Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Fan S.Noli, figura faustiane e popullit shqiptar

by

Nga Skënder Luarasi/
Kombi shqiptar përkujton 50-vjetorin e ndarjes nga jeta të personalitetit të shquar Fan S.Noli (6. 1. 1882-13.3. 1965) që në veprimtarinë e tij atdhetare, klerikale, kulturore e letrare u njoh dhe bashkëpunoi edhe me Petro Nini Luarasin dhe bijtë e tij Dhimitrin dhe Skënderin.
Në kryeveprën e Gëtes, ‘’Fausti’’, shqipëruesi Skënder Luarasi shkroi: ‘’Ky përkthim i blatohet Fan Stilian Nolit, figurës faustiane të popullit shqiptar’’ duke argumentuar se ‘’gjithë jetën e tij ai kërkoi të vërtetën dhe rrojti, punoi e luftoi për ta gjetuar atë. Përpjekja e Nolit identifikohet me përpjekjen e Faustit’’.
Në këtë rast jubilar po publikojmë disa fragmente nga kujtimet e Skënder Luarasit për udhëheqësin dhe mikun e tij të adhuruar Fan S.Noli.
Ismail Qemali, Isa Boletini e Fan Noli
Muaji janar i fali mëmëdheut tonë tre nga më të mëdhenjtë rilindas që patën fatin e bardhë të rrojnë sa ta shohin Shqipërinë të lirë e të pavarur dhe punën e tyre patriotike të kurorëzuar me sukses. Këta janë Ismail Qemali, i cili e blatoi emrin e tij përjetësisht në faqen e parë të Historisë së Shqipërisë së Re; Isa Boletini, i cili me luftën e tij për çlirimin prej zgjedhës turke e bëri emrin e Shqipërisë të dëgjohej me respekt nga gjithë bota dhe Fan S.Noli, i cili u bë një nga shprehësit më të fuqishëm të mendimit të rilindasve tanë dhe i dëshirave më përparimtare të popullit shqiptar.
Dy nga këta bij të nderuar të kombit tonë, Ismail Qemalin dhe Fan Nolin, kam patur fatin e madh t’i shoh për së afërmi dhe t’u dëgjoj këshillat atdhetare që më kanë ndihmuar edhe mua në çaste të vështira të jetës…
Kur në restorantin e hotelit ”Liria” në Manastir, ndër delegatët e Kongresit të Dytë të Manastirit, Dervish Hima fliste me fjalë lavdërimi për Ismail Qemalin, Hysni Curri për Isa Boletinin dhe Petro Nini Luarasi për Fan Nolin, unë nëntë vjeçari që sapo pata dalë nga spitali dhe babai atje më shpinte për drekë, harroja të haja edhe bakllavanë tek mbaja vesh e shihja me sytë e mendjes viganët Ismail Qemali, Isa Boletini dhe Fan Noli tek suleshin drejt atdheut shqiptar që t’i jepnin dorën Nënës Shqipëri ta çlironin prej robërisë…
Të tre shqiptarët e mëdhenj vdiqën në mërgim: Isa Buletini vdiq 52 vjeç, më 23 janar 1916, i vrarë në Podgoricë me tradhëti. Ismail Qemali vdiq 75 vjeç më 24 janar 1919, i tradhëtuar në Peruxhia. Fan Noli vdiq 82 vjeç, larg atdheut i dërrmuar nga mundimet e 41 vjetëve në arrati. Ai është ndërlidhësi i dy epokave kombëtare.
(Shënim: Skënder Luarasit përgatiti për botim monografi për të tre këta kolosë të kombit shqiptar. Arriti të botonte ‘’Ismail Qemalin’’ (1962) dhe ‘’Isa Boletinin’’(1970) por ‘’Fan Nolin’’ jo! Në regjistrin e arkivit të Institutit të Histori-Gjuhësisë gjendet shënimi se S.Luarasi dorëzoi një material mbi 100 faqe për Fan Nolin, që ‘’nuk gjendet’’?!)

Masakra e Negovanit dhe Fan Noli
Më 12 shkurt 1905 ndodhi masakra e Negovanit dhe therrja e Papa Kristo Harallambit pikëlloi gjithë atdhetarët shqiptarë. Vetë malet buçitën:”Merrni gjaknë!’’ Porse gjaku i të parit prift shqiptar nuk shpaguhej as me gjak të dhespotërve të kishës bizantine, ndaj duhej një kryqëzatë kombëtare kundër terrorit të klerit shovinist dhe tiranisë së sulltanit të Stambollit. Këtë kryqëzatë e nisi Fan S. Noli, njëzetvjeçar, kur më 8 mars 1908 veshi rason e Papa Kristo Negovanit. Dorëzimi prift i Fan Nolit ndodhi në Nju Jork, porse lajmi i gëzuar u përhap me shpejtësi rrufeje nëpër gjithë Shqipërinë. Fytyra e patriotit nga Qyteza e Edrenesë u publikua dhe shpejt u bë ndër më të njohurat, më të dashurat e më të nderuarat e Rilindjes shqiptare.

Mbresa nga Fan Noli
Fan Nolin e kam parë me sytë e ballit dhe dëgjuar për të parën herë, nja katër vjet më vonë, në një miting kombëtar të thirrur nga shoqëria shqiptare ‘’Vatra’’ në Boston Mass. Aty mori fjalën ndër të huajt edhe George Fred Williams, personalitet impozant, i cili më 1914 humbi postin e ambasadorit amerikan në Athinë se pati protestuar për masakrat e ushtrisë greke në Toskëri. Një pesëmbëdhjetëvjeçar si unë në atë kohë, që akoma s’ka as përvojën, as kulturën e duhur për të çmuar vlerat morale dhe mendore të njerëzve të shquar, impresionohet përgjithësisht prej së jashtmes së një personaliteti. Fan Noli, emrin dhe famën e të cilit e kishin njohur gjithë patriotët shqiptarë që më 1908, qe disi shtatshkurtër. Kur e mori fjalën në atë miting, unë në fillim pësova një farë zhgënjimi sepse prisja të shoh diçka madhështore në të. Veçse në atë trup mesatar po të lidhur fort mirë, të binte në sy tipari i tij imperativ, sidomos kur fliste.
Dhe si fliste Fan Noli?
Me ne të rinjtë nga mosha që e vizitonim në qendrën e ‘Vatrës’’ për të nxënë prej udhëheqësit rolin dhe vrullin e asaj shoqërie, Fan Noli fliste me zërin e një prindi të dashur e të mirë, ashtu si fliste me punëtorët, veprimtarët e sinqertë, sidomos me anëtarët e shoqërisë panshqiptare ‘’Vatra’’. Me kokëfortët, me ata që as shohin, as dëgjojnë, Fan Nolit i pëlqente si për sport, ta amelzonte bisedën me lloj-lloj bulmesa të ironisë së tij të njohur. Porse kundër armiqve të tij politikë Fan Noli derdhte sarkazmën e tij therrëse. Këtë mënyrë të foluri do t’ia kenë ndjerë fort edhe përfaqësuesit e shteteve fqinj armiq të vendit tonë, asaj dite dhjetori 1920, kur i detyroi të njihnin edhe Shqipërinë anëtare të Lidhjes së Kombeve, por edhe katër vjet më vonë, pikërisht në atë shoqëri kombesh, kur si në pasqyrë u tregoi politikanëve të fuqive të mëdha se ç’fytyrë kishin.
Fan Noli qe i fortë në fjalën e tij kur e kapte zemërimi ndaj shkelësve të parimeve të tij socialiste.
Nga jeta patriarkale e ngushtë Fan Noli u shkëput shpejt dhe me vetëdije kapërceu nacionalizmin borgjez duke u bërë përfaqësuesi më i shquar në Shqipëri për idealin e lartë internacionalist.
Fan Noli e nisi karierën e tij si aktor dhe si i tillë kish një forcë retorike që e gjeje në bashkatdhetarin e tij Aleksandër Moisiu. Por unë këtu s’kam qëllim të tregoj për zotësinë që natyra dhe shkolla i patën dhuruar Fan Nolit. Gjeninë e tij si shkrimtar dhe njeri të artit e të kulturës ia kanë shpallur botës autorë me famë universale si Bernard Shou dhe Tomas Man dhe sa e sa profesorë, kompozitorë, biografë, historianë nga më të përmendurit në Amerikë e në Europë.

Takime me Fan Nolin
Unë dua të përmend këtu disa reminishenca që më kanë mbetur nga takimet e mia me këtë atdhetar, jo vetëm të madh por edhe të dashur e të mirë.
Përveç nga vizitat në grup që i bënim ne studentët Fan Nolit, në qendrën e ‘’Vatrës’’, u poqëm në Shqipëri më 1921 kur ai qe rikthyer nga Gjenova dhe në shoqëri të shumë personaliteteve të kohës po ecte në rrugën e Kalasë ndërsa unë po kaloja në drejtim të kundërt. Më vuri re, e përshëndeta, më dha dorën, të cilën ia putha me respekt. Më tha: ’’ Shyqyr mirë q’u poqëm në Shqipëri!’’ Më pyeti për familjen dhe u ndamë.
(I mjeri imzot Fan Noli! Erdhi në Shqipëri që t’i shërbente Atdheut siç i pati shërbyer përjashta. Po kush iu bë për shok? Nga një situatë e tillë do të lindte proverbi shqip: ”Po re me qena, ngrihesh me pleshta”
Ironia historike është e tmerrshme për këtë intelektual të dorës së parë. Rrethanat e shëmtuara e bënë të sillet edhe në mënyrë ‘’jo të pëlqyer’’ dhe nën influencën e mendjemëdhenjve dhe të sharlatanëve nisi të flasë dhe shkroi edhe gjëra që e dëmtuan. Marrim për shembull hymnin tallës që i bëri Ahmet Zogut. Ia dhuroi armën e tij malokut, shpatën me dy presa, me të cilën ai e goditi : ”Imzot, e dinja që ishe poet, po jo edhe bejtexhi!”)
Më 1923 u takuam në Vjenë. Ne nja pesë studentë e vizituam në hotelin ‘’Hamerlin’’. Na pyeti si vinim në mësime. Dhe kur dikush ia paraqiti Qemal Butkën si student të shkëlqyer, Fan Noli u shpreh: ‘’Ah, që beharin nuk e sjell një lule!’’ dhe na këshilloi të studjonim më mirë dhe të interesoheshim më shumë për hallet e popullit që na mbante me bursë…

Malli për trojet kombëtare
Fan Noli zhuritej nga malli për trojet kombëtare.
Vjeshtën e motit 1923, ai e grishi Halil Nesimin nga Qyteza, të cilin e pati njohur më parë në ShBA, ta shoqëronte gjatë udhëtimit elektoral Tiranë- Korçë-Kolonjë-Përmet-Gjirokastër. E pyeti Halilin në Korçë: Ku është Qyteza.
”Do ta shohësh kur të arrijmë Qafën e Qarrit” iu përgjegj Halili
Dhe kur arritë Qafën e Qarrit: ”Ku është Qyteza?” e pyeti Fan Noli përsëri.
”Do ta shohësh kur të arrijmë Qafën e dytë të Qarrit” iu përgjegj Halili duke ia shtuar edhe më kureshtjen. Dhe kur arrinë Qafën e Dytë të Qarrit, dhe Halili i tha shoferit të qëndronte automobilin, dhe zbritën jashtë: ”Ç’bukuri të rrallë që po më shohin sytë!” klithi Fan Noli duke soditur atë qark të rrethuar malesh që prej Gramozit e gjer përtej Vjosës e Dhëmbelit…
Pa Starjen e Shahin Kolonjës, në fletoren e të cilit ”Drita”pati shkruar që në rininë e vet artikuj patriotikë me pseudonimin ”Ali Baba Qyteza”; Rehovën e At Naum Cerës me të cilin kishin bashkëpunuar në Amerikë; më poshtë Vodicën e Atë Paisit me të cilin do të bashkëpunonte më vonë për të themeluar kishën autoqefale në Shqipëri. Lark mbi shtatë bregoret në mes t’atij qarku, Halili i tregoi mëhallën e fshatit të Petro Nini Luarasit, (i cili sikundër e thotë Fan Noli në letrën e tij 12.12.59 ”më gatiti udhën këtu” në ShBA)
”Po ku është Qyteza’?” pyeti Fan Noli me dëshirë ta shihte sa më parë.
Dhe Halili filloi t’i numërojë fshatrat n’anën e djathtë të asaj krahine të dëgjuar për burra trima dhe patriotë që ia kanë zbardhur faqen atdheut. I tregoi Vithkuqin e Naim Bredhasit, Rehovën e Bajazitit që u vra në Orman Çiflig, në mes të pesë djemve korçarë, në luftë kundër hordhive turke më 17 korrik 1911 dhe Selenicën e Shefko Ilikos, me të cilin Fan Noli pati punuar bashkë në zyrat e faderatës panshqiptare Vatra. Fan Noli dëgjonte; por befas i drejtoi sytë nga mali që quhet ”i zi” prej ngjyrës që i japin kreshtat dhe mërmëriti për vete:”Ç’formë fisnike i ka falur Natyra”.

Dhe pastaj me zë të lartë:”Qyteza-ku është Qyteza!”
Dhe Halili: ”Ai fshat më poshtë, n’anën juglindore të Malit të Zi, përkrah Selenicës, është Qyteza”
”Sa vend i bukur! Sa vend i dashur!” thirri Fan Noli ngadalë e me theks të fortë, të gëzuar. Pastaj si i rrëmbyer nga një vegim i largët, vazhdoi: ”Lil kur ta kemi shpallur Shqipërinë Republikë, do të ndërtojmë atje një kasolle dhe në behar do të vij të kaloj pushimet! ’’
Për fat të keq jo Qytezën, kurrë, por as Shqipërinë nuk e pa më pas dhjetorit 1924, kur u detyrua tok me antarët e qeverisë demokratike të largohet nga Tirana!
Fan Noli e deshi Shqipërinë me mall të madh, sikur të ishin mpiksur në zemrën e tij malli i gjithë atyre paraardhësve të tij që shekuj më parë e kishin lënë Qytezën, vatrën e katërgjyshërve dhe kishin vdekur në Ibrik-Tepe pa arritur të shihnin mëmëdhenë e moçëm.

