Ismail Kadareja i mbijetoi regjimit diktatorial enverian me letersi te nivelit te larte. Arma e vetme e Kadarese ishte vetem letersia./
Nga Illo FOTO/New York/
Disa lexues me sugjeruan, te prononcohesha, per Vepren letrare te Kadarese. Edhe mbasi shkrova esene per jeten bashkgjimnaziste me Kaderane , ne 80 vjetorin e Lindjes , ata perseri kerkuan qe une te prononcohesha me gjere. Kete prononcim po e realizoj sot , kur njihen shume shqiptare dhe te huaj qe kane shprehur mendime rreth vepres se Kadarese , qe perfaqeson nje periudhe te gjate te historise , kultures dhe vecanerisht te letersise shqiptare. Une do te perdor analizen klasike, qe kemi mesuar nga profesoret e shquar, qe vinin nga shtresa e intelektualeve te viteve ’30 te shekullit te XIX .
Per te analizuar nje shkrimtar mendoj se duhet te parashtrosh karakteristikat e mjedisit politik ku eshte shtrire prodhimtaria e tij dhe shteti , ku eshte kryer kjo veprimtari.Shkrimtaret jane produkt te situatave historike . Veprimtaria me e gjere e Kadarese eshte zhvilluar ne Shqiperine , ku sundoi per afer pesedhjet vjet, Enver Hoxha , stalinisti me ekstremist i Europes lindore . Vendi ishte i mbyllur hermetikisht me boten . Nuk njihej prona private . Ishin te eliminuar te tera institucionet fetare te 4 religjionevet. Kontrollohej me skrupolozitet e tere jeta politike, ekonomike , kulturore, ushtarake, arsimore e vendit.
Kadareja i mbijetoi ketij regjimi me letersi te nivelit te larte. Arma e vetme e Kadarese ishte vetem letersia. Ne te tere kohen Kadare , ka qene i shpallur kunder regjimit, here drejtperdrejt dhe shumicen e hereve, me shkrime metaforike .Ne te dy rastet, flet vepra e tij e shkruar . Nuk ka pse hamendesohet . Vepra e shkruar , eshte vete shkrimtari.
Nje poeme e tij e shkruar me pathos dhe nivel te larte artistik dhe objktivisht antiregjim , ishte poema “Pashallaret e kuq “ . Eshte kritike e drejt perdrejte per trurin e diktatures , Byrone politike . Kadarejea e humbi durimin dhe i quan, byroistet, pashallare , autokrate te pa diskutushem , qe marrin neper kembe interesat e popullin e thjeshte dhe vegjetojne ne kurris te tij . Kjo poeme , Pervec anes artistike te perkryer , fishkellon politikisht , pa dorashka , pa metafore , drejt per drejt ne zemer te sistemit . Ne emer te popullit , Kadereja jep pretencen , per kete Byro autokrate .Ky eshte Kadareja poet i ri . Poezite e tjera i sherbejne mbijeteses te poetit te rebeluar , qe vinte nga nje familje e varfer qytetare , pa asnje lloj suporti nga te tera regjimet .
Cili shqiptar do te guxonte shkruante nje poeme , kaq kritike si “Pashallaret e kuq “? Nje poem i tille edhe sot nuk mund te shkruhet lirshem , sepse te hidhen sysh nostarlgjiket . Kur i dhane , kete poeme, Diktatorit i ra letra nga dora. Nuk mund te parafytyronte nje burre , ne guvernen e tij , te kritikonte si antipopullore Byrone e tij politike , qe drejtonte shtetin shqiptar . Ideollogjia dhe politika e kohes , e quanin Byrone politike , jo thjesht te pa gabushme , por gjeniale ne arsyetim , gjykim , filozofi . Byroja , qe ju kundervu 81 Partive te botes ! Ajo Byro mund te kritikohej vetem nga Lenini , ne se do te ishte gjalle . Pervec Kadarese , nuk ka burre tjeter , te kete thene gjysem fjale , kunder kesaj byroje te hekurt . Poema e famshme ju neneshtrua gjykimit enverist : U mblodhen kopjet , kudo qe ishin, gazetat, revistat , libri , bosetat ; u zhduken nga faqja e dheut , duke shenuar nje shkalle te larte inkuizicion edhe per qeverrisjen e kohes .
