Nga Gezim Llojdia/
Meri,anglezja piktore,Edih Durhami,në librin e saj “Brengat e Ballkanit ‘,u botuar në fundvitet ‘80 në shqip në Tiranë,shkruan,për një Sadik,që e solli nga Tepelena në Vlorë.Ajo thotë se Sadikun e kishte njohur në nënprefekturën e Tepelenës dhe e kishte marrë si shoqërues,që ta zbriste nga vendet e ashpra malore,për tek deti në perëndim,në Vlorë.Sadik,do të thotë “besnik”,shprehet ajo.Po kush është Sadiku ?Rron ,apo nuk rron ?
Ky personazh shqiptar i vizatuar me kaq kujdes nga Meri,në të vërtetë quhej Sadik Hoxha.Në vitin ’91 gjurmova në rrethin e Tepelenës rreth faktit që anglezja simpatike shkruante për shoqëruesin e saj,pasi kisha lexuar më parë librin.Rastësia është mbret i botës.Në një dasmë në një fshatë të tij gjeta të dhëna që i afrohen atij personazhi që përmend anglezja simpatike.Dhe duket se këto gjurmë të shpien tek personazhi që shoqëroi Miss Durahmin në Vlorë,nëpër shtigje dhe nën një mot të egërsuar.U tregova për një angleze që kishte marrë një shoqërues nga Tepelena dhe që quhej Sadik.Shiko më thanë,ka qenë plaku i kësaj shtëpie ku zhvillohet dasma.Ai kishte pasur flori,kishte njohur të huaj dhe e kishte molloisur disa herë udhëtimin e tij,ndër pleqtë e fshatit si një histori të largët të hareshme dhe pa ndonjë interes të vecantë.Ndërkohë që libri i Miss Durhamit është shfaqur kur ,ky personazh prehej në varrezën e thjeshtë të fshatit të tij,larg kësaj bote tonën.
Në fshatin Mezhgoranë të Tepelenës,një fshat njohur nga kënga:”Një zë po vjen nga gryka e Mezhgoranit”,një grykë e rëndë e thellë,gati misterioze me vërshimin e Vjosës shfaqej në pamje të parë,zbulova tre fakte.Një person nga fshati ishte takuar me një angleze.E dyta ishte paguar me flori për një udhëtim.Ky person quhej Sadik,siç e kishte përshkruar Durhami,kohë më të cilin përputhej historia e vajzës angleze.Kishte po atë moshë dhe përkonte me përshkrimin e saj nga anglezja.
Sadiku është nga Tepelena,më saktë ka lindur në Mezhgoran,në vise të ashpëra,me male të larta. me dimër të ftohtë.Mezhgorani është një fshat karakoll në lartësi malesh. Trebeshina,barrëngritjsa e dëborës dimërore është mali përball. Burimet e kanë origjinën nga thellësia e malit. Kthjelltësin,nga mali,ftohtësinë nga dëbora.Origjina e tyre e hershme është vargmali jugor.Nën këmbët e tij,Vjosa çapitet ngadalë ujëshumë e zhurmëmadhe në dimër.
Sadik Hoxha,ka lindur para viteve 1900 besohet mbi vitet 1800.Vendlindja është ky peizazh malor i katundit Mezhgoran. Shtëpia e Sadikut,në këtë katund, është në zemër të tij.Fare pranë sot është edhe një tyrbe dervishi bektashi.Ibrahim Përmeti,deshifrohet në hyrje të saj.Ky dervish ishte kunati i Sadikut,i arsimuar në Arabi.Asnjëherë shpjegojnë familjarë nuk u martua.Ishte dervish në sojin e Haxhi Bektashit.Duke parë shtëpinë e Sadikut ajo ka një hark guri të gdhendur me elegancë,nga mjeshtër të ndërtimit.Flitet për një vit ndërtimi 1926.shprehet në guyrin e latuar.Këtu është rritur Sadiku.Shoqërimin me anglezen,në një farë soji,rrugëtimi i tij drejt Vlorës ku përcolli anglezen Meri është përmendur rrallë,prej tij.Në fshat dihej diçka,por jo e saktë.Dihej përshëmbull se Sadiku ka rrugëtuar me një angleze,po kush ishte kjo,çfarë u bë më vonë,s’u muar dot e vërteta.Familjarë të tij në këto lartësi malore shpjegojnë se kanë mësuar se ai e shoqëroi deri në hanin e Vlorës,por mungesa e të dhënave për Edih Durhamin,ka bërë të vetën,me kohë plasi lufta,ndërkaq ngjarja u harrua fare.Lufta botërore,plagët,hallet pse jo edhe nënvlerësimi i një evenimenti të tillë,nga intelektualët,që bashkëjetuan me xha Sadikun,kanë bërë që sot nuk kemi asgjë të shkruar nga kujtimet e tij për …”anglezen e gjallë shtatvogël e engjëllore,me një kujtesë të jashtëzakonshme”.Në qoftëse ata fshatarët e varfër atje në katundet e errta kaq larg vendit e haruan, si harroi anglezja ata.Meri,shkroi me emocion,çfarë pa,çfarë dëgjoi dhe ku shkeli.Nuk harroi as shoqërruesit e saj,që rrugëtuan me të nën llohë dimri nëpër shkrepa të paudha në Shqipërinë e viteve 13.Sadiku zë dy-tre faqe nga libri i misis Durhamit.Por ai këtë nuk e mësoi dot,megjithëse rrojti 94 vjeç.Sadiku,shoqëruesi i udhëtares angleze ka 35 vjet,që nuk rronë më.Prehet trupi i tij në katundin e largët malor të Mezhgoranit,por shpirrtin e ka në qiell.As Meri,anglezja shtatëvogël,studjuesja nuk rron më.Por libri i saj dhe rrëfimi i saj ,ruhet atje në katundin Mezhgoran,kaq larg provincës Tepelenë,kur e gjeta të freskët në fillimviteve ’90,por sot banorët e këtij karakolli malor e kanë braktisur fshatinë.Bashkë me këtë braktisje janë haruar edhe shumë të vërteta dhe ngjarje që kanë mbajtur banorët në gjirin e tij,sipër maleve,dy orë rrugë në këmbë,atje ku ndriçimi i vetëtimave është një shpërthim drite dhe mjegullat mbulojnë fushëpamjen në kohë llohe dimri të mërzitshëm.