Lamtumirë Shqipëri
Atë ditë të zezë, kur do të linte Vlorën për në Bari, mblodhi rreth tij edhe vullnetarët e bandës ‘’Vatra’’ që vetë i kishte nisur nga Bostoni për të përcjellë luftëtarët shqiptarë triumfalisht në Tepelenë, Korçë e Vlorë dhe u tha: ’’Vëllezër e shokë, ju duhet të qëndroni në Atdhe sepse populli ka nevojë për kulturë, për art, për muzikë. Këtë mund dhe duhet t’ia jepni ju këtij populli. Prandaj qëndroni në atdhe, duke punuar për këtë qëllim’’.
E përmenda këtë ngjarje sepse edhe vetë u gjenda në një situatë të ngjashme kur qeveria monarkike më preu bursën në Austri. Në qershor 1928, në Vjenë, roja personale e tij më shpuri afër parkun Schënbrun, ku u takova me Fan Nolin. I shfaqa pesimizmin që më kishte kapur dhe se do i shkruaja tim vëllai, Dhimitrit, të më siguronte pasaportën dhe navllon për në Amerikë.‘’Kjo tregon dobësi prej teje’’, më tha. ‘’Duhet të kini parasysh mbi të gjitha interesin e vendit, si yt atë‘’.
Në bisedë e sipër ra fjala për babanë tim (Petro Nini Luarasin) dhe m’u zotua se do të më tregonte ç’mbante mend për të. Kur u ktheva pas pushimeve në Vjenë, roja personale e tij më dorëzoi letrën me adresë Timmandorf, data 21.7.28.

Korespondenca me Fan Nolin
Kur vuaja në kampet e përqëndrimit në Francë, im vëlla Dhimitri më dërgonte nga Amerika të fala nga Imzot Fan Noli.
Më 1945, isha në Marsejë duke pritur riatdhesimin tim, kur im vëlla më dërgoi me anën e bankës së Bordeaux-it njëqind dollarë, me shënimin që të prisja të më vinte pasaporta për të vajtur në ShBA. Vetë Fan Noli qe interesuar për të vajtur atje dhe të punoja me të. Por sapo mora vizën nxitova të kthehem në atdhe. Avisën e bankës ia dhashë Vasil Gërmenjit që t’ia kthente bankës me shënimin’’ikur në Shqipëri’’ dhe t’i shkruante tim vëllai…

Më 21 tetor 1948, nga Bostoni më dërgoi një letër në të cilën më shkruante:’’Ju falemnderit për vjershat e Migjenit të cilat i këndova me interes të thellë.’’.

Më 1 dhjetor 1959 Imzot Noli më dërgoi ‘Albumin’’ me shënimin: ‘’Prof. Skënder Luarasit, Për kujtim miqësie’’.
Njëmbëdhjetë ditë më vonë, më 12 dhjetor 1959, më ngushëlloi me fjalë atërore për fatkeqësinë që më gjeti:
‘’Mësova me hidhërim të thellë që ju paska lënë shëndenë shoqja. Vetë shëndoshë! Ju rruashin fëmija,’’ 12/12/59
Dhe në anën e sipërme të letrës, shtesën: ‘’Ditën e Indipendencës fola mbi babanë tuaj Petron që më gatiti udhën këtu.’’
Përmes këtyre fjalëve njoha më mirë zemrën e madhe të Fan Nolit.

Më 20 mars 1960 i shkrova një letër ku i shkruaja për çastin e zbulimit të monumentit të Skënderbeut në Krujë, kur më pushtoi malli për këngëtarin e heroit kombëtar.
‘’I nderuar e i dashur Imzot Noli
Në mes të zisë sime e të fëmijëvet pa nënë mora letrën Tuaj dhe ndjeva në pikëllim e sipër sa e madhe qenka fuqia e ngushëllimit.
Ju, i dashur dhe i respektuar Atë Noli, me simathinë që më rrëfyet për vdekjen e sime shoqe po edhe me dashurinë që shprehni në të njëjtën letër për babanë tim, më dërguat prej shpirtit Tuaj të madh, që nga mërgimi, dy rreze drite, të cilat ma çuarrë mjergullën, më shtuan jetën e ma prunë zemrën m’afër njerëzimit.
Sa e sa herë, kur lexonja bashkë me të mjerën Olgë ndonjë veprën Tuaj, qoftë edhe vetëm shënimin për vëllanë e saj Migjenin, ajo psherëtinte, e si me vete, thosh për Ju: ”Ç’fatkeqësi për letrarët e rinj shqiptarë që nuk u ndodhët pranë t’i këshillonit e ti ndihmonit në ngritjen e kulturës sonë së re!’’
Unë vetë në punën mësimore timen ose në përkthimet që më duheshin në shkollë nuk do të kisha bërë dot asnjë çap përpara në lulishten e letravet botërore po të mos ecnja n’udhën e mbarë që na patët sheshuar Ju, i adhuruari Imzot Noli.
Shumë nga miqt e mi të rinj, që nuk Ju njohin veç se nga idealet Tuaj me të cilët janë ushqyer, kur u tregova për letrën Tuaj sa s’deshën të ma rrëmbenin duke thënë: ”A do të kemi fatin ta njohim edhe ne, ta shohim për së gjalli!”
Në Krujë, në çastin kur u zbulua monumenti i Skënderbeut, më pushtoi malli për Ju, Këngëtar i Kreshnikut tonë.
Skulptori Janaq Paço më dorëzoi dy fotografira të monumentit që t’Jua dorëzonj Juve, tok me lutjen që të kini mirësinë t’ia ndërroni me dy Tuajat, një në profil e tjetrën ballas. Unë s’po Ju lutem të më dërgoni një mua, shumë i dashur dhe i nderuar Imzot Noli, me shpresë se unë, bashkë me brezin e ri që Ju don dhe Ju adhuron, do të kem fatin t’Ju shoh prapë n’atdhenë tonë të rilindur, në lulëzim e sipër, n’altarin e të cilit Ju jini shtyllë themelore.
I adhuruar Imzot Noli,
Nga një ndjenjë që më diktonte distancë ndaj Jush, druanj se nuk e kam plotësuar detyrën, duke mos Ju përgjigjur për sa herë që Ju më kini kujtuar. Po gjithmonë Ju kam patur në zemër me ndjenja të thella dashurije dhe adhurimi dhe mbetem plot dëshirë që t’Ju kujtoj kështu për jetë.
Skënder Luarasi
20 mars 1960

Letra që mora më 16 korrik 1960 qe shkruar anglisht dhe e daktilografuar, gjë që tregonte se ia kishte diktuar sekretares, kurse Fan Noli nuk qe mirë me shëndet.
(Fan Noli u plevitos më 1933. Shkak kryesor që sëmundja s’i ndalej ish se gjatë kohës që qëndroi në Europë pas largimit nga Shqipëria, vojti keq, trupin e kish të lodhur nga puna, nga mjerimet e mërgimit dhe vobekësia. Nga ana tjetër Noli s’i jepte rast trupit të shëndoshej se punonte ditë e natë, duke shikuar libra, vjersha e përkthime të ndryshme, vojti nga anemia, reumatizmi s’iu nda fare, vojti nga diabeti deri sa e zuri kanceri.)

Tek letra, e përkthyer shqip, shkruhej:
I dashur Zoti Luarasi
Ju falem nderit për letrën tuaj të marsit ‘60, për kartëpostalen e mbyllur në të që paraqet përmendoren heroike të Skënderbeut punuar prej Janaq Paços, dhe për pullat që përkujtojnë babanë tuaj. Nën dy zarfe të veçantë do të merrni një kopje të librit tim botuar së fundi ”Përvjetori i pesëdhjetë i kishës” dhe një sërë gjashtë fotografish. Lutem ia dorëzoni të gjitha këto mikut tonë skulptorit Janaq Paço. Shpresoj se do të gjejë ç’i duhet në fotografitë me fytyrë të plotë, tri të katërta dhe në profil. Kur të ketë mbaruar me punën e tij, ju mund t’i ndani fotot në mes tuaj.
Lutem, thuajini zotit Paço që unë e vlerësoj shumë nderimin që të shoh të punuar bustin tim nga një artist aq i çquar. Duhet të kërkoj ndjesë për vonesën time në përgjigjen e letrës suaj.
Jam mbytur në punë. Shpresoj të jesh mirë. Me të fala të sinqerta për ju,
Mbetem juaji me besë
Fan S.Noli
Libri i përmendur në këtë letër nuk më ra në dorë, një letër në të cilën më kërkonte një kopje të librit ”Mallkimi i shkronjave shqipe” greqisht-shqip prej Petro Nini Luarasit, më humbi.

Nuk kishte mot që të mos merrja nga Fan Noli një letër ose kartëpostale me urim: Me falenderime dhe urime prej zemre…Gëzuar vitin e ri me të gjitha të mirat…’’
Në letrën e fundit që mora me rastin e përvjetorit të lindjes së Shekspirit (të cilën ia huajta dikujt për studim dhe ma humbi) më shkruante se sa i mbytur në punë që ishte.

Noli-gjigant intelektual
Noli qe i gjithanshëm: I thellë dhe i gjerë në mendime, enciklopedist nga dituria, ” rebel” që nga vogëlia dhe gjigant intelektual.
Ai është një nga letrarët më të shquar: 42 volume anglisht e shqip, origjinale dhe përkthime me brendi fetare, historike, biografike, letrare, muzikore, teatrale, oratorike, politike. Dallohej për durim shembullor në punë: një herë Fan Noli qe duke përkthyer ”Skënderbenë e Longfellos” në shqip. Ora vajti 12 dhe nëpunësit e lajmëruan për drekë. ”Kam punë” u tha. Kishte ngelur në rimën e vargun që fjalë për fjalë thuhet: Lidheni në hekura
Këtë shkronjës me libra dhe tru
Nuk dimë sa variante shkarraviti, por më në fund thirri: ”Eureka!”
”Lidhmani”- tha, ” me litar”
Shkronjësin me kallamar.”
Dhe çakërqejf mes shokëve që prisnin u nis për drekë.
Askush tjetër nga patriotët tanë nuk i shërbeu atdheut më gjatë e popullit më besnikërisht, e nxorri nga mesjeta e zezë dhe e pruri në pragun e socializmit.
Noli mbi të gjitha ishte atdhetar shqiptar.
Petro Kreshpani që për një kohë të gjatë kishte shërbyer në kishën e Bostonit si pitrop dhe e njihte nga afër Fan Nolin thotë se ai ‘’e përdori edhe kishën tonë në Amerikë si vend për të mbajtur gjallë shqiptarizmën. Feja e tij ishte një: atdhedashuria. Pra Noli mbi të gjitha ishte shqiptar.’’
Ai u përpoq me mish e me shpirt që Peshkopata e Kishës Ortodokse të Shqiptarëve në SHBA të varej nga Sinodhi i Shenjtë i Shqipërisë.

Një dokument kuptimplotë
Albanian Orthodoxe Church in Amerika
Boston Massachusette,
Korrik 28 1946
Krye-Hirësi,
Disa kohë më parë, ju bëra të njohur që Peshkopata këtushme, me vendim të kuvendit, dëshiron të hynjë nënë juridiksionin e Sinodhit të Shenjtë të Shqipërisë. Nuk e di a ju ranë në dorë telegramet që ju dërgova mbi këtë çështje. Në qoftë se po, ahere e mar me mend që ka ndalime për plotësimin e kërkesës sonë. Në rastin e funtmë, ju lutem, lajmëroni me pak fjalë se kjo punë nuk mund të mbarohet tani për tani dhe t’a mbyllim këtë mesele gjer sa të ndryshohet gjendja në favorin tonë. Kam shpresë të mar përgjigjen me kohë për kuvendin e afërmë të Peshkopatës 22 Shkurt 1947. Gjer ahere ju lutem të më kujtoni në meshë.
Shërbëtor i përunjur i Krye-Hirësisë suaj
F.S. Fanoli.
Krye-Hirësisë së Tij
Kryepiskopit të Shqipërisë

Na la Fan Noli!
Një ditë marsi të vitit 1965 po shëtisja në bulevard mes shokësh kur na u bashkua shkrimtari i nderuar Dritëro Agolli. Pasi shkëmbyem përshëndetjet e rastit, me zë të ulët na tha gjëmën: ‘’Na la Fan Noli’’.
M’u duk sikur më qëlloi zemrën një rrufe nga qiell i kaltër. U largova heshturazi nga shokët, u ngjita në banesë dhe qava e qava e qava për humbjen e mikut më të shtrenjtë që më kishte mbetur, kolosit patriot e diplomat, që gjatë viteve me radhë ndër ditë të zeza të Shqipërisë, i kishim kthyer sytë për shpëtim. Ai nuk qe vetëm mik i shtrenjtë i tim eti por dhe mentori im, mësuesi im gjatë punës sime si arsimtar. Me letrat e tij, të përhapura fshehurazi në kohën e Zogut, si abetarja në kohën e Sulltan Hamitit, unë ushqeva nxënësit e mi.
Imzot Fan Noli ishte babai shpirtëror i gjithë shqiptarëve atdhetarë, po për mua ka qenë mësues. Kam përfituar prej tij më shumë se nga gjthë profesorët që pata dëgjuar në shkollat e mesme ose në universitete. Që më 1920 kur fillova të jap mësime në fillore, më pas në gjimnaz e universitet gjer më 1968 kur më nxorën në pension, gjatë një gjysëm shekulli, Fan Noli me veprat e tij origjinale e me përkthimet e tij të mrekullueshme, m’u ndodh ndihmësi im më i mirë për të edukuar rininë shqiptare në drejtim nacional dhe internacional. Dhe kur jepja hartime letrare, kënaqesha kur edhe në regjimin e monarkut që kish dënuar Fan Nolin me vdekje, studentët shpreheshin me admirim për shqiptarin dhe socialistin e madh në arrati.
Fan Noli është ndërlidhësi më i dalluar midis Rilindjes Kombëtare dhe Shqipërisë së sotme që si një kolos e zgjeroi aktivitetin e tij në tri kontinente, rrojti shumë e vdiq me vaft e me nder.
Një nga miqtë që i qëndroi besnik deri në fund, Gary Riska, më shkroi:
‘’Fan Noli i lindur e i vdekur në dhe të huaj, me shqipen e tij, me kulturë universale, me ndjenjat e tij humane dhe socialiste, na la trashëgim këto vlera të mëdha dhe na bëri të nderohemi e të mburremi që jemi shqiptarë’’
Me vdekjen e Nolit, ‘’mbaroi’’ kolonia shqiptare në Amerikë.
Sa e varfër më duket tani edhe kjo Shqipëri që humbi burrin më të shquar të saj!
Skënder Luarasi – Kujtime, 1975