Pervec faktit kryengrites te poemes , Diktatori , Shqiperia dhe lexusit, njohen nje talent te madh letrar , qe u rrit brenda Republikes se vogel . Poema ishte e nivelit te larte kompozicional dhe artistik . Diktatori nuk mund ta denonte me ashper ,sesa inkuizicioni , sepse priste , qe Kadare te ulte koken dhe te kthehej ne poet oborri . Gje qe nuk ndodhi . Ai , vijoi te krijoi letersi artistike ne nivelet me te larta se poema antibyroiste . Kadareja nuk u mor me politike . Politika u mor me te . Ai nuk donte te futej as ne Parti, as ne ofiqe .
Shpirti i tij ishte gatuar dhe mbeti rebel . Me mire se kushdo , e tregon vepra e tij . Pozitat partiake , ju dhane se i duhej regjimit . Shteti e dinte , qe Kadareja i vertete , ishte autori I “Pashallerve te kuq “ . Qe Kadareja nuk levizte nga idete e poemes inkuizitare , e kishin pohuar Enveri, Mehmeti, Hekurani dhe Todi Lubonja , qe perfaqesonin Byrone, kulturen dhe vete shtetin enverist. Gjat gjithe kohes dhe ne vijim , te gjithe shtresat shoqerore dhe moshat , prisnin me pa durim , te dilnin nga shtypi , vepra me firmen , Kadare . Ishin ngushullim , per jeten e mbyllur dhe reprekusionet , qe kalonte vendi, ne monizmin e mbyllur .
Pas viteve te gjimnazit , Kadare ju perkushtua prozes se gjate , qe ose te ngre ne apogje , ose te harron , ne se ke qene ndonjehere i gjalle . Proza eshte me teme historike , folklorike dhe nga realiteti i kohes . Kritiket e vleresuan me nota superiore prozen e kadarjane . Lexusi , dallonte figura metaforike , qe ironizonin , me shume finese sistemin . Situata fliste se ishte pergatitur nje prozator , jo vetem me perspektive , por ishte nje proze , ndryshe nga botimet e bashkekohesve , qe shkruanin shqip .Proze e rrjedhshme , me shprehje figurative dhe me fjalformime te reja . Mbi te gjitha, me tingull poetik . Nuk ka dallim cilesor midis romaneve te Kadarese . Te tere jane te nivelit te larte , nga i pari tek i fundit . Proza e Kadarese nuk ka nderpreje , nga sistemet , ku eshte shkruar . Eshte e nje trajteshme . Njerin, prej romaneve te shumte , e ka mohuar vete autori , duke spjeguar dhe rrethanat , kur u shkrua .
Kritizeret nuk thone as nje fjale , per prozen dhe tekniken romanciere , por shpikin llafollogji politike , qe s’kane lidhje me artin dhe krijimtarine. Keta jane kritizeret e Kadarese , te tjeret , jane milionat e lezusve , brenda dhe jasht trevave shqipetare .
Historia e romanit shqiptar , ka qene tradicionalisht e varfer . Shkrimtare shqiptare paten filluar te shkruajen romane , ne mesin e dyte , te viteve 30 te shekullit te kaluar . Permendim , romanin e Mustafa Greblleshit “Gremina e dashurise “ dhe me von Sterio Spasse , shkroi romanin” Pse? “ .Te dy romanet , kane te meta strukturore dhe letrare , por shenojne nje fillim, per nje vend me letersi romanteske te pa zhvilluar . Me von u duk romani i Haki Stermilli ,”Sikur te isha djale “ Ky roman ruan strukturat e zhanrit , dhe mund te konsiderohet thyerje e varferise se periudhes romanciere shqiptare. Gjat luftes , per 6 vjet dhe fillimet e shtetit monist , per 10 vjet , konsiderohet nje periudhe vakum , per historine e romanit shqiptar .
