Tregim nga Avdulla Kënaçi/Toronto/

 Edhe pse kishin kaluar disa vjet me ardhjen e sistemit demokratik në Shqipëri, në televizionin publik nuk pati ndryshime. Jo se ish të përndjekurit nuk dëshironin të punonin aty, por sepse me t’u ballafaquar me punën, ata e humbisnin toruan, nuk dinin nga t’ia fillonin. Gjenin një mjedis të akullt. Të vjetrit, sikur ta kishin bërë me fjalë, u qëndronin larg, madje as në kafen e mëngjesit nuk i ftonin. Shefat kurrë nuk u kërkonin llogari. Ish të përndjekurit vinin, iknin, paguheshin, rregullisht, por në ekran nuk dilnin. Mirëpo disa prej tyre e shfrytëzuan statusin për të marrë viza në perëndim, sidomos në Itali. Shkonin me shërbim e nuk ktheheshin më. Bënte dallim një prej tyre, Aida. Ajo kishte mbaruar fakultetin e gjuhëve të huaja për anglisht, por vetë kishte mësuar italisht e gjermanisht. Ajo ishte caktuar në departamentin e filmit dokumentar. Ishte një vajzë trupgjatë, me sy të kaltër e flokëkaçurrel. Kishte një guxim të çuditshëm; e kalonte kohën në studiot e montazhit duke pyetur me hollësi për aparaturat, kolonën zanore, voltazhin, tastierën, kompjuterin e gjithçka.

–         Ti goce ke ardhur për teknike montazhi apo përkthyese tek dokumentari? – e pyesnin montazhieret me njëfarë bezdie të përzier me ironi, sidomos ato të vjetrat, por Aida nuk mërzitej prej tyre. Të nesërmen shkonte në një studio tjetër dhe aty vazhdonte me pyetjet.

Kështu rrodhën ngjarjet deri sa një mikesha ime, Drita, drejtoresha e bibliotekës së Universitetit Politeknik, më mori në telefon dhe m’u lut:

–         Keni aty një vajzë të re, Aidën. Për hatrin tim, pash zotin, a mundesh ta ndihmosh?

–         Jemi sektorë krejt të kundërt, shoqe, ajo është përkthyese tek filmi dokumentar.

–         Bisedo një herë me të, të siguroj se është vajzë e mirë. E ke besnike.

–         Se mos më duhen bodigardë, nuk më hyn në punë besnikëria e saj. Në se e përkrah, në një farë mënyre dua të shlyej ndihmën që më ke dhënë dikur, kur fshehurazi më nxirrje libra të ndaluar.

Pavarësisht që mikeshës time iu përgjigja pak ftohtë, të nesërmen, u takova me Aidën.

–         Ku dëshiron të shkojmë për kafe?

–         Faleminderit, por unë nuk pi kafe, – më tha ajo.

–         Mund të marrësh diçka tjetër, ndoshta një lëng.

–         Tek “Diplomati”, është mirë për juve?

–         Pak larg, por nuk e ke menduar keq, aty ka qetësi, sidomos në katin e dytë. Dhe kryesorja, mos më thuaj më “juve”, unë jam ti.

U ulëm përballë njeri tjetrit. “Diplomati” ishte një vilë dykatëshe e cila pas gjysëm shekulli u ishte kthyer të zotërve. Ata e kishin transformuar në një bar- restorant. Ne kishim zënë vend tek bari. Nga dritarja vinin ca fasha drite që binin pingul mbi flokët e saj kaçurrela. Ashtu ngjante më e bukur, por dy vija paralele që i përshkonin fytyrën nga lart poshtë e tregonin pak më të madhe në moshë nga ç’ishte në të vërtetë. Porositi vetëm një ujë. E nxita të çelej e të fliste pa asnjë ndrojë edhe pse ishte hera e parë që uleshim së bashku. Me një zë të ngadaltë, por fare shkoqur, ia nisi:

–         E kam tmerr të na quani akoma të persekutuar. Nuk dua ta dëgjoj nga askush këtë fjalë, më neverit. Tani edhe ne jemi si gjithë të tjerët.