Skënder Luarasi ‘’Njeriu i Fjalës së Lirë’’

by

Nga Petro Luarasi/
Skënder Luarasi – legjendë, mit dhe realitet/
Këtë vit përkujtojmë 115-vjetorin e lindjes së Skënder Luarasit (1900-1982) Nder i Kombit, ndër personalitetet më përfaqësues të inteligjencies shqiptare në shekullin XX.
Në kushte të vështira ai kreu veprimtarinë madhore të atdhetarit demokrat-antifashist, si mësues edukator e pedagog, publicist, biograf, përkthyes, dramaturg, historian, linguist poliglot, me shumëllojshmëri arritjesh cilësore. Për bindjet republikane e antifashiste ai u burgos nga rregjimi monarkist dhe vuajti kampet e përqëndrimit fashist. Në sistemin diktatorial u përndoq si intelektual demokrat jokonformist ndaj kultit të individit dhe tezave të ideologjizuara që i imponoheshin letërsisë dhe historiografisë shqiptare. E përjashtuan për disa vjet nga Lidhja e Shkrimtarëve, e akuzuan ‘’për veprimtari armiqësore’’, ‘’historian borgjez’’ e ‘’oportunist’’ dhe rrekeshin ta izolonin, censuronin dhe pengonin në botimin e veprave, i sajonin dhe e përgojonin me historiçka e shantazhe, por nuk e mposhtën dot ‘’Njeriun e Fjalës së Lirë’’!
Këtë mekanizëm terrori mund t’a përballonin vetëm njerëz idealistë me karakter të fortë. “Skënder Luarasi, Kasëm Trebeshina, Mehmet Myftiu e ndonjë tjetër, mbetën të vetëm në përpjekjen e tyre ballore ndaj diktaturës. Mungesa e karaktereve të fuqishme, ishte fatkeqësia më e madhe e letërsisë dhe e shoqërisë shqiptare në ato vite 60′.” 1. (Fatos Arapi. Kujtohem që jam, f.150.)
Edhe pas ndryshimeve demokratike, ndihen paragjykimet politike-ideore me teza tabu të së shkuarës dhe interesat klanore që Skënder Luarasi të mënjanohet nga studimet akademike dhe programet shkollore.
Për masat e gjera ai përfaqëson personazhet e mirënjohur: shkrimtarin Astrit Larinasi në librin e V.Kokonës “Në valët e jetës”, atdhetarin demokrat Prof. Luarasi në veprën “Burgu” të Haki Stërmillit, ideologun antifashist prof. Tomorri në “Hasta la Vista” të Petro Markos, pedagogun e letërsisë të Qemal Stafës me shokë në filmin “Qortimet e Vjeshtës’’, vullnetarin e parë antifashist që u nis nga Shqipëria të luftojë fashizmin në Spanjë, ku më 1937 organizoi dhe transmetoi për herë të parë në histori emisionet radiofonike në gjuhën shqipe, me platformë antifashiste dhe program të qartë për bashkimin kombëtar pa dallim feje, krahine , ideje dhe përkatësie ekonomike. Me qindra e qindra intelektualë, shkrimtarë e historianë, pëshpërisnin ‘’bëmat’’ e Skënder Luarasit dhe frymëzoheshin nga sfida e tij kundër dhunës e terrorit të sistemit monarkist, fashist dhe atij diktatorial, kundër dhunimit të principeve demokratike dhe nëpërkëmbjes së personaliteteve dhe vlerave kombëtare.
Në dy dekadat e fundit, të mendimit të hapur e shtypit të lirë, janë publikuar vlerësime të shumta për Skënder Luarasin. I janë kushtuar poezi e studime, janë zhvilluar aktivitete letrare e kulturore mbi personalitetin, veprimtarinë dhe disa anë të veprës së tij. Përgjithësisht ai përmendet në fushën e përkthimeve ( shqipëruesi i Shekspirit, Gëtes,Shilerit, Uitmanit, Bajronit me shokë) më pak në punimet biografike ( biografi i I.Qemalit, I.Boletinit, Migjenit…) dhe pak si drejtues mediash, gazetar e publicist, me kontribute në pedagogji, studimet historike dhe dramaturgji. Përkundër ndonjë kapitulli përshkrues, ende nuk i është botuar ndonjë biografi apo bibliografi . Institucione në Shqipëri e Kosovë e kanë vlerësuar Skënder Luarasin me dekorata të larta, emërtime objektesh, sociale, arsimore e kulturore.
Ndërkohë veprimtaria dhe vepra e Skënder Luarasit paraqet interes për opinionin publik duke u bazuar në koeficientin e lartë të referimit dhe klikimit në mediat e shtypura e elektronike. Me qindra shqiptarë intelektualë, akademikë, pedagogë, shkrimtarë, gjuhëtarë, regjisorë teatri e kinemaje, aktorë, studjues të rilindjes e të luftës antifashiste, e kanë përmendur dhe i referohen për çështje të ndryshme historiko-letrare, sikurse Fan S.Noli, Kristo Luarasi, B.Merxhani, T.Zavalani, L.Poradeci, I. Kadare, D.Agolli, A.Buda, V.Kokona, P.Marko, A. Uçi, K.Frashëri, N.Prifti, M.Zeqo, etj. Dëshmitarë ngjarjesh e studjues të ndryshëm kanë zbuluar ngjarje, kontribute dhe veprimtari “të pabesueshme” të cilat edhe të vetme do ti bënin nder kujtdo personaliteti.
Thuhet se kush ndjen dhimbje është i gjallë, por kur ndjen dhimbjen e tjetrit është Njeri. Skënder Luarasi mbi të gjitha vlerësohet si Njeri i dhimbsur, bujar dhe i sakrificës. Shumë intelektualë e shkrimtarë bashkëkohës, ia kujtojnë me nderim ndihmën që u ka dhënë në fushën humane, letrare, kulturore, pedagogjike etj. Ata janë nga ajka e elitës intelektuale, letrare e kulturore shqiptare ndër vite si: Parashqevi e Sevasti Qiriazi, Lasgush Poradeci, Aleks Buda, Qemal Stafa, Arshi Pipa, Xhemal Broja, Migjeni, Ismail Kadare, Jusuf Vrioni, etj, etj.
Ylli Popa, Kryetar i Akademisë së Shkencave, e çmoi: “Nëse lexon disa prej veprave të tij, qoftë krijimtari e mirëfilltë, qoftë përkthime, do të vesh re disa veçori morale aq të vlefshme sa dhe kontributi i tij në fushën e kulturës”. 2. (Petro Luarasi, Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra.Studim.Bibliografi.) http://www.forum-al.com/showthread.php?t=15197&page=2
Në tërësi ato përbëjnë traditën e Skënder Luarasit “legjendë, mit dhe realitet’’ , traditë e cila ka zënë rrënjë në shtresa të thella të kombit shqiptar, tek ata që e kanë njohur, kanë lexuar, analizuar e përqafuar pikëpamjet dhe idealin e tij.
Dritëro Agolli e shquan si intelektual me kulturë të gjerë evropiane, hallka lidhëse e epokës së Rilindjes me atë të demokracisë. ‘’ Në kulturë zë radhën e parë të traditës përparimtare demokratike, ndërsa në traditën e dinjitetit të njeriut të kulturës është i pakrahasueshëm me asnjëri.” 3. (Dritëro Agolli. Skënder Luarasi-legjendë, mit dhe realitet, Zëri i popullit, 20.1.2000, f.10.)
Ndaj kombi shqiptar, shteti me institucionet e tij, kanë nevojë për traditën Skënder Luarasi, për kapërcyer me sukses pengesat në rrugën e ndërtimit të një shteti demokratik me shoqëri të emancipuar.

Monografia “Ismail Qemali” (1962)
Skënder Luarasi ka dhënë kontribut të vyer edhe si autor monografish mbi personalitete të shquara të kombit shqiptar. Ndër vite ai botoi veprat: ”Kolonel Thomson” (1934), ”Migjeni”(1957),”Petro Luarasi” (1958), ‘’Ismail Qemali” (1962), ” Isa Boletini” (1971), ”Gjerasim Qiriazi”(1962), ”Motrat Qiriazi” (1962) (anglisht e frengjisht). Ndërsa veprat ”Sevasti Qiriazi” dhe ”Motrat Qiriazi” (1962) iu bllokuan nga censura, “ Fan Noli-jeta dhe vepra” “humbi” në Institutin e Historisë.
‘’Do të mjaftonin këta emra atdhetarësh për të kuptuar kostelacionin e yjeve që ndizte Skënder Luarasi në qiellin tonë sterrë për të kuptuar se çfarë rruge i tregonte ai këtij populli, dhe më në fund, për të kuptuar se prej çfarë materie, prej çfarë drite dhe me çfarë orbitash jete dhe lirie jetonte ky burrë.”
Historiku i botimit të monografive të tij, madje edhe për Flamurtarin e Pavarësisë Ismail Qemal -Vlora, përmban peripeci të shumta. Skënder Luarasi vërente që në diskutime, artikuj e botime historianësh e politikanësh, për arësye subjektive, mbahej një qëndrim jo i drejtë ndaj jetës dhe veprës së personalitetit të shquar Ismail Qemali. Nga disa thuhej se kinse nuk njihej, nga të tjerë se kishte bërë gabime të mëdha. Përkundër këtyre pikëpamjeve, ai theksoi se pikërisht për veprën madhore, Ismail Qemali u bë njeriu më i luftuar dhe më i lëvduari në historinë e Rilindjes shqiptare, ndaj të cilit u sajuan shumë shpifje e intriga nga armiqtë e Shqipërisë, por që populli shqiptar duhet ti marrë si lëvdata për të, e t’i jetë mirënjohës për jetë.” 4 (S.Luarasi. Ismail Qemali, Tiranë, SHBLP, 1962, f.10-11)
Ai në përkujtimin e 50-vjetorit të Pavarësisë këmbënguli që t’i botohej monografia e flamurtarit të saj. Pretekstet e recenzentëve të urdhëruar nga lart qenë të shumta, ata theksonin “gabimet” dhe mbivlerësonin opinionet kundër Ismail Qemalit. Skënder Luarasi bëri sfidën e rradhës me sentencën:”Bota nga balta bën heronj, ne heronjtë i bëjmë baltë” duke theksuar: “Në shtypin patriotik shqiptar janë bërë kritika, nganjëherë të ashpra jashtë masës, për veprime, ose qëndrime të caktuara të Ismail Qemalit. Mirëpo veprimtaria e Ismail Qemalit nuk duhet vlerësuar nga pozitat e asaj kritike që iu bë atëherë, por duhet vlerësuar para së gjithash nga rezultatet përfundimtare të gjithë punës së tij… Në këtë rrugë të gjatë, të vështirë e të ndërlikuar që ndoqi Ismail Qemali, nuk do të kishte pasur burrë që t’u shpëtonte gabimeve. Është për tu çuditur që e mbylli jetën me kaq pak gabime”. 5 (S.Luarasi. Ismail Qemali, f.11)
Botimi, edhe pse iu censurua me mbi 30 fletë, ngjalli entuziazëm të madh në Shqipëri, Kosovë e diasporë ku u shkruajtën mjaft komente mbi këtë vepër dhe autorin e saj.. Libri fillonte me amanetin kuptimplotë të Ismail Qemalit: “Djemtë e mi, nuk bëra pasuri t’ja lija trashëgim Shqipërisë. Po ju lë një atdhe – amanet. Lamtumirë!”.
Ndër të tjera, bënte paralelizma midis Ismail Qemalit e Shqipërisë dhe Isa Boletinit e Kosovës këtyre dy prijësve të njohur politike e luftarake, kështu farkëtonte unitetin mbarëkombëtar.
“Profesor Skënder P.N.Luarasi, ka treguar një kujdes të posaçëm duke mbledhur në libra dhe nëpër broshura jetën dhe veprat patriotike të Nacionalistëve Shqiptarë që lëftuan me pushkë dhe me penë për çlirimin e Shqipërisë nga kthetrat e robërisë së huaj” 6 (Lajmërim. Liria, Boston, Mass. 12.5.1972, f.2.)
Ai ndjehej i lumtur që mundi të paguajë këtë tribut të vogël të detyrës ndaj Varrit të Dëshmorëve. ”Ç’është e vërtetë për Ismail Qemalin, mund të thuhet edhe për shokun e tij të armëve Isa Boletinin, i cili bëri për atdhenë në fushën e betejave, atë që bëri Ismail Qemali në fushën e politikës e të diplomacisë”. 7. (S.Luarasi. Isa Boletini: Jetëshkrim i shkurtër, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971, f.5.)
Rëndësinë që paraqiste për kohën botimi i monografisë për Ismail Qemalin e dëshmon edhe regjisori i shquar Viktor Gjika, kur në vitin jubilar të 70- vjetorit të Pavarësisë iu vu punës për të realizuar filmin ‘’Nëntori i Dytë‘’. ‘’Angazhimi në një vepër të tillë ishte i paprecedent. Deri atëherë nuk ishte realizuar asgjë në këtë temë, nuk ishte shkruar asnjë dramë, roman apo tregim, as në lëmin e arteve figurative nuk kishte ndonjë portret apo tabllo, e aq më tepër ndonjë vepër në fushën e muzikës së kultivuar. Për çudi, edhe në historiografinë shqiptare nuk kishte shumë materiale, studime e botime. Në duart e mia kisha vetëm librushkën “Ismail Qemali” të shkruar nga Skënder Luarasi, një shirit me disa këngë popullore dhe shumë pak fotografi. Si i thonë fjalës “i hyra detit më këmbë!” 8 (Viktor Gjika, Kur ëndrra bëhet film) http://www.aqshf.gov.al/artikull-1.html