Mbas luftes , ish Lidhja e shkrimtarve , nen ndikimin e forumeve politike te kohes , qe kerkonte nga shkrimtaret , te merreshin me livrimin e kesaj gjinie , mbi bazen e metodes se Realizmit socialist . Ka shume vendime , kongrese shkrimtaresh dhe porosi qeverritare eprore , qe te shkruhej romani i pare shqiptar i realizmit socialist . Per te paraqitur modele , u perkthyen shume romane sovjetike tipike te rrymes , si romanet : “Nena “ e M. Gorkit , Romani i Fadajevit “Garda e re “ , i Nikollaj Ostrovskit “ Si u kalit celiku” etj . Thirrja e Partise enveriste , per te botuar romanin e pare shqiptar te realizmit socialist, perseritej me force . Ish kryetari I lidhjes se shkrimtarve , Shefqet Musarai , botoi ne shtypin letrar te kohes fashikuj nga romani i tij , “ Belxhiku qe kendon vence “. U desh shume kohe , qe ky roman i plote te shifte driten e botimit . Ishte roman nga tema e luftes, sipas frymes te realizmit socialist .
Nder kohe, nje shkrimtar erudit i kohes, Dhimirter Shuteriqi, botoi volumin e pare te romanit “Clirimtaret “ . Roman i shkruar ne forme didaktike , per te diktuar metoden e realizmit socialist U shkruan dhe romane te tjere , qe ndertoheshin po ne te njejtin linje : Fryme te theksuar partie , perpjekjet e personazhit pozitiv , per te ndertuar te rene dhe domosdoshmerisht fitonte heroi pozitiv, duke u bere shembell , per brezat. Nje roman plotesisht te ngjashem me kete skeme , shkroi dhe ish autori “Pse “ , Sterio Spasse . Romani i tij kishte titullin “Ata nuk ishin vetem “ .Plotesonte kushtet e socrealizmit .
Eshte koha , kur filloi te shkruaj romane , i riu , Kadare . Ky romancier , qendron ne pozita te tjera . Te tere romanet , qe shkroi ne monizem , jo vetem mbijetuan , por jane kryevepra te autorit dhe te tere romanit shqiptar dhe me gjere , kur kemi parasysh , qe kerkohen nga lexuusi dhe jo vetem ai , shqiptar . Asnje prej romaneve te tij nuk i permbahej skemes se socrealizmit . Te shkruara brenda kesaj periudhe me ethe , por ishin model i trajtimit artistik , te problemit , qe trajtonin . Kete realitet nuk mund ta mohoi askush , pavarresisht dozave toksike te egoizmit. Ne Shqiperi tradita e romanit ishte e varfer , por Rilindasit kishin krijuar nje letersi me vlera te medha atdhetare dhe artistike ; ndersa pasuria folklorike shqiptare eshte ne nivelin me te larte te mundshem . Keta dy faktore u bene shtrati ku lindi dhe u rrit proza kadarejane
Prodhimtaria romanciere e Kadarese eshte shkruar , ne pjesen me te madhe te volumit , gjat enverizmit . Vijon te shkruaj dhe ne eren demokratike . T’i krahasosh keto vepra , te dy sistemeve , nuk gjen asnje ndryshim . Kadareja ka ndjekur kreshenton e vet , si shkrimtar i popullit , pavaresisht regjimeve , ku ka jetuar dhe ka shkruar .Nuk njihet ndonje shkrimtar , qe te jete edhe shkrimtar oborrri , edhe i lexuar nga masa e gjere popullore.Brezat pasardhes , lexonin dhe lexojne masivisht Kadarene dhe te ngjashmit me te. Kadareja ka qene dhe mbetet shkrimtar I madh I popullit . Ka sakrifikuar jeten , per te shkruar ne kohen moniste , po thuaj teresisht jasht metodes strikte te realizmit socialist . Ne Europen lindore ka pasur disidente , antistaliniste , qe jane martirizuar per demokracine , por Kadareja , ka qene nje i vetem , qe ka demaskuar diktaturen me metafore letrare dhe ka mundur te mbijetoi. Triumfoi letersia e vertete . Stili kadarejan nuk ishte pare , as ne forma embrionale . Dicka e re dhe e pa pritur , e pelqyer dhe e miratuar nga te tere lexusit, pa perjashtim . Kur them nga te tere lexusit , kam parasysh edhe Enverin , qe ishte lexus i kualifikuar .