–         Pse familja jote nuk i përket kësaj kategorie?

–         Prindërit e mi dhe xhaxhai janë arratisur nga ish Jugosllavia së bashku. Jemi me origjinë nga Gucia. Xhaxhain e burgosën si spiun dhe ne na internuan në kënetën e Thumanës. Aty kam lindur unë. Televizioni ka qenë ëndërra ime.

–         Shumë mirë, t’u realizua.

–         Jo, unë nuk kam bërë asnjë punë, kam gjashtë muaj këtu. Rrogën e marr, por emri im kurrë nuk ka dalë në ekran. Po na vrisni për së dyti. Në shtëpi më thonë; “Je gazetare aty apo pastruese?”.

–         Unë nuk e kam idenë çfarë bëhet në departamentin e filmit dokumentar, por di se aty jeni pesë redaktorë duke përfshirë edhe ty. Si ia dalin katër të tjerët?

–         Ata thonë se kasetat me filma i sigurojmë vetë. Nuk di se ku i blejnë, asnjeri nuk e tregon burimin. Edhe shefi im ashtu më thotë: “Nuk kemi fonde, gjeji vetë kasetat, bëj si këta të tjerët”, – më tha e irrituar. U vura në siklet. Në se do të shkoja në drejtori për ankesën e saj mund t’i hapja telashe dhe mjaftonin gjashtë muaj pa dorëzuar asnjë punë dhe ata i ndërprisnin marrëdhëniet financiare. Vrava mendjen si mund të dilej nga kjo situatë. Më në fund e gjeta. Dhe sugjerova:

–         Tek studioja e satelitit, brenda zyrave në katin e 7-të, regjistrohen të gjitha programet e RAI. Ndiqi dokumentarët nga shtëpia dhe më thuaj mua se cilët të duhen e t’i marrësh kasetat prej andej. Transmetimi është me logo. Në studiot e montazhit, mbi logon RAI, stampo TVSH, – i thashë unë. I shkëlqyen sytë, e kapi në ajër idenë time, po pastaj, pasi u mendua pak, iu shua entuziazmi, dyshoi dhe më tha:

–         Mos na akuzojnë për vjedhje?

–         Jo, të akuzojnë vetëm kur transmetohen me logo të tyre, ndryshe quhen “të blera”. Mos u shqetëso hiç, ti e di, na konsiderojnë vend i varfër, as nuk merren fare me ne.

Funksionoi. Thuajse çdo javë në ekran transmetoheshin dokumentarët e përkthyer e redaktuar nga Aida. Natyrisht që në titra nuk mungonte emri e mbiemri i saj. Punonte edhe jashtë orarit, me një pasion për ta pasur zili. Miksazhin e bënte vetë. Shpesh, në orët e vona, ndesheshim korridoreve apo në hyrje-dalje të RTSH-së. Nga mënyra si më përshëndeste, mirënjohja i lexohej që atje tej. E ndjeva se ishte e lumtur. Një mëngjes më kishte zënë pritë tek hyrja dhe me një zë të ulët e të butë sa mezi e dëgjova, më tha:

–         Të lutem mos ma prish, kam marrë një shpërblim nga sektori im, dëshiroj t’ju nxjerr një drekë.

–         Faleminderit, unë nuk ndjej se kam bërë ndonjë sakrificë për ty, mjafton një kafe. Sot jam i zënë, shihemi nesër nga ora dhjetë tek “Diplomati”.

Si gjithnjë e përpiktë. Ishte veshur kuq e zi, flokët e dendur i kishte ndarë më dysh, një kaçurrel i binte mbi vetull, në krahun e majtë. Sa herë tundte kryet, floku kaçurrrel i lodronte sipër ballit. Dy vijat mbi faqe nuk i dukeshin aq thellë si dikur. E kishte marrë veten mirë. Ndjehej e sigurt, e barabartë sikundër ne. Goja nuk i pushonte.