Pikëpamje mbi vdekjen e Ismail Qemalit
Skënder Luarasi ka analizuar me profesionalizëm dhe kurajo edhe një nga çështjet më delikate: ndarjen e Ismail Qemalit nga jeta, për të cilën diskutimet dhe spekulimet nuk ka rreshtur.
Në monografinë ‘’Ismail Qemali’’ (1962) ai shkroi :
‘’Le ta marrim si testament letrën që na ka mbetur nga ato të fundit, dhe të cilën e ka shkruar vetëm katër ditë para vdekjes: “Sot është dita vendimtare për Shqipërinë: Do të ngjallemi apo do të vdesim. Të kisha marrë të holla do të hidhesha gjer atje për një marrëveshje të plotë me gjithë atdhetarët e Amerikës. Po pas marrëveshjes me qeverinë, e gjeta të nevojshme të vajturit në Romë. Së andejmi mund të bëja një marrëveshje me gjithë shqiptarët e Shqipërisë për të vendosur veprimin kombëtar në këtë kohë kaq të rrezikshme dhe t’i japim fund hartimit të programit. Nga Italia kam uzdajë të bëj të nisen prej Shqipërisë së sipërme, të mesme e të poshtme, tre a gjashtë delegatë të cilët me delegatët e Amerikës të vemi në Pariz për t’i propozuar konferencës kërkesat dhe të drejtat e Shqipërisë…’’
Pas kësaj letre, i thirrur nga Qeveria e Romës, ai u nis për në Itali. Në Peruxhia i erdhi urdhëri të presë atje sepse ata që e kishin ftuar Kryeministri dhe Ministri i Punëve të jashtme të Italisë, nuk ndodheshin në Kryeqytet. Ismail Qemali, i tronditur nga kjo dredhi, nuk u përmbajt dot dhe thirri: ‘’Më hëngër me të pabesë!” se e kuptoi që e ftuan për ta izoluar në Itali. Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit, qëndrimin e tyre në Peruxhia kështu: “Një ditë i përgatitën Ismail Qemalit një konferencë për gazetarët. Pas buke, Ismail Qemali hyri në sallonin ku e prisnin korrespondentët. Që në fjalitë e para të bisedës, i zverdhur dhe i lëkundur, nisi të belbëzojë e të mos i lidhte dot fjalët. Kërkoi ta shpinin në odë e banjës. Atje e mbyti shkuma e të vjellët… Ismail Qemali vdiq më 24 janar 1919. Kufomën e mbajtën në Peruxhia edhe nja dy javë që ta “baslamosnin” dhe e nisën për në Vlorë më 9 shkurt. Në fakt ja nxuarë gjithë të brendshme që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie”… Kur të dihet shkaku i vërtetë i vdekjes së tij, Ismail Qemali do të qëndrojë jo vetëm në krye të shtyllës së pionierëve, por edhe në krye të shtyllës së dëshmorëve të Shqipërisë sonë të rilindjes.”9. (S.Luarasi, Ismail Qemali, 1962, f.89-90)
Nga sa shkruhet: ‘’Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’, për vdekjen e I.Qemalit, Ali Asllani është referues dhe jo dëshmitar. Gjithashtu askund nuk përmendet fjala helmim, por aludohet me autopsinë. I theksojmë këto pika në ballafaqim me ditarin e akademikut Dhimitër Shuteriqi dhe sajesat e disa ‘’historianëve’’.

Trillim, nga kush dhe përse?!
Dhimitër S. Shuteriqi në ditarin e tij, datë 22 shkurt 1966, ka shkruar që së bashku me Odhise Paskalin, Abdullah Cangonjin dhe bashkëshorten Mynever ka vizituar Ali Asllanin e sëmurë, kur ai ‘’tregoi se si vdiq Ismail Qemali… Po kopjoj ç’tha, nga sa shkrova kur ai fliste (pasi i mora leje që të shënoj).’’
Ndër të tjera Shuteriqi shkruan se Ali Asllani i ka thënë:
‘’Përjashta u hap lajmi se I. Qemalin e helmatisën italianët… Pas buke më thonë të pyes qysh ngjau kjo vdekje e papritur dhe pyes djemtë e I. Qemalit. Tahir beu tregon:’’…Me nderime dhe me tren të posaçëm vajtëm në Peruxhia dhe u vendosëm në një hotel. Atje qëndruam disa ditë dhe babai kërkoi prapë gazetarë, të cilët erdhën. Po atë kohë që u ngrit të flasë, për çudi nuk i lidhte dot mendimet! U çua dhe me ngut vajti në banjë prej ku dëgjuam të na thërrasë: “Evladëm! Evladëm!”. E gjetëm duke vjellë e duke pëgërë, e ngritëm dhe e vumë në shtrat. Të nesërmen vdiq dhe ne telegrafuam në Vlorë.
Kështu na ka treguar Tahir beu’’ thotë Ali Asllani. Unë përsëris çfarë kam dëgjuar dhe nuk kam asnjë siguri se vërtet italianët e vranë I. Qemalin. Këtë s’e kam vërtetuar dot. Them si dëgjova nga djali i tij i madh, Tahir beu dhe si e dëgjuan aty dhe të tjerë. Populli besonte se e helmuan, po këto nuk thuheshin sheshit, se italianët qenë brenda në Vlorë dhe kishin një pjesë të mirë të jugut…. Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu. Unë s’them dot se italianët e helmuan siç më ka bërë ai të them në librin e tij mbi I. Qemalin. Më erdhi keq kur ja këndova dhe ja thashë. E pranoi se qe gabim shtypi. I kërkova deklaratë që unë si kam thënë një gjë të tillë; më tha se do ta ndreq gabimin kur të shkruaj një gjë më të gjatë për I. Qemalin. U zemëruam e u ftohëm.’’ Skënder Luarasi ka shkruar se I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri. Kjo nuk qe e mundur. Në Shqipëri qe pushtimi italian. Ai nuk donte të ishte nën Piacentinin, i cili do ta mbante si në kuvli të artë. Këtë i kishte propozuar edhe Esat Toptani I. Qemalit, po ky se pranoi dhe nuk i vajti.” 9. (Dhimitër Shuteriqi. Ali Asllani për Ismail Qemalin) http://www.voalonline.ch/index.php?mod=article&cat=K%C3%8BNDIISHKRIMTARIT&article=27224
Nga data e ditarit të Dhimitër Shuteriqit (22.2. 1966 ) rrjedh se pretendimi i Ali Asllanit, sipas versionit të Dhimitër Shuteriqit, duhej të bazohej tek libri i Skënder Luarasit ‘’Ismail Qemali-Jeta dhe vepra’’ i vitit 1962, f. 89, ( i ribotuar edhe më 1972 dhe në Kosovë në vitin 1971). Por kushdo mund ta verifikojë që në këto botime, S.Luarasi shkruan se ‘’Etemi , biri i Ismail Qemalit (dhe jo Tahiri!) ia ka treguar ngjarjen kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’. Kështu e dinë të gjithë që i janë referuar A.Asllanit. Gjithashtu nuk shkruhet asgjëkundi nga Skënder Luarasi se A.Asllani e deklaroi helmimin e I.Qemalit, as se në atë kohë ‘’I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri’’!!! Natyrshëm lind pyetja: Nëse Skënder Luarasi nuk ka shkruar asgjëkundi çfarë pretendohet nga Dhimitër Shuteriqi të jetë shprehur Ali Asllani, atëhere nuk qëndron as paragrafi: ‘’Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu…’’ Si mundet Skënder Luarasi të korrigjonte atë që nuk e kishte shkruar?!
Në kujtimet e tij dhe publikimet në media nga ‘’studjues’’ gazetarë, hasen shumë sajesa mbi kinse ‘’çfarë ka thënë e shkruar Skënder Luarasi’’.
Miq të vjetër si Ali Asllani, Thoma Papapano i kanë treguar ‘’sajesat’’ që u kanë servirur për t’i armiqësuar në kohën e diktaturës.
Skënder Luarasi kujton:’’Me Ali Asllanin patëm qenë njohur në Sofje ku qe ministër i Shqipërisë, më 1927, gjatë një udhëtimi që bëra festave të Pashkës së Madhe nga Vjena nëpër Danub, në Lom e Sofje. Këtu ai më ftoi për drekë në kryeqytetin e Bullgarisë dhe më dha vizë për të vazhduar shëtitjen time gjer në Stamboll…
Shpesh vija në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve, i sëmurë siç isha, me ndjenjën se po shërohesha nga vegimet e bukura kur bëja krahasimin midis së kaluarës së hidhur dhe të ardhmes së lumtur të atdheut. Doja të kisha shëndet e gëzime që të punoja por nuk po më ndaheshin provokacionet dhe shpifjet.
Piqesha në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve edhe me Ali Asllanin. Nga mosha isha më afër tij, prandaj ndoshta na hahej muhabeti aq shumë. Një herë, më priti në klub i zemëruar. “Për gjëra që kanë ndodhur kur ti, Skënder, s’ke qenë këtu, pyet ata që i dinë mirë. Isha kryetar i bashkisë së Vlorës. Më ftuan në një luftanije italiane. Vajta. Përnjëherësh vapori u nis dhe më zbriti në Bari. Pa ditur asgjë vetë më paraqitën në komisionin që kish arrirë për ti shpënë kurorën e Skënderbeut mbretit të Italisë. A e kupton dot se në ç’pozitë u ndodha?”
“Po pse ma tregon mua këtë ngjarje?” e pyeta.
“Se ke folur kundër meje në komisjonin e Lidhjes!”
“Po nga mund të flisja për një gjë të tillë kur unë sot po e dëgjoj për të parën herë ç’të paska ndodhur?” iu përgjegja.’’
‘’Thoma Papapanon e pata njohur në Gjirokastër atë ditë qershori 1920, kur u ktheva nga Sh.B.A. dhe banda ‘’Vatra’’ marshonte nga Tepelena drejt Vlorës për të ngritur atje flamurin e Skënderbeut për të dytën herë…
Një ditë mori prej Thoma Papapanos një letër ( Gjirokastër, më 18.8.1963)
ku i shkruante se sa herë dhe kur kishte shkuar në Itali.’’Prej nëntorit 1923 syt’e mi s’e kanë parë tokën italiane.Thuaju atyre, që të kanë thënë se Thomai i Papapanos ka shkuar në Itali edhe ndonjë herë tjetër: ”Jini rrenashë të poshtër. Thomai.’’
‘’Kur u poqa me mikun tim të vjetër në Tiranë dhe e pyeta se ç’më interesonte mua sa herë pati qenë ai në Itali, më bëri po atë akuzë që më pat bërë Ali Asllani. Veç se miku im vlonjat ma tregoi me emër intrigantin, kurse gjirokastriti mik nuk m’i tregoi, që të vija dhe tu thosha: ”Jini rrenashë të poshtër. Merimangat po mbështillnin cergat rreth meje dhe mua më mungonin shamitë t’u lidhja gojën intrigantëve. ‘’
Kohët e fundit janë botuar e ribotuar disa shkrime (nga F. Balliu, B.Velaj etj) se kinse Skënder Luarasi e ka shpallur dhe mbrojtur i pari tezën e helmimit të Ismail Qemalit:
‘’ Këtë tezë, e cila më parë qarkullonte në heshtje, e shpalli publikisht Skënder Luarasi në biografinë që ai botoi për Ismail Qemalin në vitin 1962. Skënder Luarasi shkruan tekstualisht se kur I. Qemali mori vesh se edhe Kryeministri italian u largua për në Paris pa iu përgjigjur fare kërkesës së tij, u revoltua jashtë mase. “Më prenë në besë”, paskësh thënë plaku i prekur thellë në sedrën e vet… Megjithatë, vazhdon S. Luarasi, shkaku i vërtetë i vdekjes duhet të ketë qenë një dozë helmi e dhënë nga një dorë e fshehtë para konferencës së shtypit.’’ 10. (Fatjon Balliu, Vdekja dhe varrimet e Ismail Qemalit ) http://www.albaniapress.com/lajme/10392/Vdekja-dhe-varrimet-e-Ismail-Qemalit.html
Normalish një pohim kaq i rëndësishëm , duhej të propagandohej në media vetëm po të bazohej në referenca. Derisa nuk ekziston, as tek botimet e librit të Skënder Luarasit, teza përmban jo vetëm ‘’lajm sensacional’’, por edhe shpifje me sanksione penale.
Në monografinë e tij mbi Ismail Qemalin, ndonëse nuk e përmend ‘’helmimin’’, Skënder Luarasi ka theksuar se atë ‘’e balsamosën që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie’’. Kështu ai shprehte dyshimin e tij si historian objektiv për rrjedhën e ngjarjeve duke u bazuar në disa të dhëna, mbi të gjitha nga dëshmia e të birit Qazim Ismail- Vlora, i cili u helmua po atë ditë së bashku me të atin. Ai i mbijetoi helmimit, por me pasoja shëndetësore gjatë tërë jetës së tij, me sëmundje kronike në fyt.