Proza kadarjane eshte e dlire , si burimi , qe gurgullon.
Kritika dhe recensa per vepren e Kadarese , kane shkruar shume personalitete te letersise dhe kultures , por kane shkruar dhe njerez te rendomte , gazeta , portale , njerez te politikes dhe kritizere te vegjel . Pse kaq shume? Sepse Kadareja i eshte dashur dhe i duhet c’do krahu politik , per certifikate mirsjellje te tyre ose te Partive te caktuara . Kadare ndenji jasht politikes konfliktuale pluraliste . Shtatin e tij te larte nuk e nxinte dera e Partive te postdiktatures . Ai duhej te perkutej te pragu i deres. Ai i perket popullit dhe populli e di kete dhe e ndjen per dite . Kjo gje faktohet nga numur i lexusve . Eshte shkrimtari me i lexuar dhe me i cituar , nga te tera shtresat shoqerore , nga te tera moshat dhe religjionet . Kete shtrirje une , e quaj popullore dhe s’ka si te jete ndryshe .
Brezat e lexusve , i ka lidhur dhe do te vijoi t’i lidhi vepra popullore e shkrimtarit , pa influenca politike . Proza e Kadarese , shkruar me gjuhen popullore rrjedh pa pengesa dhe pa korniza kufizuse . Personazhet vijojne rrugen ne te tere honet e jetes dhe zgjidhin problematiken , pa sforcime dhe nderhyrjen e autorit . Nuk gjendet gjikundi heroi pozitiv i vecuar , qe te marri detyra shtese . Herojte e prozes kaderjane jane frymore , pa merita shtese , duke perfunduar natyrshem detyrat , qe i kane vene vetes dhe ato , qe pret shoqeria ndaj tyre . Te tere personazhet jane te barabarte dhe te lire , per rolet , qe kryejne . Ne kete kuptim , Kadareja krijoi shkolle tjeter te prozes, jasht klisheve dhe kufizimeve te realizmit socialist , qe ishte metoda zyrtare e krijimit ne artin dhe letersine e kohes. Romanet e ketij shkrimtari , jane nje lloj te kerkuara , ne te dy sistemet , qe perjetoi Shqiperia . Personazhet kane emra reale , ose te nenkuptuar , por qe nuk i merr perdore autori , por ecin drejt fatit te tyre .
Kadareja e gjeti romanin shqiptar ne vakum dhe e ngriti ne Everestin e romanit bashkekohor . Sot Shqiperia ka me shume romanciere te afirmuar se sa mund te parashifin studimet me optimiste . Kadareja nuk ka rrahur gjoksin , se ka krijuar nje metode te re romanciere . Kete e kane pohuar , shkrimtare , kritike , letrare te rinj , profesore, lexues te huaj dhe te vendit , intelektuale .
Kur nisa te shkruaja kete ese , per vepren e Kadarese , mu desh pa tjeter qe t’u drejtohesha personave kopetente te fushes , per nje vleresim te ketij niveli . Cfletova shkrimet e dy profesorve te shquar te gjuhesise dhe kultures shqiptare , Moikon Zeqo dhe Agron Fico . Te dy kane shkruar vleresime te mirfillta dhe te thella , per vepren e Kadarese . Gjykimi im , eshte i prere . Vleresimet e te dy profesoreve cvleftesojne te tera gjykimet amatoreske qe jane dhene pa pergjegjesi , kunder, per kete gjigant te penes letrare krijuse . Te dy profesoret flasin me superlativa , per krijimtarine Kadare ; kete mal te larte , qe ndan letersine skematike , nga letersia e stilit te lire .
