Nga Gëzim Llojdia*/
1. Qyteti që ndërtoi Pirro gjendet disi km më sipër ndoshta 7 km nga fshati Saraqinisht. Antigoneja është një ballkon ku në prerin tënd qëndron lugina e Drinos përballë qytetit të Gjirokastrës. Fokusi përfshinë një pamje magjepse . Rrënojat këtu qëndrojnë kohës prej fund të shekullit të 3-të dhe në fillim të shekullit të 2-të, kur mori formën e një qytet shteti dhe u kthye në një nga vendbanimet më të rëndësishme të antikitetit. Qyteti shtrihet në një kurriz të gjatë e të sheshtë të kodrës së Jermës rreth 600- 700 metra mbi nivelin e detit, në afërsi të fshatit Saraqinishtë, përballë pamjeve të bukura të Gjirokastrës. Sipërfaqja e përgjithshme e qytetit brenda dhe jashtë mureve është rreth 90 hektarë.
2. Shëtitje në hapësirat e pamata të qytetit me emrin e Mbretëreshës Antigona. Lojra sportive ne lëndinat plot lule. Ushqim i shijshëm nen hijet e lisave shekullore. Ujë i pastër dhe i freskët nga burimet me ujë kristal te Antigonese. Shëtitje me kuaj dhe biçikleta. Futboll dhe volejboll. Birra dhe pije freskuese, qofte dhe shishqebap zgare, djathë dhe veze fshati. Kjo është një ditë pikniku në qytetin e Pirros. Antigoneja në pranverë shtrohet në një qilim masiv të gjelbër. Autobusët, automobilat e tjerë qëndrojnë më sipër ngase ledhet janë të mbushura me rrënoja. Pllajat mërzejnë në diell i bëjnë, hije trupit të vet. Përpara se të lini pas korijet e gjelbëruara, vështrimin e fundit e hedhe nga qyteti i Pirros. Kështu më ka ndodhur kur isha në Antigone. Më ftoi Engjell Serjani se ,Lushi,unë,Bashkimi,Marini e ndonjë tjetër për herë të parë në Shqipëri bëmë të vizitueshme parqet arkeologjike,një traditë që vijon edhe sot,me pak njerëz dhe vullnet kthyem këto qendra arkeologjike nga qendra të harruara nga kohët dhe njerëzia e këtij vendi në destinacione turistike të preferuara. Nëse sot flasim për arkeologji shqiptarët kuptojnë parqet e Butrinit,Apolonisë,Bylysit,
Kjo përvojë që lindi për herë në parë në SHBA,u muarr si një mësim ku sot turizmi arkeologjik kulturor është i preferuari turistëve të huaj.
Duke folur për Lushin dua të them se Lushi gjatë kohës që qëndroi drejtorë ka ndërmarr ekspedita dhe e ka zbukuruar qytetin e Pirros me një sërë projektesh. Ndiqni ritmin e kësaj dite .Në përmbajte shfaqet e qetësuar,e zakonshme,gati e rëndomtë,mirëpo brendia e saj është plot thesare .Thesarët e kësaj bote, nuk fshihen në brendi të tokës,por rrojnë në thellësitë e shpirtrave . Kapjen e fillit,që bëri Lushi ,bënë për ti paraprirë poezisë,delli i pashfaqur ende,nuk dihej rruga, që do të ecte,traga dhe fush-pamja që do të përshkonte , gjurmët nuk shiheshin qartazi,por brendia e shpirtit pluskonte lëvizje sizmike. Lushi dhe 5 shtetarë të tjerë e kthyen Antigonen në një qendër arkeologjike të vizitueshme. Duhet vlerësuar edhe kontributi i tyre , leximi i të cilës është paraprirë nga puna dhe idetë për të ndriçuar një qytetërim të humbur. Pikërisht fryma e këtij njeriu plot ide. Era nuk e rrëzoi në përruan e thellë. E zgjoi atë ëndërr të fshehur,shpirti i lartësuar për të bërë punesa të mbara. Prandaj ndikimi i Lushit nuk shfaqet rastësor,i beftë,por është përcaktues është një lloj skalitje siç bënë me gurin skulptori, pikërisht në saj të forcës,që i dha fryma e tyre, Antigoneja sot është qendër e vizitueshme . Ata që kthehen prej andej,qoftë nga Antigoneja, Amantia,Oriku,Bylisi sepse Apolonia apo Butrinti kishin qenë destinacione turistike jo shumë të njohura,por sigurisht kishin qenë janë koshientë të tregojnë se kanë parë një qytet magj,i kur mjegulla e bardhë si një napë e ka përpirë të gjithën dhe mbretesha Antigona ende fle në kujtesën e qytetit. Po Pirro ku është?