Kujtimet ‘’Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’
S.Luarasi filloi të shkruante kujtimet e tij, të titulluara‘’Ç’kam pare e ç’kam dëgjuar’’ ( të lëna në formë të daktilografur, në dorëshkrim dhe me indikacione) kur e nxorrën në pension në fund të viteve 60-të, në një periudhë kur sundonte terrori, kur nëpërkëmbej liria e fjalës dhe e vërteta historike mbi ngjarje e personalitete madhore kombëtare si dhe kur nuk dihej se si do të përfundonte jeta e tij.
Në atë situatë ai shkroi mbi idealin e tij dhe mbrojtjen e së vërtetës historike: ‘’ …Duke qenë, pra, ai që jam, them se kam vepruar kështu për dy arsye: Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekullime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekullime… Më bie të flas për një periudhë gjatë së cilës kanë ndodhur ngjarje me rëndësi historike të jashtëzakonshme …Dhe përse u kthehemi këtyre ditëve? Thuhet se i vetmi mësim që nxjerrim nga historia është se prej saj nuk mund të nxjerrim asnjë mësim. Por jo, mund dhe duhet të nxirret. Epo, përse nuk nxirret?
Mua më duket se njerëzit i rrëmben me vete lumi i jetës dhe vështrojnë përpara. Ajo që na pret përpara është e lidhur me atë që kemi lënë prapa shpine dhe që koha sa më shumë shkon aq më shumë e mjegullon. Dihet se me moshën dobësohet kujtesa por historinë nuk e shtrembëron vetëm skleroza e trurit. Ka edhe interesa e pasione të poshtra, të egra, barbare, gjer në atë gradë sa s’të besohet se mund të ketë të tilla. Njerëz me këto vese kanë guxim të kërkojnë prej historisë jo vetëm përligjen, por edhe lavdinë në fron të nderit!
Prandaj na dhimbset e vërteta në histori dhe do të isha i lumtur të ndriçoja përmes këtyre kujtimeve, në dritën e së vërtetës, qoftë edhe ndonjë ngjarje ose personë të kësaj historie të së kaluarës, se ja që do s’do vjen një kohë kur duhet të bëjmë bilancin e jetës e t’i japim përgjigjen shoqërisë: Ç’i lamë vendit? Epo unë?Vetëm fjalë: ja, këta kujtime. Mirpo fjala është forcë, është vlerë. Thuhet: Në fillim qe Fjala. Por jo fjala sido-kudo. Për kombin tonë qe fjala shqipe. Kjo Fjalë, që u shkrua në Abetare dhe përhapi Dritën, ngriti Shqipërinë. Qofshin edhe këto kujtime pjesë të fjalës shqipe.’’
Këtyre kujtimeve i shtoi dedikimin: ‘’E shkruaj për vogëlushin tim, Petron, që të dijë kush qe i ati kur të më jetë kyçur goja për fare’’. Ky ishte një nder e motivim për të birin, ende të parrahur me jetën, por edhe detyrim përkushtimi për t’ia ruajtur të pacënuar emrin dhe nderin e gjenin paraardhës, origjinalitetin e mendimeve të autorit, por edhe ta ringjallte duke vijuar idealet e misionin, të provonte dhe sqaronte publikisht mjaft çështje, sajesa e spekulime në vitet e mëvonshme, kur për mbarësi edhe do të gëzonte liri fjale. Pjesë të këtyre kujtimeve u publikuan nga media duke ngjallur entuziazëm, vlerësime e replika, edhe për keqkuptime për gabime shtypi, nga perifrazime, komenteve apo edhe diçitura të gabuara fotosh. Këto faktorë e rritën përgjegjshmërinë e publikimit, nxitën sqarimin me referenca e dokumenta të çështjeve, por edhe zgjeruan lëndën bazë të kujtimeve të Skënder Luarasit me fakte, dokumenta e referenca, analiza e opinione, të mbledhura gjatë një periudhe 30-vjeçare pas ndarjes së S.Luarasit nga jeta. Mendojmë se polemikat dhe debatet, kur i ndihmojnë zbardhjes së të vërtetës, kanë vlerë dhe e justifikojnë kohën e humbur.

Skënder Luarasi në tempullin shilerian

by

Nga Petro Luarasi/Bota e qytetëruar nderon kujtimin e kolosit të kulturës gjermane Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller, 10.11.1759 – 9.5.1805) kushtrimi i të cilit për unitet dhe liri të njerëzimit (në vargjet ‘’Ode gëzimit’’) nën ritmin e muzikës bet’hoviane (‘’Simfonia e nëntë’’) mishëron himnin dhe vizionin e Bashkimit Europian. Nga mesazhet universale të tempullit vezullues shilerian, ka fituar dije, shpresë dhe kurajo për liri e dinjitet edhe kombi shqiptar.
Disa muaj mëparë, në përkujtim të Shekspirit (26.4.1564 – 23 .4.1616) Shtëpia Botuese “Onufri” u ofroi shqiptarëve kolanën shekspiriane ku përfshihen edhe gjashtë shqipërime prej Skënder Luarasit: ‘’Mbreti Lir’’ (‘’King Lear’’), ‘’Rikardi II’’ (‘’Richard II’’ ), ‘’Rikardi III’’ (‘’Richard III’’), ‘’Tregtari i Venedikut’’ (‘’Merchant of Venice’’) , ‘’Komedia e keqkuptimeve’’ (‘’Comedy of Errors’’) dhe ‘’Si ta doni’’ (‘’As You Like It’’).
‘’Edhe populli shqiptar ka mundësi ta njohë e vlerësojë më mirë tempullin shekspirian përmes librave e shfaqjeve në gjuhën shqipe, në aktivitete akademike apo programe shkollore, të cilat vazhdimisht ndiqen me interesim dhe japin rezultate të dobishme në arsim e kulturë.’’ 1.(P. Luarasi, Skënder Luarasi në tempullin shekspirian, Dielli, 25.12. 2013. https://gazetadielli.com/skender-luar…n-shekspirian/)
Këto ditë botuesi Bujar Hudhri shpalli edhe një tjetër lajm, pjesë e një plani ambicioz në përkujtim të dramaturgut më të madh gjerman Shiler: botimin për herë të parë në shqip të dramës “Don Karlos”, përkthyer nga origjinali prej Skënder Luarasit. Realizohet kështu pas gjysëm shekulli botimi i kësaj kryevepre, të planifikuar në vitin 1959 nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi , e ndaluar për shkaqe konjukturale politike.
Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Skënder Luarasi u njoh në rini me veprën e Shilerit, u dashurua me dramaturgjinë, me romantizmin, sidomos me natyrën e mesazheve universal të tij drejtuar brezave, të cilat e frymëzuan për t’ i shqipëruar gjashtë veprat. Ai realizoi edhe një dëshirë të hershme të udhëheqësit të tij Fan S. Nolit, me orientimin letrar e politik të të cilit bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare. Imzot Fan S. Noli, theksonte se këto vepra të Shilerit duhen më tepër për popullin tonë të skllavëruar, sa për botimin e tyre ’’edhe për këtë ka Perëndia’’. Në përkujtim të dy përvjetorëve të Shilerit (10 nëntor 1759 dhe 9 maj 1805) ‘’desh Perëndia’’ të kurorëzohet rrugëtimi plot pengesa e sakrifica i Skënder Luarasit për botimin e të gjashtë veprave të kryedramaturgut gjerman: ‘’Wilhelm Tell’’ (‘’Vilhelm Teli’’, 1934), ‘’Kabale und Liebe’’ (‘’Intrigë e dashuri’’, 1955), ‘’Die Räuber’’ (‘’Hajdutët’’, 1958), ‘’Fiesco’’ (‘’Fiesko’’, 1958), ‘’Die Jungfrau von Orleans’’ (‘’Vajza e Orleansit’’, 2007) dhe ‘’Don Karlos’’ (‘’Don Karlos’’, 2014)
Skënder Luarasi, personaliteti ku ngjizet atdhetari i përkushtuar, mësuesi edukator, historiani, gjuhëtari, shkrimtari e dramaturgu, i kushtonte vëmendje të madhe përzgjedhjes së autorit e veprës që ti shërbente sa më mirë kombit shqiptar, inteligjencies e nxënësve të tij. Ai vlerësonte përmbajtjes dhe formën e veprës, stilin, ritmin, muzikalitetin të ndërthurur me fjalë të rralla e të reja që pasuronin gjuhën shqipe. Përdorte njohjen e thellë të gjuhëve të huaja, arsimimin cilësor dhe dijet e fituara, në mënyrë që përkthimi të vlente për lexim të lirë, për hartime, aktivitete mësimore-edukative dhe për shfaqje teatrale.
“Merrni cilëndo vepër që Skënder Luarasi ka përkthyer në shqip. Do të vini re menjëherë koherencën e stilit, pasurinë dhe begatinë e shqipëruesit, natyrshmërinë e konteksteve dhe frymën e lartë të komunikimit. Po do të pikasni menjëherë vrullin e ritmit, qoftë në prozë, qoftë në poezi, gjallërinë dhe ekspresivitetin e dialogut dhe monologëve dramatikë, peshën dhe saktësinë e fjalës, bukurinë e shprehjes dhe buisjen e përfytyrimeve te cilido lexues.” 2 (A. Kallulli: Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane, Drita, 16.1.2000, f.7)
Rezultatin e kësaj pune mjeshtërore në dobi të arsimit dhe kulturës kombëtare e dëshmojnë lexues, nxënës e kolegë të tij, regjisorë e aktorë që duhen evidentuar ndër studime e programe akademike. I talentuar nga natyra dhe me punë këmbëngulëse, Skënder Luarasi kreu organizimin dhe drejtimin e shoqatave dhe grupeve amatore teatrale të nxënësve në Shkollën Teknike të Tiranës, Institutin Tregëtar të Vlorës, në gjimnazin e Shkodrës dhe Konviktin e tij “Malet tona” si edhe në gjimnazin e Tiranës. Në këto aktivitete ai synonte të njiheshin dhe shfaqeshin pjesë me karakter edukativ e patriotik dhe tematika që i duhej shoqërisë.
Me ardhjen e mësuesit të letërsisë Skënder Luarasi në Institutin Tregëtar të Vlorës “u gjallërua më shumë edukimi patriotik dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike. Nxënësit shfaqën dramën ‘’Vilhelm Teli’’ (fragmente) dhe ‘’Agimi i Lirisë‘’(i Skënder Luarasit) me rastin e festës së 28 nëntorit të 1932. “Dramat ‘’Vilhelm Teli’’ apo ‘’Klubi i Selanikut’’ kanë patur jehonë mjaft të madhe në atë kohë…” (K. S. Xhani. Instituti Tregëtar i Vlorës, Kujtime.) Ndërsa në gjimnazin e Shkodrës ‘’jo pa qëllim nxënësit deshën të vinin në skenë, në fillim të vitit 1934, në kohën e tensionit të marrëdhënieve shqiptaro-italiane, dorëshkrimin e S.Luarasit, dramën ‘’Liria’’ 3 (Petro Luarasi, Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare, studim. http://www.forum-al.com/showthread.php?t=15197&page=2)
Skënder Luarasi edhe përmes veprave të Shilerit ka ndikuar në personalitetin, profesionalizmin dhe edukimin ideo-profesional të disa breznive lexuesish, tek nxënës si Qemal Stafa, Fadil Hoxha, Arshi Pipa, Vasil Llazari, intelektualë si Migjeni e Aleks Buda, regjisorët Sokrat Mio, Xhemal Broja, Mihal Luarasi e Drita Agolli. Me personazhet e dramave ‘’Vilhelm Teli’’ dhe ‘’Intrigë e Dashuri’’ (‘’Luiza Miler’’) janë edukuar dhe krenohen që i kanë interpretuar plejada e ndritur e aktrimit shqiptar: Aleksandër Prosi, Naim Frashëri, Margarita Xhepa, Drita Pelingu, Marie Logoreci, Robert Ndrenika, Reshat Arbana, Edmond Budina, Antoneta Papapavli, Elida Janushi, Yllka Mujo, apo më e reja e talentuar, Cubi Metka.
Regjisorë e aktorë dëshmojnë për marrëdhëniet me Skënder Luarasi, komunikimin e drejtpërdrejtë për përgatitjet e mbarëvajtjen e shfaqjeve.