Opinionet e prof M. Zeqos dhe Agron Ficos , e bejne te qarte figuren gjigande te Kadarese. Edhe kritizeret e Kadarese kane mbetur te befasur , kur jane njohur me romanet Gjenerali , Piramida e Keopsit , vajza e Agnamenonit , Pallati i endrave ,Muzgu i perendive te stepes , Qyteti i gurte etj. Cmira dhe xhelozia i ka detyruar te shkruajne ndryshe nga c’ndjenin , me synimin te qarte , per te mos u vleresuar , nga forumet , qe e kane obligim , kete vleresim . Lexusit e tij ne vendlindje dhe ne bote , vertetojne se Kadare mbetet nje personalitet i letersise nacjonale dhe boterore . Arti i tij i te shkruarit , me figura letrare dhe fantazi filozofike , e bejne prozen e tij te larmishme dhe te pa shoqe ne Shqiperi, pa diskutim , por dhe me gjere .
Profesor Moikon Zeqo spjegon se proza e Kadarese eshte aq impresionante sa qe mundi dhe vete Diktatorin. Impresionante e ben forma dhe subjektet , qe trajton . Subjekte mund te zgjedhin shume krijus , por pak prej tyre u japin jete . Kadareja u jep jete edhe gureve te “sokakut te te marreve “.
Profesor Moikoni i ka porositur shkrimtaret e rinj te ndjekin gjurmet ku ka shkelur Kadareja , per t’u bere te lexushem nga shqiptaret dhe nga lexusit e huaj . Shembull konkret eshte leterkembimi i Profesor Moikomit me shkrimtarin martir Frederik Reshpja . Ky leterkembim , eshte bere ne vitin 1971 . Midis te tjerave ne kete leter shkruhet : “ Romani “Kronike ne gur “, eshte nje roman I ri. S’e kam fjalen , per kohen , por per cilesine . Te tere romanet e tij jane befasues . Te shkruara ndryshe . Jane novacione , qe i kerkon koha . “ Kjo eshte shkolla kadarjane e romanit .
Proza kadarejane shkrin brenda vetes , thellesine e mendimit te prozes klasike romancjere boterore , me prozen tregimtare te folklorit shqiptar, te pasuruar artistikisht . Kemi te bejme me nje proze befasuse , qe te ben per vete dhe te fut ne shtigje , qe i gjen vetem nje talent i lindur dhe qe e ka mbeshtetur talentin me pune titanike .
Ne kete bashkebisedim shkrimtaresh jane thene te gjitha , sa duhej qe karakterizon vepren Kadare , si shkolla e romanit shqiptar.Kete shkolle e ka celur vepra e Kadarese . E ka zanafillen ne diktature dhe vijon , te zhvillohet me hapa te pa nderprera , deri ne ditet e sotme . Ne kete shkolle , kane shkuar dhe do te shkojne brezat e romancierve . Njerzit pa shkolle mbeten autodidakte .
Shqiptaret rrinin me zemer te ngrire , c’do te thoshte Diktatori , per librin e famshem “Dimri i vetmise se madhe “ , ku Diktatori ishte personazhi qendror . Shume organizarta rinie dhe fronti, extremiste e cilesuan autorin Kadare, njeriun kapitalisto-revizionist , qe ishte futur kontrabande ne shoqerine shqiptare , qe bente roje ne brigjet e Adriatikut . Kadareja paraquhej i ekzekutuar nga castin ne cast , por Diktatori , per befasine e te gjithve, dolli ne mbrojtje , duke bere pak vrejtje , qe autori i reflektoi , duke nderruar edhe titullin , ne “ Dimri i madh “ . Natyrisht titulli i pare ishte shume i sakte dhe kuptimplote . Ky liber , me vlera nderkombetare , lipset te ruaj titullin fillestar . Vetem ai titull parashef cthurjen e sistemit stalinist dhe vetmine e enverizmit ne arenen nderkombetare . Askush ne Shqiperi dhe me gjere , nuk ka arritur te shkruaj , ndonje roman , ne nivelin artistik dhe strukturor te veprave te Kadarese, per nje event me rendesi maximale politike boterore . Me thoni nje !