3.
Pirro, mbreti i Epirit .Gjithkush e di emrin e Pirros, proverbial për vlerën e fitoreve të kryera, por edhe për finalitetin e fitoreve të shumta në fushë, shkruan autori italian Sandro Caranzano. Pirro i përkiste fisit të Molosëve,( ndarjet rreth shekullit të katërt para Krishtit në Epir,thotë autoriitalian). Molossi i njohur në origjinën Trojës prejardhja un’ori, duke sjellë lindjen e postipite të tyre AK. Molossus, bashkimi i Neoptolemus (birit të Akilit) dhe Andromaka (e veja e Hektorit). Sipas traditës, pas një seri aventurave, të dy kishin vendosur rezidencën në qytetin e Butrintit (në jug të Shqipërisë). Ky version i mitit, nuk është vulosur tjetërkund, u zhvillua ndoshta në një tavolinë në epokën klasike si shtysë nga sundimtarët, të cilët tregonin istoria është marrë nga Euripidi nell’Andromaca dhe kështu, dramaturgu i njohur ishte i ftuar në qytetin Mollosisë e Passaron për të mbikëqyrur skenën e tragjedisë.Plutarku në jetë paralele tregon për shumë zyrtare të Pirros, një gjeneral i cili udhëhoqi ushtarët i veshur me përkrenare të veçantë, të stolisur nga dy brirë dhish. Në rininë e tij, e dëbuan nga shtëpia, Pirro kishte shkuar për të kërkuar pasurinë e tij në ushtrinë helene Pas disa teste ndalet, Dhimitër I i Maqedonisë (një nga pasardhësit e Aleksandrit) e kishte dërguar në Egjipt në gjykatën e Ptolemies si një peng, një pozicion që i dha atij mundësi interesante. Hyri në zemërgjerësi të mirë të sundimtarit të Egjiptit, Ptolemeu I, Pirro ka pasur privilegjin të martohet me Antigonën, vajzën e shtratit të parë të mbretëreshës së Egjiptit. Në vitin 297 p.e.s komandanti u kthye në Epir me nusen e tij të re dhe me kurorë pas vdekjes së saj Cubase Gino Neoptolemus, ku është përfolur se ai ishte helmuar. Për të cilën një brez tragjike që shoqëroi Pirron gjatë gjithë ekzistencës së saj të trazuar, princesha egjiptiane vdiq vetëm dy vjet më vonë. Pirro ka kërkuar për të përjetësuar emrin saj e cila është drejtuar nga qyteti që ishte duke u përgatitur për ta gjetur: Antigonenë. Ajo ishte planifikuar të ndërtohej shtatëqind metra lartësi, në zemër të luginës së lumit Drino (rrugë strategjike në mes të Epirit dhe Ilirisë), ulur në një vend të bukur panoramike mbi kodrat që tani dominojnë qytetin e hipnotizuar Gjirokastrën, thotë autori italian.
Antigonea është simbol i pranisë së udhëheqësit më të famshme në Shqipëri,dhe është gjithashtu vendi më i rëndësishëm arkeologjik sot. Plani urban respekton traditën e qyteteve fqinje me blloqe drejtkëndëshe me përmasa 51 x 102 m përshkuar,nga lindja në perëndim nga një rrugë e madhe, që shtrihet për 900 metra. Planifikimi urban është studiuar teorikisht, duke krijuar tre rrethe: Akropoli i cili gjithashtu ka vendosur shtabin ushtarak, një hapësirë e gjallë e përbërë nga agora dhe një shtesë .Fillimisht i lirë në pritje të ardhjes së qytetarëve të rinj nga vendi. Qendra u bë një nga më të populluar të rajonit, si një pikë referimi për biznesin dhe zejtari të cilësisë.