‘’Vilhelm Teli’’
Skënder Luarasi e përktheu veprën “Vilhelm Teli” të Shilerit në kohën kur në Shqipëri sundonte mjerimi, malarja e analfabetizmi, terrori e përgjimi (‘’kishte gardhi veshë e muri sy”) që të ndizte pakëz dritë lirie e drejtësie.
Prej dramave të Shilerit, ”Vilhelm Teli” është i pari përkthim i plotë në gjuhën shqipe. U botua nga Shtypshkronja ”Gutemberg” në Tiranë më 1934 dhe u vlerësua shumë. Edhe tirazhi prej pesëmijë kopjesh i botimit të dytë ( ”Vilhelm Teli” , Stamles, Durrës,1936) u shit në një kohë të shkurtër. Në revistën ”Flaga” të Korçës (qershor 1935) shkruhej: ”Letërsia jonë e varfër u pasurua tani me shqipërimin e denjë të një vepre klasike nga më të mirat e literaturës gjermane…Ajo është një kryevepër ku mbrohet liria dhe të drejtat e njeriut, të cilat janë të vjetra sa edhe ekzistenca e njeriut vetë. Vilhelm Teli ka dalë kaq mirë në shqip, sa duhet të ndjejmë një farë mburrje që gjuha jonë qënka e zonja t’i japë bukur në kuptimin e tyre të plotë e të gjallë ndjenjat më të larta e më të thella të zëmrës njerëzore.”
”Vilhelm Teli” u bë libër i kërkuar për shkollën shqipe dhe inteligjencën e re progresive. Pjesë të dramës u shfaqën në teatrot e konvikteve ndërsa botimi i dytë, u pranua edhe si tekst shkollor prej Ministrisë së Arsimit me titullar Mirash Ivanajn.
Mësuesi Izet Bebeziqi, në gazetën”Kombi”, Vlorë, mars 1938, analizon brendinë e dramës ”Vilhelm Teli’’duke theksuar: ”Shigjetën e Telit e presin tani plot fise e popuj, që mjerisht vuajnë nën thundrën e tiranëve”. 4 (Skënder Luarasi, Shileri në Shqipëri, Nëntori, maj, f.170-174)
Subjektin e dramës mësuesi i letërsisë Skënder Luarasi e përdori për komente dhe tema hartimi (‘’E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë…’’ dhe ‘’Atdheut besnik t’i qëndroni…’’)
Shtypi i kohës e theksonte talentin e shqipëruesit Luarasi: ‘’kemi edhe përkthyesa që janë punëtorë, të aftë, të zellshëm,të cilët na kanë falur përkthime kryeveprash të vështira. Në krye të tyre qëndron Skënder Luarasi me Sakuntalën e Kalidasës, Vilhelm Tell-in e Schillerit dhe Novelat e Oscar Wilde…’’ 5 (Vilhelm Teli, Illyria, 15 korrik 1934, f.3)
Një student i tij shkruante:’’ Bota shqiptare e njeh Shilerin nga drama e tij e famshme ‘’ Vilhelm Tel’’që na është dhënë ne shqiptarëve me përkthimin e shkëlqyer nga një mësues i gjuhës sonë. Ajo u ka rrëmbyer zemrën të gjithëve’’ 6 (Tomorri i vogël, 10.5.1934)
Et’hem Haxhiademi vlerësonte se ‘’ Zoti Skënder Luarasi i cili ka ditur kaq bukur të përkthejë me gjithë hollësirat e saj këtë kryevepër e cila e mëson rininë të dojë dhe të mbrojë lirinë, letrarët e pakët shqiptarë duhet ta përgëzojnë dhe ta urojnë nxehtësisht.Nga pjesa ime përkthimin e Luarasit dua ta quaj një nga përkthimet më të goditura që janë ba deri sot në Shqipëri.’’ 7
( Et’hem Haxhiademi, Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia’’, 23.9.1934, f.3)
Ndërsa gazeta ‘’Besa’’ njoftonte se Akademia Gjermane e Munchen-it i dha Skënder Luarasti medaljen e argjendtë për përkthimin e veprës ‘’Wilhelm Tell’’.
Tashmë‘’Vilhelm Teli’’ është një nga përkthimet e mirënjohura për lexuesin e kulturuar shqiptar me tetë ribotime në Shqipëri e Kosovë.
Disa akte të dramës të përshtatura nga Skënder Luarasi, janë interpretuar nga nxënësit në ambjentet e Shkollës Tregëtare të Vlorës, në Gjimnazin e Shkodrës dhe në Konviktin ‘’Malet tona’’. Vlerat dhe mesazhet edukative-atdhetare të ”Vilhelm Telit’’ dhe peripecitë për shfaqjen e saj i kanë përmendur mjaft nxënës e intelektuale, si poeti Migjeni, pedagogu Aleks Buda, regjizori Xhemal Broja apo aktorët Sandër Prosi e Naim Frashëri.
Porse duhej të kalonin mbi 70 vjet që për herë të parë të jepej e plotë drama “Vilhelm Teli” sipas shqipërimit të Skënder Luarasit. Në muajin janar 2006 trupa e studentëve të Akademisë së Arteve me regjisor Milto Kutalin dhe skenograf Erald Bakallin e shfaqi dramën në skenat e teatrove të Korçës, Pogradecit, Durrësit, Shkodrës, Fierit, Vlorës dhe Elbasanit. Disa nga aktorët qenë studentët Elis Mataj, Alban Krasniqi, Kushtrim Emërllahu, Bekim Guri, Anisa Dervishi, Klodiana Keco, Loredana Gjeçi, Cubi Metka, etj.
Në skenat teatrore shqiptare buçiti kushtrimi shilerian :
Prej kësaj koke, ku vendosën mollën,
Liri e re më e mirë do blerojë;
E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,
Një jetë e re po lulëzon gërmadhash.
Interesimi i madh i spektatorëve të shumtë provoi që “Vilhelm Teli” edhe në ditet e sotme çmohet për vlerat universale.
Projekti u realizua nga bashkëpunimi i Akademisë së Arteve me Ambasadën Zviceriane dhe me mbështetjen e Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve si edhe të disa subjekteve private.
\
Dramat në Prozë
Dramat e Shilerit ‘’Intrigë e dashuri’’ (1955), ‘’Hajdutët’’ (1958) dhe ‘’Përbetimi i Fieskos’’ (1958) të shqipëruara nga Skënder Luarasi, janë publikuar më vete ose të përmbledhura nën titullin ‘’Dramat në prozë‘’. Ato janë të mirënjohura në teatër nga interpretimet virtuoze të Aleksandër Moisiut (dramat ‘’Hajdutët’’ e ‘’Fjesko’’) dhe prej aktorëve të shquar të Teatrit Kombëtar (‘’Intrigë e dashuri’’ ose ‘’Luiza Miler’’ me regji të Mihal Luarasit e Drita Agollit)
Thuhet se për dramën ‘’Intrigë e dashuri’’ u përdorën dy emërtime dhe dy regji në kohë të ndryshme (1957 dhe 1979) meqë ‘’kuptimi i komunikimit artistik për pjesët klasike nga ana e Teatrit Kombëtar është parë më fort i lidhur me të kuptuarit e bashkëkohësisë.’’ Kështu anashkalohej faktori konjuktural politik, dënimi i regjisorit të shquar Mihal Luarasit. Ai në përfundim të studimeve në Hungari, si regjisor teatri, realizoi dy punë për mbrojtjen e diplomës: dramën e Leon Tolstoit, “Pushteti i Erresires” dhe në Shqipëri tragjedinë e Shilerit “Intrigë e dashuri” ku interpretuan aktorët Naim Frashëri, Loro Kovaçi, Prokop Mima, Sander Prosi, Maria Loloreci, etj. Suksesi qe i jashtëzakonshëm. Premiera e dramës u dha më 10 janar 1957 dhe deri më 14 qershor 1959 u shfaq 28 herë, me 17661 spektatorë, në një sallë ku nuk pati asnjëherë vend bosh. Aktori Naim Frashëri, nxënësi që donte të luante rolin e Melhatalit tek ‘’Vilhelm Teli’’, në shfaqjen e ndaluar nga fashistët më 1943, në vitin 1955 u nderua me ‘’çmimin e Republikës’’ për rolin e Ferdinandit tek ‘’Intrigë e Dashuri’’.
Mihal Luarasi mendon që drama “Dhelpra dhe rrushtë” dhe “Intrigë e dashuri”, së bashku me ngjarjet e tjera, çuan në mospëlqimin e veprave të tij nga sistemi dhe partia në pushtet. Luftëtari antifashisti, atdhetari dhe regjisori i talentuar i kushedi sa shfaqjeve të suksesshme u dënua si armik me 7 vjet burgim.
Vetë drama e Shilerit do të qe dënuar ‘’me vdekje’’ por e shpëtoi rastësia. Sulejman Dibra kujton një fakt interesant. Kur mendohej të rivihej në skenë tragjedia e Shilerit “Intrigë dhe dashuri ” (me regjisore Drita Agollin) ai me Reshat Arbanën shkuan për t’i mbushur mendjen Xhelil Gjonit, por ai nuk pranonte. Të nesërmen ai erdhi në Teatrin Kombëtar dhe kërkoi të falur sepse kishte lexuar se dikur Enver Hoxha kishte shkruar mirë për Shilerin dhe dramën “Intrigë e dashuri ”.
Aktori Edmond Budina tregon se regjisorja Drita Agolli qe shumë kërkuese dhe i thoshte: “Ti je fshatar, nuk je princ siç është Ferdinandi”. Kjo e bënte të vuante shumë, sepse punonte edhe pas provave… Pas shfaqjes e priste një burrë rreth 80 vjeç. Ishte Skënder Luarasi, përkthyesi i “Luiza Miler-it”, ‘’një nga kollosët shqiptarë, i cili kishte një mendje të ndritur’’. Ai i tha: “Ferdinandi je ti, edhe më shumë se ai i pari”…Nga ai moment pata miqësi me të, më ka dhënë librat që kishte në shtëpi për teatrin…’’ 8. (Valeria Dedaj, Interviste me aktorei Edmond Budina, Shekulli, 10.02. 2014 www.shekulli.com.al/website/index.php?)
Aktorja Yllka Mujo thekson ndikimin që ka patur Luiza Mileri, si rol i plotë dhe tepër dramatik, tek personaliteti i saj dhe formimin si artiste.
‘’Ekziston nje veti e magjishme e rolit …Fillimisht, këtë e kam ndjerë shume fuqishëm te Luiza Miler. Kur ecja rrugës pas provave, ndieja që ecja krejt ndryshe, që mendoja krejt ndryshe, shumë herë më tepër se zakonisht, ngreja sytë nga qielli, shume herë me tepër se zakonisht, flisja me yjet ….Përfundimisht, për mendimin tim, roli ka te bejë shumë në formimin e personalitetit njeri aktor ose aktor njeri.’’9. (Irhan Jubica, Interviste me aktoren Yllka Mujo, 55, 4.5. 2009 http://albanianmovies.blogspot.com/2…1_archive.html)
Ajo kujton edhe porositë e Sandër Prosit dhe mesazhet universale të Shilerit, amanete brezave në skenë: “Si thoshe ti mjeshtër i skenës tek interpretoje muzikantin Miler të Shilerit, në kryeveprën “Intrigë e dashuri”: “Ju jeni kryeministër i vendit, por jo zoti i shtëpisë sime”. Dhe bija jote, Luiza Miler (Yllka Mujo) është bërë e tillë si e dëshiroje ti Sandër i shtrenjtë.’’10.
(P. Kabo, Një letër për fisnikun Aleksandër Prosi, Gazeta shqiptare, 24.3.2010, f. 1, 28 – 29)
Emocionet në interpretimin e dramës i kujtojnë me nostalgji shumë personalitete të teatrit shqiptar. Për Elida Janushin ‘’Luiza Miler ishte roli që i ka falur jetë në teatër’’, ndërsa studjuesi Përparim Kabo e cilëson ‘’himnin e dinjitetit të njeriut’’.
Botimi i dramës ‘’Intrigë e Dashuri’’ të shqipëruar nga Skënder Luarasi u mirëprit nga lexuesi dhe institucionet kulturore. Në vjeshtën e vitit 1955, Shefqet Musaraj e vizitoi në shtëpi S.Luarasin dhe i kërkoi një ekzemplar të dramës me autograf. Do të vizitonte Weimarin si përfaqësues i inteligjencies shqiptare dhe donte t’ia dhuronte librin Institutit ”Goethe-Schiller”.
Së andejmi i dërgoi një kartolinë me pamje të dhomës ku punonte Shileri:
” Të fala. Të kam kujtuar vazhdimisht këto ditë që po kaloj në Weimar”
Shefqet Musaraj Weimar, 1 tetor 1955
Kur u kthye në Tiranë, i tregoi shqipëruesit se me të hyrë në Institut i tha drejtorit që kishte sjellë dramën ”Intrigë e Dashuri” në shqip, t’ia dhuronte bibliotekës. Ai e porositi i entuziazmuar të vinte të nesërmen në orën dhjetë. Në sallën e festave, dy rreshta shkencëtarësh të veshur në ornat akademike po prisnin përfaqësuesin e kulturës shqiptare, i cili kaloi përmes burrash të mëdhenj nga trupi dhe nga mendja. Libri u vendos në bibliotekë me ceremoni dhe nderime për gjuhën shqipe e popullin shqiptar që di të çmojë vlerat e kulturës bortërore.”
Ndërsa shteti e kultura shqiptare nderohej, Skënder Luarasi nuk lejohej të merrte pjesë në asnjë aktivitet ndërkombëtar, as në Kosovën martire!