Leter nga New Jork nga poetja dhe pedagogia Kozeta Zylo,qe sjell me te fresket keto ngjarje:Jam tërësisht e befasuar, e shtangur para ekranit, qe me aq bukuri gjuhe ke ditur te sjellësh kulturën e lashte te Mezhgoransve.
Po e kisha dëgjuar këtë, por ju me sollët pranë Plakun e urte, ndjese paste, Xha Sadik Hoxha, qe pikëza loti me shkojnë për këtë burrë, një burrë i mençur qe i peshonte fjala dhe qe e kishte marr gruan nga nje dere e madhe, mbaj mend Imami…
Ne fshat thoshin qe i ndrinte cipa e faqes, dhe me nikoqirllëkun e saj dhe pasurinë ja doli mbanë vështirësive te panumërta te fshatit.
Njëherë kur isha e vogël, dhe qe ti e njeh mire atë perle gryke, te Mezhgoranit, ku qingjat hane majen e barit, u lodha duke ecur per te arritur ne fshat, atehere Xha Sadiku me mban ne krah një cope rruge, per ta ndihmuar sadopak babin tim…
Ai ishte një plak vërtetë i hijshëm, ne mos gabohem dhe me mustaqe te bardha, pak sa te përdredhura mbi buze.
Dera ime dhe sot e ruan te pastër miqësinë me Hoxhat dhe kane qene kurdohere bashke ne te mire dhe ne te lig si i themi ne andej nga ato ane.
Fshati Mezhgoran, Dragot, Luzat dhe Dames, futen ne fshatra te Dervenit.
Shpesh thuhej te pish nje kafe ne Mezhgoran… deri tek Dragoti i Sten Dragotit, qe janë shume afër si fshatra dhe qe kane dhënë e kane marr bashke.
Po keshtu dhe Becishti i Ali Pashait, janë ne varg me njeri-tjetrin. ..
Mezhgorani është një fshat derë e kurbet, shume prej tyre emigruan ne Amerike, ne fillimet e shekullit te kaluar, pa le Greqine dhe Turqine se i canin me kembe.
Vajza e bukur angleze, Meri nuk kish se si te mos i besonte atij djaloshi me flori, me syte blu si deti, i pashëm, por mbi te gjitha i besës, qe e shoqëroi Edit Durhamin ne vendin e caktuar. Eh kohet…kushedi se cfare mund te bëjmë ndonjë gjë, me djemtë e Xha Sadikut, Ibrahimin …te cilet thank God qe janë dëshmi e gjalle per ate kohe.
Jo me kot shkrimtari i madh Qamil Buxheli shkroi tekstin” Nje ze po del nga gryka e Mezhgoranit, ku u interpretua nga Mentor Xhemali, një nga baset me te mëdhenj te muzikës shqiptare… pikërisht ai e gjeti muzën aty tek ai fshat, qe është midis malesh, me përrenj ne mes, qe derdhen si argjend ne lumin Vjosa…
Dhe tani me lejoni ta ilustroj me një poezi Mezhgoranin tim, te Xha Sadikut qe me bujari dhe besnikeri priti dhe shoqeroi Edit Durhamin, nje nga miket e shquara te popullit shqiptar.
Marr nga libri “Pranvere pa Mimoza”
NË PORTAT HIJERËNDA
Në shkofshi ju stërnipër në shtëpitë e të parëve,
Udhëve të monopatit do të gjeni gjurmë,
Në krojet e shumta me burime nga mali ,
Në gjethen e lofatës, vini për pak buzën,
Aty do të shuani etjen per uje.
Bisedoni përqark me zogjtë e malit,
Sec gjyshër jetonin në Mezhgoranin e lashtë,
Edhe pse së largu dëgjohet troku i kalit,
Zogjtë do çuçurrisin është legjendë e rrallë.
Edhe nëse portat kanë ngelur si gërdalla,
Me kyce gojë hapur të ndryshkur nga koha,
Qëmtoni me kujdes gurët e sokakut,
Në carjet e tyre do të gjeni plagëdhimbjet tona.
Me vellon e rënde të trishtimit hedhur,
Mbuluar do të jenë shtëpitë e gurta,
Nga pllakat e portave me hije të rënda,
Do të pikojnë lotët për gjurmët e humbura.
Keze (Kozeta) Zylo, NY