-Antigonea, shkruan Sandro Caranzano ,nuk ishte padyshim i vetmi qytet i madh . Si dhe ka ndërtuar në mendjet e tij , Butrintin dhe Finiqin, mbretëria zgjatet më në jug, në, ku kishte Ambracia dhe Passaron (qyteti ku mbretërit u betuan për besnikëri ndaj ligjeve dhe ishin të vendosur) Molossi gjithashtu ka dominuar me orakullin e famshme Sanctum e Dodonës, ku priftërinjtë, sipas një tradite të lashtë, kanë emetuar përgjigjet me interpretimin e fëshfërimën e gjetheve në erë të një lisi të shenjtë të Zeusit. Aleatët italian të Pirros dhe romakët vetë mbetën jo shumë të habitur nga ushtria imponuese me udhëheqës epirotë,madje nga rrufet e fitoreve të tij, por edhe imponimi tërheqës , e cila frymëzoi të famshme shprehje duke thënë “fitore e Pirros”.
4.
Prej vitit 2011 gërmimet në Antigone i kryen një ekspeditë e Institutit Arkeologjik me udhëheqës prof .Dr Dhimitër Condi.
Historia e qytetit. Gërmimet e para janë bërë nga arkeologu grek Evangeliades Demitrios në vitin 1913, por ishte arkeologu i njohur shqiptar Dhimosten Budina i cili, në vitet 1970 dhe 1980, zbuloi planin e qytetit dhe gjithashtu emrin e tij. Një seri prej monedhash bronzi të gjetura gjatë këtyre gërmimeve ishin përdorur ndoshta për të votuar në asamblenë e qytetit. Ato ishin stampuar me mbishkrimin Antigonean nga ku u identifikua dhe emrin i qytetit historik për herë të parë. Pirroja i vuri emrin qytetit Antigonea – sipas emrit të gruas së tij të parë, vajza e një familje fisnike maqedonase të Berenikës dhe Fillipit. Më vonë Berenika u martua me Ptolemeun, mbretin e Egjiptit dhe pasardhës i Aleksandrit të Madh, në oborrin e të cilëve Pirro u njoh me Antigonenë. Përveç gruas se tij, Pirroja nderoi edhe vjehrrën –Berenikën duke i vënë emrin e saj një qyteti të Epirit .Kur Pirro ishte 17 vjeç, sipas Plutarkut, historian i lashtë, një kryengritje e përmbysi atë si mbret dhe ai u vendos nën kujdestarinë e Mbretit Dhimitër i Maqedonisë. Më vonë dërgua në oborrin e Ptolemeut. “Duke qenë se Pirro ishte i shumë i aftë të bënte për vete njerëzit e fortë dhe i urrente frikacakët, dhe meqenëse ishte shumë i sjellshëm dhe i urtë në jetë, sipas shkrimeve të Plutarkut, ai u zgjodh midis shumë princërve të tjerë të martohej me Antigonën. Kjo martesë i dha Pirros një emër shumë të mirë dhe e bëri shumë të njohur. Me ndihmën e gruas së tij të mirë, Pirroja ia doli të mblidhte para, të ngrinte ushtrinë dhe të kthehej drejt Epirit për te rimarrë fronin mbretëror. Antigonea, qyteti i dytë i provincës Epiriote të Kaonisë, pas Foinikes, si nga përmasat edhe nga rëndësia, kontrollonte të famshmen Via Egnatia që lidhte Dyrrachium (Durrësin), Apolloninë dhe Orikumin, me malësitë e Janinës dhe Epirit Jugor. Për shkak të pozitës së rëndësishme gjeografike, në një kodër dominuese te quajtur Jerma, në mes të luginës së Drinos, Antigonea u bë e njohur si përfaqësuese e kulmit të zhvillimit ekonomik. Qyteti ishte i rrethuar nga mure solide rreth 4,000 m gjatësi, që mbronin qytetin nga të gjitha anët, veçanërisht në pjesën jugore dhe perëndimore ku rreziku ishte më i madh për shkak të terrenit. Muret fortifikuese dhe ato të shumicës së shtëpive të zbuluara deri tani, janë bërë me blloqe të madhësive të mesme e të mëdha guri gëlqeror, të marra nga gurorja e malit të Lunxhërisë. Askund tjetër si në Antigone, krahasimisht me shume qytete të tjera të fortifikuara në maja malesh, tipike