‘’Vajza e Orleansit’’
Vepra e Shilerit ‘’Vajza e Orleansit’’, e shqipëruar nga Skënder Luarasi, u botua nga InfBotues në vitin 2007. Ajo ishte planifikuar të botohej që në vitin 1960 nga Ndërmarja Shtetërore e Botimeve, por për shkaqe konjukturale u ndalua.
recenzentë tek Redaksia e letërsisë së huaj, shpreheshin se në dramën ’Vajza e Orleansit’’ Shileri kishte dobësi ideore, qe sentimental, idealist dhe figura e Zhanë d’Arkës, e rrethuar me një atmosferë mistike, bëhej ireale. Sipas tyre ‘’Shileri në këtë dramë jo vetëm që nuk është në pararojë të mendimit përparimtar të kohës së vet, siç ndodh në drama të tjera të njohura të tij, por mbetet në pozitat e një shkrimtari të cilin romantizmi i shkëputur nga jeta nuk e lejon të bëjë vlerësime objektive dhe të qëndrojë në një terren real. Ndonëse puna e përkthyesit në këtë vepër është e mirë kjo dramë nuk mund të botohet.’’
Përkundër mendimit kritik zyrtar, në debat me censorët, Skënder Luarasi theksonte se: ‘’ Shileri është i pari nga gjithë shkrimtarët, i cili shkroi me simpati për Zhanë d’Arkën. Gëteja e ka vlerësuar : ‘’Drama ‘’Vajza e Orleansit’’ është kaq e bukur sa nuk di me cilën ta krahasoj’’.
Autori nuk e ka kërkuar heroinën në botën ideale, por në botën reale: ajo është një vajzë e thjeshtë fshatare që bën veten fli për çlirim të atdheut. Ngjarjet e përshkruara në dramën e Shilerit janë reale, historike, vetëm se vdekja e Zhanës ngjau jo në zjarr por në fushën e luftës. Këtë ndryshim autori e ka bërë për efekt dramatik…Në ‘’Vajzën e Orleansit’’ Shileri dënon aristokracinë tradhëtare dhe shpreh besimin në forcat e popullit e në virtutet e tij morale të larta. Këtë e bën nëpërmjet një vajze trime, sypatrembur e të pushtuar nga dashuria për atdheun….Zhanë d’Arka në veprën e Shilerit ndrin si një shembull i dashurisë për atdhe. Përballë heroinës, vullneti i së cilës bën mrekullira, shohim pushtuesit anglezë tiranë, nënë-zezën mbretëreshë të zhveshur nga çdo motiv ideal, tradhëtarin dukë të Burgundit të etur për sundim e pasurim; mandej, edhe një mbret të zvetënuar e një aristokraci frënge të çartur, të pazonjën e mosmirënjohëse dhe klerin si mishërimin e së keqes e të djallëzisë.
‘’Kjo dramë përforcoi përgjithmonë popullaritetin e Shilerit dhe gjatë sundimit Napoleonik nxiti popullin gjerman në luftën nacional-çlirimtare të asaj kohe’’, këtë e pohon historia e letërsisë gjermane. Është përkthyer në të gjithë gjuhët e përparuara të botës.
Në gjuhën ruse e përktheu i pari Zhukovski dhe pas tij shumë e shumë të tjerë. Për këtë Bjelinski shkroi: ‘’Përkthimi i Zhukovskit ndihmoi letërsinë ruse ta bëjë të vetën këtë vepër të mrekullueshme’’. Çaikovski shkroi operën e tij ‘’Vajza e Orleansit’’ në bazë të dramës së Shilerit.
Çernishevski shkroi në ‘’Sovremenik’’, 1857: ‘’Poezia e Shilerit nuk do të vdesë kurrë. Vetëm njerëz zemërtharë e që nuk e njohin jetën mund ta quajnë Shilerin ëndërrues e sentimental. Poezia e Shilerit nuk është sentimentale e lojë fantazije të ëndërruar. Pathosi i poezisë së Shilerit është simpatia e flaktë për çdo gjë fisnike dhe të fortë në njerëzinë’’.
Herceni: ‘’Poezia e Shilerit kurrë nuk e humbi influencën e saj për mua. Kush e humbi shijen te Shileri është ose i mplakur, ose pedant ose i shterrur nga ndjenjat ose nuk është në vete’’.
Unë mendoj se ‘’Vajza e Orleansit’’ vlen të njihet edhe nga shqiptarët se ndihmon në rritjen e personalitetit të gruas shqiptare. Rinia shqiptare përmes kësaj vepre do të njohë më mirë kohën historike të luftës 100-vjeçare dhe heroizmat e Zhanë d’Arkës, e cila jetoi e luftoi në kohën e Skënderbeut, po për të cilën në gjuhën shqipe nuk është shkruar asgjë gjer tani.’’
Ndonëse dramat e Shilerit ’’Vajza e Orleansit’’ dhe “Don Karlos”, të shqipëruara nga Skënder Luarasi, u ndaluan për gjysëm shekulli, një pjesë e inteligjencies shqiptare është njohur ndër vite me subjektin dhe mesazhet e tyre, ndë mos nga literatura e huaj, nga realizimet kinematografike e teatrale. Drama ‘’Zhan D’ark’’ e Shilerit njihet nga filmi i famshëm ‘’Joan of Arc’’, i vitit 1948, ku Zhanën e luan Ingrid Bergman apo nga filmi sensacional ‘’Jeanne d’Arc’’ (‘’The Messenger: The Story of Joan of Arc’’) të vitit 1999 ku heroinën e luan Milla Jovovich.

Drama “Don Karlos”
Drama “Don Carlos”, është një nga veprat më të fuqishme të Shilerit, të cilin e shkroi
në vitet 1783-1787 . Premiera e saj u shfaq në verën e vitit 1787 me sukses të bujshëm. Në pesë aktet e dramës përshkruhen ngjarje mbi pushtimin spanjoll dhe luftës për liri të Holandës për tetëdhjetë vjet me radhë. Protagonistët janë mbreti Filipi II i Spanjës, djali i tij Don Karlos, mbretëresha Elisabet, markezi i Pozas, Duka i Albës.
Ngjarjet zhvillohen në vitin 1568 të traktatit të paqes mes Spanjës dhe Francës. Trashëgimtari i fronit të Spanjës Don Karlos pret të martohet me princeshën franceze Elisabetë, si shenjë pajtimi mes dy vendesh. Por Elisabeta detyrohet të martohet me Filipin II, mbretin e Spanjës dhe të atin e Don Karlosit. Të gjithë kundërshtarët e pushtetit, mes tyre edhe Don Karlos, shpallen heretikë e dënohen nga inkuizicioni. Në dramë ndëthuren me mjeshtëri kontradiktat politike, morale e klasore, konfliktet familjare dhe motivet e dashurisë.
Kontradikta politike është kryesorja, ndërsa motivi i dashurisë, ndonëse shumë i fortë, del në plan të dytë. Mbisundon teza politike mbi pamundësinë e një bashkëjetese mes absolutizmit të mbretit Filipi dhe liberalizmit të mishëruara në figurën e markezit të Pozës.

Përkthimi i Skënder Luarasit ishte planifikuar për botim nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi, sikurse dëshmohet në revistën “Nëntori’’ (artikulli “Shileri në shqip’’, nëntor, 1960: “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve ka në plan për të botuar dramat: “Don Karlos’’ dhe “Vajza e Orleansit’’). Me rastin e 220-vjetorit të lindjes të Shilerit , në vitin 1979, u lejua të botohen fragmente të dramës ‘’Don Karlos’’ në gazetën ‘’Drita’’ ( Drita, 11.11.1979, f.15) dhe në revistën ‘’Nëntori’’( Nëntori, nr.10, 1979, f.240-251).
Në revistën ‘’Nëntori’’ shpjegohet : ‘’Drama e Shilerit, ‘’Don Karlos’’, kritikon ashpër despotizmin dhe inkuizicionin… Drama është një pasqyrë e shpirtit kryengritës të asaj kohe dhe shquhet për mbrojtjen e idealeve të lirisë…Kjo dramë u vu në repertor në Teatrin e Berlinit beharin e motit 1938, kur mercenarët e Hitlerit e të Musolinit ndihmonin Frankon kundër rezistencës së ushtrisë të Spanjës Republikane. ‘’Don Karlosi, Infanti i Spanjës’’ u ndalua të shfaqej në Gjermaninë e Hitlerit.’’
Enigmën e ndalimit të dramës ‘’Don Karlos’’ nuk e justifikonin as recenzentët. “Drama është shkruar në vargje pentametrike në jambe por pa rimë. Në një nivel të lartë artistik , me konfiguracion të vështirë e të fuqishëm ndërthurur me meditime dhe ndërfutje të thella filozofike, vepra paraqet vështirësi në të përkthyer.
Pra, si përfundim, me fare pak heqje (të pjesshme) vepra është shumë e mirë, e bukur, ka tingull të fortë aktual, vlen për edukimin ideorevolucionar dhe estetik të masave tona punonjëse.’’ (Afrim Koçi, Recensë)
Subjekti i dramës “Don Karlos” njihet edhe prej operës së famshme të Verdit që është ndër më të rëndësishmet vepra të repertorit operistik botëror. Ajo u shfaq në muajin maj 2011, në skenën e Teatrit Kombëtar të Operës dhe Baletit, nga regjisori Nikolin Gurakuqi, me skenograf Alfredo Troisin e dirigjim koral nga Dritan Lumshi. Krahas 200 artistëve, shumica të huaj, spikati soprano shqiptare Sonila Baboçi, në rolin e mbretreshës Elisabeta.
Për shkaqe konjukturale politike, kjo vepër nuk u lejua të botohej në Shqipërinë popullore socialiste. Përkthimi me parathënien dhe shënimet përkatëse të Skënder Luarasit “humbën’’ në redaksinë e N. Sh. Botimeve. Shqipërimi i Skënder Luarasit u botua për herë të parë nga Onufri në vitin 2014, mbi bazën e dorëshkrimit.

Aktualiteti shilerian

Shileri, flamurtar i lirisë dhe barazisë së kombeve, ka shkruar për ‘’Vilhelm Telin’’ e Zvicrës dhe ‘’Don Karlosin’’ e Spanjës, për ‘’Zhan D’arkën’’ e Francës dhe ‘’Maria Stjuartin’’ e Anglinë duke u ndarë nga jeta mbi dorëshkrimet e ‘’Demitriusit’’ të Rusisë.
Ndaj ai nderohet e studjohet jo vetëm në Gjermani, por në gjithë botën e qytetëruar.
Himni i Evropës së Bashkuar është dëshmi e vlerësimit të kombeve europiane ndaj veprës vigane të poetit, dramaturgut e historianit Fridrih Shiler dhe mesazheve të tij universal për vëllazërimin dhe unitetin e kombeve. Tingujt e Himnit të BE të luajtur nga Orkestra Filharmonike e Kosovës pagëzuan shpalljen e Pavarësisë.
Studjuesi Zamir Zija Këlliçi, shef i Arkivit Historik të Teatrit të Operas dhe Baletit, dëshmon që vargjet e Shilerit (dy strofa nga ‘’Ode gëzimit’’ të shqipëruara nga Robert Shvarc më 1970) janë kënduar nga kori (koha e katërt e Simfonisë IX të Bethovenit) në koncertin përkujtim të 200-vjetorin të lindjes së kompozitorit gjenial.
Studimi dhe ribotimi i veprave të Shilerit, inskenimet e shumta në skenat evropiane e botërore tregojnë se vepra dhe mesazhet e tij i mbijetojnë kohës. Ai nuk i përket vetëm të shkuarës, por edhe të tashmes dhe së ardhmes, për sa kohë që shoqëria progresive njerëzore mendon dhe lufton për liri, demokraci, identitet e dinjitet. Kështu besonte edhe Skënder Luarasi, ithtar në tempullin shilerian.
Shënim:
Familja Luarasi kujton me nderim e mirënjohje Ak.Aleks Buda dhe studjuesin Dhori Qiriazi për vlerësimet e tyre, të cilat u kundërviheshin me argumente pretendimeve të censures. Përshëndesim edhe z.Afrim Koçi për recensën përkatëse. Për mungesë hapësire këto tre shkrime janë publikuar në forume (http://www.forumishqiptar.com/threads/143007-Petro-Luarasi/page3)

Skënderbeu në letërsinë angleze

by

Shkroi: Skënder Luarasi/

Shekulli XV është shekulli i Arbërit, shekulli i heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Shqipëria në atë kohë u bë fushë betejash titanike dhe Kruja çerdhe e lirisë për njëqind vjet me radhë. Në historinë e njerëzimit rrallë gjen shembuj të tillë heroizmi dhe vetëmohimi si në historinë e popullit shqiptar të epokës së Skënderbeut. Mijra volume historike dhe qindra vepra letrare artistike kanë përjetësuar me shkronja të arta timëritë e stërgjyshërve tanë dhe emri i Skënderbeut është bërë sinonim i virtuteve morale dhe i therorisë eprore, kur është puna për të mbrojtur gjer në fund vlerat më të shtrenjta të njerëzimit: njerinë dhe nderin e lirinë e tij, atdhenë, pavarësinë e tij dhe qytetërimin evropian.

Edhe në gjuhën e Shekspirit janë hartuar poema, novela, romane, drama për Skënderbenë, emri i heroit tonë kombëtar është përmendur me zërin e lëvdatës prej njerëzve nga më të shquarit që nxori historia e Anglisë. Figura e Skënderbeut ka zënë një vend të dukur e të merituar në historinë dhe letërsinë angleze. Në hyrjen e veprës së tij për Skënderbeun dramaturgu Tomas Uinkop (Th. Whincop) shkruan: ‘’Turqit erdhën në kontakt armiqësor me shqiptarët në fund të shek.XIV. Tre çerekë shekulli ata luftuan për të ruajtur indipendencën e tyre: njëzet e pesë vjet të tjerë të kësaj lufte nën Skënderbenë bëjnë apogjenë e heroizmit të tyre për pavarësi kombëtare’’.

Skënderbeu është mysafir i vonuar në gostinë e letrave angleze për heronjtë e botës. Ç’e ka shkaktuar këtë vonesë? Gjeografikisht ishujt britanikë shtrihen në pika krejt të kundërta me Evropën Juglindore . Por nuk është vetëm udha fort e gjatë nga Kruja gjer në Londër që e mënoi ardhjen me kohë të heroit arbër në qytetin anës Tamesit. Gjer më 1453, lufta 100 vjeçare vazhdoi me tërbim në kontinentin evropian. Atë vit kur Eduardi III u nis me ekspeditën e tij rjepacake për në Francë, për të grabitur një kurorë mbretërore, populli shqiptar hyri në luftë të pabarabartë, për jetë a vdekje, me otomanët që të mbronte atdhenë dhe pavarësinë e tij. Kostandinopoja, kryeqyteti i Perandorisë Bizantine, ra më 1453 në duart e Sulltan Mehmetit II. Ushtritë turke patën vënë nën thundër Ballkanin dhe i kërcënoheshin Evropës gjatë Danubit. Papa po bëhej gati ta braktiste kryeqytetin e krishterimit. Evropa po nënshtrohej. Dy vjet pas mbarimit të luftës 100 vjeçare në Angli filluan luftrat e Trëndafilave. Për shkak të këtyre luftrave të pandërprera popullit anglez i patën rënë shumë andralla mbi krye në shtëpi të vet e nuk pati nge të interesohej për atë që po ndodhte atje tutje në malet e Shqipërisë. Megjithatë, pikërisht gjatë këtyre ditëve të vështira, si për Anglinë, si për Shqipërinë, figura e Skënderbeut u bë e njohur për publikun anglez.