Kadareja eshte romancier lider ,deri sot i pa arritshem, te pakten per rajonin e Ballkanit .
Pse u terhoq Diktatori, nga vendimi , per ta asgjesuar Kadarene si shkrimtar dhe si njeri ? Sepse u bind , ne gjenialitetin e ketij shqiptari. Per perjetesine fallco, Diktatorit i duhej edhe nje gjeni . Kadareja e mundi Diktatorin , me fjalen artistike , me letersine. Fjalet e teperta jane fukarallek, thote populli . Diktatori nuk mund te ishte indiferent ndaj nje fenomeni te furishem , qe lindi brenda gubernes se tij . Kritizeret e semure mbeten shume prapa Diktatorit , ne gjykimin objektiv , per nje bashkekombas .
Kadareja nuk e ndryshoi stilin dhe metoden e tij origjinale, qe nuk perputhej me rrymen e detyrushme zyrtare te realizmit socialist . Kjo ka vetem nje emer : letersia mundi Diktatorin, per aq sa mund te beje letersia .
Profesor Agron Fico , albanolog , folklorog dhe profesor i gjuhes ne shume shtete, ne librin e vet “ Me hapin e kohes “ , botim , ne Tirane 2018 , i ka dedikuar disa kapituj , zberthimit te vepres se Kadarese , ne Europe dhe Amerike . Autori komenton disa vepra te shkrimtarit . Ne faqen 105 te librit , prof . Fico shkruan : “ Ne , shqiptaret e kemi pritur dhe e presim , qe Kadareja te marri cmimin “Nobel “ , ose me sakte , qe komisioni suedez per kete cmim , t’i japi Kadarese , kete vleresim . “ Autori Fico pershkruan jehonen , qe i beri shtypi amerikan dhe vleresimi i lexusit ne Amerike, shqiptarit Kadare .
Le te permendim vetem nje fakt . Romani “Dosja H “ , ne anglisht u mirprit nga lexusi . U perurua ne nje nga sallat e OKB , ku moren pjese 28 ambasadore , nga vende te ndryshme te botes ( Po aty , faqe 107). Libri i prof Fico , permban dhe fakte te tjera , qe e paraqesin Kadarene nje shkrimtar epokal , qe e ka denoncuar totalitarizmin , me te ter forcen e artit te letersise . Ne perfundim autori Fico shprehet : “ Kadare , me personalitetin e tij komleks , si shkrimtar , erudit , studius i pasionuar i kultures dhe gjuhtar krijus , ka hyre perjetesisht ne panteonin e njerzve te shquar te kombit shqiptar . “ ( Po aty 109 ).
Ne faqen 113 te librit prof Fico shkruan nje artikull , ne anglisht , ku ben nje permbledhje te shkurter te vepres Kadare si dhe opinionet e shtyppit boteror dhe atij amerikan , per shkrimtarin e famshem.
Te dy profesoret e shquar shqiptare , kane dhene mendime reale dhe profesionale , lidhur me vleresimin e Kadarese , duke e quajtur shkrimtar te pa arritshem deri me sot . Kjo eshhte krenari per kombin e sterlashte shqiptar , per gjuhen dhe letrsine e tij . Shkrimtari Ndue Ukaj, ne Shtator 2017 shkruan: “ Te kesh nje shkrimtar te tille , ne hierarkine me te larte te vlerave , eshte nder dhe privilegj per cdo komb “.
Brezat e romancierve te postmonizmit , ndjekin me shume vemendje dhe pasion shkollen Kadare . I detyron indirekt lexusi , qe kerkon shkrime jasht skematizmit , qe instiktivisht eshte zevendesuar nga proza Kadare . Simbas skemes Kadare shkruajne edhe kritizeret ambicioze , qe te vrasin diten dhe te qajne naten .
Aktualisht prodhimtaria romanciere , ne sasi dhe cilesi eshte ne nivelin me te larte historik te kombit .
Illo Foto – Studjus , NY – Shtator 2018