për qytetet e lashta të zbuluar në Shqiperisë së sotme, arkeologë kanë mundësi të studiojnë zhvillimin urbanistik dhe arkitekturor. Kjo sepse Antigonea dallohet nga qytetet e tjera të lashta për planin e saj urban të tipit hipodamik, katërkëndësh dhe të rregullt, i ngjashëm me shumë qytete helene të Greqisë. Për herë të parë në qytetet e lashta në Evropë elementet urbane dhe arkitektonike të zbuluara, japin një ide të planifikimit te qytetit, duke treguar se Antigonea është ndërtuar me një urdhër, dhe nuk është zhvilluar më ndër vite. Në vitin 198 para Krishtit, ushtria romake mposhti ushtrinë e Filipit te V-të, mbretit të Maqedonisë afër Antigonesë. Ashtu siç raportohet nga gjeografi Strabo, në vitin 167 para Krishtit, Antigonea dhe 70 qytete te tjera të Epirit u shkatërruan nga ushtria e Emilius Paullus (Pal Emili), i cili mori hak për dëmet e shkaktuara Italisë nga Lufta e Pirros. Zhvillimet e mëtejshme të qytetit dëshmohen vetëm nga mbetjet e gjetura të kishës, në dyshemenë e së cilës ka një mozaik të Shën Kristoforit dhe një emblemë greke që dëshmon ekzistencën e qytetit ne periudhën paleo – kristiane. Kjo kishë ishte ndoshta godina e fundit e ndërtuar në rrënojat e Antigonesë së lashtë dhe që u shkatërrua gjatë sulmeve sllave në shekullin e 6-të të erës sonë.
Antigonea, qyteti i ndërtuar me urdhër të Pirros për nder të gruas së tij si shenjë e dashurisë së tij, u dogj brenda një nate me urdhër të gjeneralit Romak Emilius Paullus(Pal Emili) në vitin 167 Para Krishtit si hakmarrje dhe në shenjë urrejtje, për aleancën e një pjese të fiseve Epirote me Maqedonasit ,që luftuan kundër Romakëve.
Si një histori gërmimi nisi puna me gërmimet e kryera nga arkeologët shqiptarë në vitet 60-70 në afërsi të fshatit Saraqinishtë çoi në identifikimin e qytetit të fortifikuar të Antigonesë. Identifikimi është i bazuar në zbulimin e katërmbëdhjetë monedha bronzi me mbishkrimin “Antigoneon”, që gjendet në një nga shtëpitë Siti është i vendosur në maje të kodrës në anën lindore të luginës së Drinos. Antigonea shtrihet në një kodër rreth 700 metra mbi nivelin e detit dhe ishte në një pikë e rrethuar plotësisht nga një mur të fortifikuar vlerësuar në katër kilometra në perimetër, me përhapjen e qytetit që mbulon shumë hektarë. Agora e qytetit është gërmuar dhe një stoa, 59 m e gjatë dhe 9 m të gjerë është sjellë në dritë. Monedha nga shtete të ndryshme të qytetit janë gjetur në gërmimet, ato u përkasin : Kërkyra (Korfuzit), Apollonia, Dyrrachium, Orikumit, Ambracia .Shumica e monedhave janë bërë prej bronzi, por disa monedha argjendi.Janë të dukshme mbetjet e një bazilike Paleokristiane , të zhvarrosura gjatë gërmimeve në vitin 1974.
Mark Cartëright te Ancient History Encyclopedia,shkruan:Pirro (edhe Pirro ose Phyrrhus, c 319 -. 272 pes) ishte mbreti i Epirit në mes të 306 dhe 302 pes dhe një herë në mes të viteve 297 dhe 272 pes.Ka korrur fitore të mëdha kundër ushtrive të Maqedonisë dhe Romës, ai konsiderohet si një nga komandantët ushtarakë më të mirë në histori dhe të favorshm është krahasuar me Aleksandrin e Madh nga gjeneralët të tillë si Hannibal. Për shkak të humbjeve të mëdha të pësuara gjatë betejave të tij i ka dhënë shkëlqyeshëm emrin e tij me shprehjen e një “fitore e Pirros” e cila i referohet çdo suksesi ushtarak i cili vjen me një kosto të lartë për fituesit.
*Autori ka drejtuar parqet arkeologjike te Vlores.