***

–         Jeta në internim është një tmerr, nuk do t’ia uroja as hasmit. Ti psh që ke qenë gazetar për një kohë të gjatë, je futur në ndonjë kamp internimi, ke vizituar ndonjë prej tyre? – më pyeti me një ton këmbëngulës.

–         Asnjë herë…

–         Sepse regjimi neve na fshihte nga bota, nga të huajt. Na izolonte. Ishim kavie eksperimentale. Neve na përgjonin gardhet, pemët, shkurret, shtyllat e telefonit, madje edhe qentë e rrugës. Ishte edhe një armik tjetër i padukshëm, lufta për mbijetesë, në emrin e së cilës vlerat morale bëheshin copë e thërrime.

–         Aida, do të dëshiroja ndonjë histori tënden personale, diçka që ti e konsideron sekret dhe ma beson vetëm mua. Ti e di që unë shkruaj…

–         Edhe në se vendos të të tregoj, nuk dua ta publikosh me emrin tim, – m’u lut. Realisht ajo çfarë kërkoja prej saj ishte një “haraç” i madh, por nuk do të më jepej më ky rast. U mendua pak, si duket po lëkundej, të më besonte apo jo. E shikova drejt, në bebëzat e kaltra të syve.

–         Të jap fjalën…

–         E po mirë, kjo është një histori krejt personale, – e nisi ajo. Heshta për të mos prishur magjinë e rrëfimit, ama veshët i bëra pipëz. Vazhdoi:

