë të habitshme Ramabaja shpalos ‘apokrifet’ e cubave të vjetër dhe perandorëve Emathiotë, të Hyllit dhe të zanave, të Hektorit dhe Akilit, të Filipit dhe Olimbisë, të Akesandrit dhe Roksanës e deri te Gjergji. Qysh në kohët e vjetra rraca jonë mori një ftohmë e asnjëherë nuk qemë në gjendje për udhë as deri te pragu etnik, te Molla e Kuqe që i tërheq gati gjithnjë vepruesit si një mirazh, por fisi jonë nuk ka gjunj me shkue te Molla.
Përpos historisë tonë të vjetër, imperatorive të Evropës, invazionit sllav etj. me një ironi të lakmueshme Ramabaja tregon se sa lehtësisht e kanë humbur davanë të parët tonë, siç po e humbim ne sot. E nga ana tjetër shpalos dukurinë gjermane të dominimit, dhe, admirimin e ndërsjelltë po ashtu.
Viktimizimi, masakrimi i pashembullt për faktin se nuk arrijmë më u ba bashkë, amatorizmi dhe mabicia për pushtet si dhe mungesa e dritës e çojnë një komb në shpërbërje të sigurtë. Emblemat e dikurshme, shenjat mbretërore dhe flaka e gjenisë krijuese e kanë humbur kuptimin simbolik e janë shndërruar tashmë në alegori. Herë-herë autori e ngre zërin në dhimbje, e lexuesi, si një fëmijë i bindet plakut që rrëfen. Sepse autori e ka të qartë faktin se lexuesi është mashtruar tej mase nga letërsia e mbulesës dhe mirazhit, autori e di që krejt letrat shqipe glorifikojnë trimërinë e shqiptarëve në shekuj, çka përbën një mashtrim gjigant, madje flagrant, edhe pse e ka humbë flagrancën me kohë. Sepse në të vërtetë shqiptarët janë aktualisht më të dobëtit në Evropë. Derisa ende nuk e pranojmë këtë gjendje, asnjëherë nuk nisim kah rimkëmbja. Të lexosh se shqiptarët janë të fortë dhe trima, ke lexuar një rrenë të hatashme. Ata as janë trima e as janë solidarë me familjen. Ata kanë heshtur ose kanë ba sikur nuk po ndodh asgja, kur në pjesë të ndryshme të territorit etnik bashkëkombasit janë masakruar nga serbët dhe më herët nga kush ka mundur. Dhe gabimisht në histori dhe letra të tjera është glorifikuar trimëria në vend që të glorifikohej mendja si fuqia e kombit. Sepse, siç e vumë në dukje, në roman është Mësuesi që ‘ndriçon’ me dritë të fortë tunelin e vetëdijës shqiptare. Dhe ja si bërtet ai duke portretizuar shqiptarin, e pra jo vetëm shqiptarin e soçëm: “A lufoti ai gjithnjë kur pa batrdinë e shkelësit mbi atdheun dhe kur dëgjoi klithmat e fëmijëve majë syngjisë tij? Ndonjëherë po, s’mund ta fshehim, veç jo rrallë ai, në vend se ta fsidonte barbarin te dera e shtëpisë, ia dha vrapit dhe vetëm kur kapërceu kufirin e mënzyrës u shtrua shesh e ia mori të qarës”. (f.41). Kështu pra, edhe lotët i kemi të shpifur, thotë më tej. Ne nuk mundëm kurrë të provojmë takatin tonë me të tjetët, por veç me njëni-tjetrin, ashtu si Haktori dhe Akli, të cilët ‘ndonëse ishin gjak mesvete, luftuan që ti hanin kokën shoqi-shoqit’.
Kangjelja e Damastionit është një roman që do të udhëtojë gjatë në kohë dhe hapësirë sepse është shkruar me një stil të lartë, me gjuhë lakonike dhe mjaft të pasur. Madje me një gjuhë të cilën Ramabaja e përdor me virtuozitet në sintakstë dhe fjalformim. Duke mos marrë përsipër ti caktoj vendin në letërsi, e konsideroj romanin e Ramabajës si një poemë me plot situata groteske dhe paradokse, me përshkrime mbreslënëse dhe me një ndërthurje të miteve, legjendave dhe brengës aktuale. Në shumë episode në duket se ndodhemi në një orë historie, por, me mënyrën se si e tregon atë, nxënsi ashtu si mësuesi, ‘mbetet pezull mbi akthin e vet’. Në fund dua të nënvozoj edhe këtë pasazh:
Mbas Hektorit dhe Akilit, si stërgjyshër që vijnë nga legjenda, “disa nga ata të mëvonshmit, ata që erdhën pasi kërcyem kohën mitike, i lëvizën epokat përsëmbari vertetë, që nga Leka i madh e deri te Gjergji. Shumica, megjithatë u bënë të famshëm vetëm kur qëlloi tu prijnë të huajve. Të vetët nuk ua kanë duruar lavdinë. Madje kur kanë luftuar për ta, në të shumtën o i kanë vrarë vetë, o i kanë lënë të digjen filli vetëm në zjarrin e betejës. Pse psh, Gjergj Elez Alisë iu desh të ngrihej nga shtrati mortor e me dhimbjet nëntëvjeçare të plagëve, fillikat vetëm të sfidonte Bajlozin? Ku ishin kryezotët e tjerë të Arbrit? … Apo shpresonin se Bajlozi do nginjej me motrën e Gjergjit e me shtrimin e krahinës së tij dhe se ata do ti linte të qetë?”. (f.42).
Ky roman të kënaq me bukurinë e gjuhës dhe fantazinë, po nga ana tjetër etnisë tonë të përgjumur i jep një thupër të fortë për ta sjellë në vete.
Kukës, 11.01.2016