Nga Leonora Laçi/
Nuk ka nevojë për parathënie, por dy fjalë parapërgatitëse për atë çka e pret lexuesin. “Saga e dhimbjes” është një rrugëtim me hidhërime, gëzime, ulje e ngritje, vrasje dashurish, ndjenjash, trupi e zemre, lindje jetësh, por dhe perëndime para kohe të tyre. Ka oaze dashurie të familjes, miqsh të vërtetë, por dhe oaze urrejtjesh e smirash që qeshin kur ti bie, por prapë fiton njeriu, humanizmi, dinjiteti, qëndresa. Ka skllavërinë bashkëkohore e skamjen që personifikonte një sistem të tërë, ku reflektimin ia ndjejmë edhe sot, por i formatuar ndryshe. Një libër që rrëfen pa pyetur, nga cepi në cep i Shqipërisë, shkel shtigje të pashkelura e madje dhe të ndaluara, i kalon dhe kufijtë shtetërorë. Ky libër i ka pak nga të gjitha, flitet herë në vetën e parë e herë në vetën e tretë. E lexon, e rilexon, mediton, përfytyron ngjarje që nganjëherë këputen në mes, përhumbesh në mendime, e rimerr prapë librin dhe veten, sa herë që do t’i rikthehesh, zbulon detaje të reja.
Në të rrëfehet fillimisht jeta e autores dhe rrugëtimet e saj jetësore, përmes rrëfimit të saj na shfaqen shumë jetë të tjera, të atyre që jeta iu këput më të nisur, e ka nga ata që jetëgjatësia e tyre është për t’u lakmuar. Këtë herë s’ndalet vetëm tek nënat, por edhe tek burrat, mund të jenë; artistë, shkrimtarë, aktorë, këngëtarë, studiues të transformuar në punëtorë, e anasjelltas.
Libri prek edhe jetën sociale në komunizëm dhe episode siç janë p.sh.: votimet në fshat, radhët e qumështit, etj. Rrëfimi nuk është monoton, sepse çdokush gjen një pjesë të vetes në këto rrëfime, ose ka kaluar në situata të ngjashme. Ka ditarin e një 19 vjeçareje (autores) që kalon nëpër peripeci të ndryshme, të cilës të vetmit miq të sinqertë i dolën librat, jo librat e realizmit socialist, ajo kishte zbuluar libra të ndaluar, ishte zhytur në ta si thesaret më të çmuar që e ndihmuan të mos toksikohej nga propaganda komuniste, megjithëse ambienti familjar ishte mostra kryesore për të kuptuar realitetin komunist. Ajo kishte synime në jetë, ambicie për të ecur sa më lart. Ashtu si 19 vjeçaret e sotme, por me një ndryshim, kishte nje damkë, njollë biografie, që e ndiqte si hije kudo, ajo damkë i ndryshoi trajektoren e fatit të saj që të mos ishte një vajzë e shkolluar në universitete të Europës, por të hiqte të zitë e ullirit për të mbaruar universitete me korrespondencë, të mos shëtiste Parisin apo Vjenën, por të shëtiste cep më cep fshatrat e rrethit të Lezhës, ku kalimi i Drinit ishte sfida e përditshme, por prapë dhe aty e gjeti lumturinë mes njerëzve të thjeshtë që ende regjimi nuk i kishte tjetërsuar, e shumë prej tyre i qëndruan pranë. Një vajzë të cilës ëndrrat ia këputi në mes një regjim, e si asaj shumë të tjerave.
“Saga e dhimbjes” prek në plagë të njerëzve, në sagën e dhimbjes së mbytur në fyt ka dhe copëza lumturie, buzëqeshje, që janë e vetmja prehje për të ikur nga realiteti i përditshëm. Autorja preferon thjeshtësinë, gjeti forcat të ngrinte kokën lart kur e hoqën nga puna, nuk u zhyt në qoshe të errëta për t’ia plasur vajit, fati kishte rezervuar gjëra të mëdha për të, një martesë, një fëmijë…
Ky libër është për jetën e saj dhe jetët e të tjerëve që u kryqëzuan, është një mirënjohje për stoicizmin e femrave shqiptare që qëndruan të papërkulura. Teksa e shoh të përfunduar, stoik bashkë me autoren, bindem që libri do të jetë mjaft i rëndësishëm në njohjen e anës tjetër të regjimit komunist. “Saga e dhimbjes” e kompleton kolanën e autores dhe e them pa drojtje se autorja Fatbardha Mulleti Saraçi e ka zënë vendin si studiuesja e parë e gulagut shqiptar.
* Parathënie