–         Kur isha nëntë vjeçe, veç internimit, veç burgut të xhaxhait, në shtëpi na hyri gërnja. O zot, nëna ime aq e mirë, aq e ëmbël, ishte kthyer në një bishë.  Fluturonte çdo send mureve, në avlli, çfarëdo t’i zinte dora. E urrente babanë për vdekje. Ai nuk e kundërshtonte, vetëm nxinte si ato trungjet që nxirreshin nga këneta duke i tërhequr me traktor. I ndizte cigaret bisht më bisht, duhan i grirë vetë dhe i mbështjellë me gazeta. Çdo vit pas barakës mbillnim ca rrënjë duhan. Nuk kishte lekë për të blerë cigare. Thuajse të dy flinin shumë pak. U kishte hyrë dreqi në mes. Ata nuk ishin më së bashku si burrë e grua, në një dhomë. Nëna flinte vetëm me mua. Bisedoja me vëllanë, dy vite më i madh, e pyesja vazhdimisht se mos kishte mësuar gjë për shkakun e kësaj grindjeje, por ai ngrinte supet me habi. Ishte një mallkim i dytë. Grindjet në internim ishin të vazhdueshme edhe në familjet e tjera, por kjo e jona ishte tjetër soj. Bërtiste vetëm nëna. M’u krijua ideja se babai kishte gabuar diku. Ai nuk kundërshtonte si dikur. U habita si nuk vuri dorë mbi nënën kur ai më parë nuk ia përtonte ta gjuante me pëllëmbë për hiç mosgjë. “Pse nuk pive helmin, pse nuk u mbyte në det, si nuk të erdhi marre?”, i thoshte nëna. Pinte e pinte cigare me duhan të grirë babai dhe unë e im vëlla tulateshim e mblidheshim kruspull pas një sobe me dru në mes të dhomës. Por shkollën nuk e lamë për asnjë ditë. Aty gjenim prehje, shtëpia jonë ishte kthyer në fole grerëzash. Një herë, shoku i bankës i tim vëllai, Selua, tha: “Të mos u ha në besë, prindërit e mi më kanë thënë të mos flas me ju”. Këto fjalë sikur na ndriçuan paksa trurin. Me siguri, grindja kishte lidhje me prindërit e Selos. Dikur ata kishin qenë miqtë tanë më të mirë. Ishin nga Zëmblaku i Korçës, familje kulaku, por të internuarit u thoshin familje bejlerësh. U kujtuam, ata nuk bëheshin më me neve qëkurse në shtëpinë tonë kishte filluar grindja. Festat apo të dielat nuk i bënim më me ata, si dikur. Nuk i harroj ato festa kur nëna e Selos, Liza, një grua e ëmbël e cila kishte mbaruar shkollën “Nëna Mbretëreshë”, me dy sy të zez si copa qymyri e shtat të hollë, na sillte dhurata. Ishin triko apo çorape të thurura me duart e saj. E po qe se në tryezë do të na gjendej ndonjë gotë verë, ajo do të këndonte këngët e Tefta Tashkos, sidomos atë këngën “Kur më vjen burri nga stani”. Neise, e kisha fjalën tek nëna ime, kur i treguam çfarë na tha Selua, ajo na porositi: “As ju mos u flisni më atyre bejlerëve të çmendur”. Çudi, edhe ajo përdori atë fjalë që përdornin komunistët për fisin Maliqi. E vumë re edhe herë tjetër, kur zihej në gojë emri i Lizës, asaj i ndizeshin sytë si ulkonjë dhe dridhej e tëra. U kuptua, diçka kishte ndodhur, diçka kishte lidhje me korçarët. Pastaj, pas një të diele, grindja pushoi, por babai me nënën nuk u pajtuan. Dalja e xhaxhait nga burgu nuk e ndryshoi situatën. “Është më mirë aty brenda në burg se këtu jashtë, vëlla i dashur”, i thoshte babai. Edhe kur pas një viti na lindi vëllai i dytë, ata nuk u gëzuan. Por rolet ishin përmbysyr. Ishte babai ai që kërcënonte nënën. Dhe ajo i përgjigjej: “Do të kalbesh në burg si yt vëlla, do të humbasësh fëmijët? Provoje po ta mbajti”. Babai heshte dhe dilte në oborr, aty ndizte cigaret bisht më bisht. Unë ndiqja si ato xixëllonin duke bërë rrathë të zjarrtë në errësirë. Nganjëherë babai kollitej fort, një kollë që kur i fillonte nuk dinte të ndalej. Grindja herë fashitej e herë ngrihej si një tufan. Ne nuk merrnim vesh kush kishte të drejtë e kush kishte gabim. Unë e vëllai i madh gjithë dashurinë e hodhëm tek i vogli fare, sidomos unë. E ka emrin Lisandër. Atë fëmijë unë e kam mbajtur në duar më shumë se prindërit e mi. Por çamarrok i madh, nuk linte dy gurë së bashku. Kur ishte pesë vjeç na habiti të gjithëve kur hyri brenda barakës me një gjarpër të cilin e kishte kapur për fyti dhe nuk e lëshonte edhe pse ai zvarranik i qe mbështjellë për krahu. Të mos ishte babai që me shpejtësi ia preu kokën me një thikë të mprehtë, me siguri ai do ta kishte pickuar. Ishte një gjarpër i shkruar, ngjyrë kafe me rombe të bardhë mbi kurriz. Babai tha se ishte shumë i rrezishëm, helmues.

 Xhaxhait i erdhën dëshmi nga Kosova se nuk ishte spiun i UDB-së, por patriot i madh. Ishte pikërisht UDB-ja ajo që i kishte ngritur kurth. Vitet e burgut do t’i paguheshin kokërr më kokërr.

Kur Lisandri u bë gati për shkollë, ishim të gëzuar të gjithë. Shpresonim se do të mësonte shumë, por pikërisht kur të nesërmen do të niste vitin e parë, ndodhi hataja, preu kërcirin me sopatë, pak më lart se syri i këmbës së djathtë. Të larë në gjak, unë e çova me vrap në infermieri. Sa e ula mbi shtrat, iu këput koka, humbi ndjenjat. Infermieri tha se ka rrjedhur shumë gjak, ka prerë venën. Ia lidhi pulpën e këmbës me rriyp dhe gjaku iu ndal. Mbërriti ime më e lebetitur. E mori në duar, i foli, e përkëdheli si kurrë më parë, por Lisandri nuk zgjohej. “Duhet ta shoqërojë tërë familja drejt Urgjencës në Tiranë, mos humbisni kohë, tha infermieri, sepse do t’i duhet gjak”. Nëna m’u kthye mua: “Vrapo tek shoferi i “Gazit”, ma sill këtu Skifterin”. U habita, Skifteri ishte komunist, ishte shoferi i drejtorit të fermës. Ai, me të mësuar për ngjarjen, nuk e bëri fjalën dysh. Drejtorit as i mori fare leje. Babin nuk e lajmëruam dot, ishte me punë larg. Pas një ore u gjendëm në Spitalin e Tiranës. Të mos ishte shoferi i “Gazit”, Skifteri, vëllai i vogël do të na kishte ikur nga duart. Vetëm gjaku i tij i përshtatej grupit të gjakut të Lisandrit. U gëzova që shpëtoi vëllai, por e urreva nënën, paskishte shkuar me shoferin, prandaj kishte plasur tërë ajo zamallahi në shtëpinë tonë. Më erdhi keq për babanë. Solla ndërmend si Skifteri u zverdh kur mësoi çfarë kishte ndodhur, pastaj me ngut, me gjithë makinë u vu në dispozicionin tonë. E si ishte e mundur që grupi i gjakut të tij të ishte njësoj me atë të Lisandrit? Dyshimet e mia nuk ia tregova askujt, por me nënën u ftoha përfundimisht. Dhe iu afrova më shumë babait.

***

–         Domethënë komunisti Skifter paskish qenë babai i tij i vërtetë? I bie të jetë thjeshtri yt? – e pyeta Aidën gjithë kureshtje. Vërtetë që ishte histori interesante. Dhe ajo nuk u nxitua të përgjigjej menjëherë:

–         Kur unë u diplomova, i ftova të dy prindërit në ceremoni. Isha e para në grup dhe doja që ata të ndjeheshin krenarë me mua. Ndoshta ishte një rast i mirë për pajtim. Mirëpo babai u bë keq me mushkëritë: “Nuk kam se ku të shkoj me këtë kollë”, i kishte thënë sime mëje. Dhe ajo erdhi vetëm. Pas festës, e solla këtu, tek “Diplomati”. E pyeta për shkakun e asaj grindjeje të mallkuar si dhe i tregova dyshimet e mia për shoferin. Tashmë ne mund të diskutonim si dy shoqe të mira. Ja si më tha: “Babi yt është borxhli ndaj meje për gjithë jetën. Unë e kam kapur në mes të pyllit në flagrancë me Lizën. Si nuk e mbyta atë grua, ia bëra copë fustanin, e godita me shkelma, me grushta, çfarë nuk i thashë e nuk i bëra. Nuk nxorri asnjë britmë, asnjë zë. “Na vra të dyve”, më tha. Ishte shoqja ime më e mirë, por më hëngri në të pabesë. Ama nuk i tregova askujt. Boll kishim mbi shpinë pushtetin komunist, ne nuk mund t’u kërkonim atyre ndihmë për të na zgjidhur grindjet tona. Ishte si t’i varje ujkut mëlçitë në qafë.

–         Dhe ti u hakmore ndaj babait duke fjetur me një komunist? – i thashë nënës e nevrikosur.

–         Çfarë thua, moj bijë, ke lojtur mënç? Skifteri është sa djali im i madh, ani pse ishte bërë komunist. Për atë dreq makine ishte futur në parti. Kur shkuam në urgjencë, babai na mungonte, Lisandri ka pikërisht grupin e gjakut të babait, ndërsa Skifteri e ka grupin zero, prandaj nga ne të tre, vetëm ai mund të jepte gjak. Ia kemi borxh, – më tha nëna me sy qortues.

***

Ky ishte sekreti i Aidës. Kam trembëdhjetë vjet që e ruaj në kujtesë këtë histori. Ah, po, harrova t’ju them se Aida më ftoi të shkoja për vizitë në Thumanë ku gjithë ish të përndjekurit kishin marrë toka falas, ndërsa prindërit e saj, me shpërblimin nga burgu i xhaxhait, kishin ndërtuar një vilë. Si nuk m’u bë një herë mbarë t’u shkoja për vizitë?

Fund

Toronto, 2 shkurt 2018