Cilat qenë rrugët nëpër të cilat u njohën në Angli me figurën e heroit tonë dhe me luftat e tij fitimtare kundër otomanëve?

Në lidhje me betejën e përgjakshme të Albulenës, ku nga të 80.000 ushtarët turq 30.000 u vranë a ranë rob, lexojmë në një letër të kardinalit Pikolomini, që më vonë u bë Papa Pius II, këtë shënim:

‘’Në këto beteja kundër turqve, në verë dhe në vjeshtë të motit 1457, një kalorës anglez Xhon of Njuport (John of Newport) mori pjesë duke komanduar një togë shigjetarësh. Në shoqëri të një ambasadori të Skënderbeut, duke u kthyer nga Napoli, erdhi në Romë për të kërkuar ndihmë për prijsin shqiptar, që ende është në rrezik prej turqve’’ 1)

Xhon of Njuport si dëshmitar i epokës së madhe heroike të shqiptarëve, i bëri asaj një vlerësim shumë të lartë duke u shprehur kështu: ‘’Invazioni i Evropës është i sigurtë, sepse nuk ka fuqi tjetër që mund t’i bëjë këtë rezistencë, po të bjerë kështjella shqiptare. 2)

S’ka dyshim se bashkë me vullnetarët që erdhën në Shqipëri në atë kohë, edhe publiku anglez mësoi për heroin tonë kombëtar që e habiti botën me heroizmin dhe burrërinë e tij.

Me sa duket, burim tjetër që u shërbeu anglezëve për t’u njohur me luanin e Krujës qe vepra e historianit frëng Zh. Lavardenit (J.Lavardin) ‘’Historia e Gjergj Kastriotit, mbiemëruar Skenderbej’’ përkthyer anglisht më 1596 prej Z.J., inicialet duket ishin të Zachary Jones.

Pas kësaj kohe shohim që figura e Sënderbeut të tërheqë vëmendjen e mjeft historianëve, burrave të shtetit, publicistëve dhe filologëve anglezë.

Prej veprave që u botuan më vonë dhe që bëjnë fjalë për heroin tonë kombëtar, përmendim ‘’Historinë e Turqve’’ prej Knolles ( 1603) dhe veprën anonime ‘’Scanderbeg redivivus’’( Skënderbeu i ringjallur), botuar më 1684. Kjo e fundit ka rëndësi për rethanat në të cilat u shkruajt. Tmerri që shkaktoi rrethimi i parë i Vjenës më 1529 i lemerisi popujt e Evropës Qendrore më 1693 kur turqit e rrethuan këtë qytet për të dytën herë. Njerëzit liridashës kujtuan kohën epike të Gjergj Kastriotit dhe i zuri malli për një kryetrim si Skënderbeu.

Ushtritë gjermano-poloneze e ruso-veneciane, të bashkuara prej rrezikut, i erdhë në ndihmë Austrisë. Forcat e Jan Sobieskit nuk e lanë Vjenën të bjerë në duart e rrethonjësve. Në fakt, vepra letrare-historike ‘’Scanderbeg redivivus’’ (‘’Skënderbeu i ringjallur’’) bën fjalë për Janin III të Polonisë dhe ka brendinë ‘’në ç’mënyrë t’i zbojmë turqit prej Evropës brenda tre vjetëve’’

Në shekujt XVII dhe XVIII burrat e shtetit dhe ushtarakë të njohur , si U.Tempëll (W.Temple) dhe Xh. Ullf (J.Wolfe) studjojnë artin që Skënderbeu zbatoi në luftrat e tij kundër pushtuesve otomanë. Sipas Ullfit, ‘’Skënderbeu i tejkaloi gjithë oficerët, të moçmit e të soçmit, nën udhëheqjen e një ushtrie të vogël mbrojtëse. 3)

S.Artur Bollduin (A.Balldwin), në sprovën e tij për Skënderbenë, me titull ‘’Mbret i pakurorëzuar’’, përmblodhi mendimin e të gjithë mendimtarëve , kritikëve, burrave të shtetit dhe shkrimtarëve anglezë, që vlerësuan Skënderbenë, kur shkroi: ‘’Skënderbeu luftoi jo vetëm për populli e tij, por për gjithë Evropën’’. 4)

 

Krahas veprave me karakter historik e politik në Angli pati edhe vepra letrare-artistike kushtuar Skënderbeut, ose ku përmendet emri i tij. Por përpara se të hidhemi e të shikojmë se si u shpreh figura e heroit shqiptar në letërsinë angleze, po themi dy fjalë si forca e tij fizike, guximi e burrëria e shqiptarëve hynë në gjuhën angleze dhe u bënë proverbiale. Ose nga bashkëluftëtarët e Xhon of Njuport që ktheheshin gjallë në atdhe të veshur me petkun shqiptar të asaj kohe, ose nga vetë kalorësit e Skënderbeut, që më vonë lanë atdhenë e robëruar dhe i ofruan shërbimet e tyre ushtarake mbretëreshës Elizabeta, poeti Edmund Spencer ( 1552-1599) u njoh me kostumin kombëtar të arbëreshëve e kështu shkroi në poemën e tij alegorike ‘’Mbretëresha e Zanave (1590) për ‘’mëngë që varen në mënyrë arbërore’’.

Në gjuhën angleze, për një veprim që nuk kishte rezultatin e dëshëruar, sepse i mungonte forca e brendëshme, ishte bërë zakon të thuhej : ‘’Scanderbeg’s sworth must have Scanderbeg’s arm’’. Kështu duke komentuar në veprën e vet ’’Jeta e poetëve’’ replikën e fuqishme që i bën shkrimtari Kongriv (Congreve) kritikës së ashpër të Kollierit Collier) një kritik i njohur i kohës, Samuel Xhonson (Samuel Johnson) thotë për Kongrivin: ‘’He has the sworth without the arm of Scanderbeg. (E ka shpatën, por nuk ka edhe krahun e Skënderbeut). 5)

Veprat e para letrare të autorëve anglezë për Skënderbeun i gjejmë qysh herët.

Poeti i madh i Rilindjes angleze, Edmund Spencer(*), për të cilin folëm më sipër, shkruan një sonet mbi Skënderbenë, me të cilin përcolli botimin e veprës së Lavardenit në gjuhën angleze.

 

Pse mburret kot e Lashta kaqë fort

Me monumentet e moçëm burrash trima,

Heronj që përmes veprave pa mort

Mahnitën botën, dhe në prallë e rima

Çdo foshnjë i nxën? Njerzim’ i admiron

Statujat e tyre, kolose të larta

E beret triumfore q’i përshkon

E bukura me madhështit’ e narta.

 

Ja Një, që koha von’e nxor në dritë,

Ndër të mëdhenjtë krah më të madhit shkon:

I madh në zë, pushtet e në vetitë,

Triumfe të vërtetë meriton.

Kamzhik për turqit, për armiqtë rrufe-

Ky libër flet për Ty, o Skënderbe!

 

————

(*) Edmund Spenser (1552-1599) shquhet nder më te madhenjte poete epike te Rilindjes Angleze.Ai cilësohet ”poeti më i madh anglez i eres Elisabetiane. .(The world book encyclopedy,1993)

Ky sonet u permend më 1596 nga Zachary Jones kur botoi anglisht përkthimin e historianit frëng J.Lavardin’’Historia e Gjergj Kastriotit, të mbiemëruar Skënderbe’’.Botimin anglisht të këtij libri , Jones e përcolli me një sonet për Skënderbenë prej Edmund Spenser i cili edhe në kryeveprën e tij’’Faerie Queene’’(Mbretëresha e zanave), në këngën e tretë, kreu XII, vargu i 10-të, e vesh mbretëreshën Elisabeta me fustan ‘’që mëngët i varen në mënyrë arbëreshe (Sleeves dependant albanese iyse).

Këtë sonet të vyer mbi Heroin Kombetar S.Luarasi e ka bërë të njohur për here të pare ne studimin e tij ”Skenderbeu ne letersine angleze” ndërsa përkthimin e publikoi më 16 janar 1977 (Gazeta Drita, f.12)

Njohja e këtij soneti paraqet një rëndësi të veçantë për lidhjet kulturore anglo-shqiptare, ndaj po e japim edhe origjinalin anglisht:

 

Iherefore doth vain Antiquity so vaunt

Her ancient monuments of mighty peers

And hold heroes, ihich their iorld did daunt

Iith their great deeds and filled their children’s cares.

Iho rapt iith ionder of their famous praise

Admire their statues and Collossoes great

Their triumphal arcs ihich they did raise,

Their huge pyramids, iho do heaven threat.

Lo One, ihom later age hath brought to light,

Matchable to the greatest of those great:

Great both by name and great in poier and might

And meriting a mere triumphal feat.

The scourge of Turks and plague of infidels,

Thy acts, o Scanderbeg, this volume tells

 

(Vijon)

 

Skënder Luarasi
Skënderbeu në letërsinë angleze.

Për Kristofor Marloun ( Christofor Marlowe, 1564-1593), dramaturgun e njohur anglez, paraardhësin e Shekspirit, thuhet se qe autori i dramës ‘’Historia e vërtetë e Gjergj Kastriotit’’, e cila u luajt në teatrin e Londrës më 3 korrik 1601. Humbja e dorëshkrimit të dramës është një fatkeqësi për letërsinë rreth heroit shqiptar. Porse, në qoftë e vërtetë sa thuhet prej kritikëve, se Marlou cilësitë e Skënderbeut ia veshi Tamurlanit në dramën e tij të parë që pati shumë sukses ‘’Tamurlani i madh’’ (rreth vitit 1587), atëherë mund të themi se autori i ‘’Doktor Faustit’’ dhe i ‘’Jahudiut të Maltës’’ do të kishte pasë krijuar në figurën e Skënderbeut shëmbëlltyrën e mbinjeriut.

Vetë Shekspiri vetëm sa e përmend Shqipërinë me emrin e saj të lashtë Iliria në komendinë ‘’Nata e Dymbëdhjetë‘’ dhe Durrësin me emrin Durrachium në ‘’ Komendinë e gabimeve’’.
Në shek. XVIII në letërsinë angleze shtohet interesi për figurën dhe epokën e Skënderbeut. Prej kësaj periudhe kemi tri tragjedi. Njëra me titull ‘’Scanderbeg’’ u shkrua prej U.Havardit (W.Haward) dhe u shfaq më parë se të tjerat më 1733 në teatrin Gudmes Fieds.

Havardi e nis dramën përpara luftës së Nishit. Kur Skënderbeu ishte thirrur nga patriotët dhe bëri përgatitje për t’u kthyer në atdhe, ai bie në konflikt me Muratin dhe nis luftën kundër tij në afërsitë midis Edrenesë dhe Kostantinopojës. Skënderbeu që posa është kthyer nga Azia jep urdhër të lirohen skllevërit të cilët i solli nga lufta ngadhnjimtare:
Jo; do të rrojnë! I lajmëroi se janë
Të falur e të lirë; vojtën tepër
Në burgje e në vargonj. Po vetëdija
Munduar prej së keqes që kanë bërë
Është dënim i mjaftë. Të lirohen!
Lirimin e robërve të luftës, Skënderbeu e arrin me një fjalë, por jo edhe lirimin e princeshës së tyre, Deamirës. Atë do ta shpëtojë prej kthetrave të sulltanit pas një lufte të rreptë. Sulltani me cmir të madh bërtet:
Skënderbeu lindi për ngadhnjim të botës:
Burrat i mund dhe gratë atij i binden.
Në aktin e dytë, skena XV, gjejmë krahasimin e fortë midis Muratit që qërton Skënderbenë se ka ambicje të duket i madh sa sulltani dhe Skënderbeu i përgjigjet:
Sa për meritën të jem një si ti
Nga kjo heq dorë – e s’mund ta quaj mburrje
Që të mendoj se unë jam më lart
Nga më i madhi burrë i lik i botës.
Në skenën e tretë të aktit të pestë, Skënderbeu, duke folur me adjutantin e tij, para luftës shpreh mendimin e vet mbi vdekjen:
Vërtet, pasojë e jetës është vdekja:
E rëndësishme s’është që do vdesim.
E rëndësishme është si do vdesim.
Në fund , kur sulltani vdes i çmëndur, drama mbaron me fjalët e Skënderbeut:
Le të vendoset trashëgimtar i tij
Me çfarëdo pushtet; kurora jonë
Qoftë e virtutit dhe e dashurisë.
Dhe me këtë medim autori na le të mendojmë se Skënderbeu niset për Shqipëri.
Siç del, kjo dramë ishte tepër sentimentale dhe pak historike.
Nga data e botimit e dyta tragjedi për Skënderbenë është ‘’Heroi i krishterë‘’ prej Xh.Llillos (George Lillo). Kjo vepër, që është më e forta për Skënderbenë, u shfaq herën e parë më 1734 në teatrin Druri Lane.

Ky djalosh argjendpunues nuk është ndonjë shkrimtar i ndormë dhe i rëndomtë. Me të katër dramat në prozë e me temë nga shtresa qytetare, ai solli element të ri në dramën e asaj kohe dhe ndikoi në krijimtarinë e disa talenteve të fortë si encilkopedisti frëng Didero dhe shkrimtari e kritiku gjerman Lesing. Në veprën e tij të pestë me temë shqiptare, Lillo kthehet në tragjedinë konvencionale: shegerti londinez bëhet heroi fetar, mbreti – patriot e Londra bëhet Krujë.

Llillo që në prolog shënon: ‘’Sonte këndojmë për Gjergj Kastriotin, heroin besnik e mbretin atdhetar; natyra atë e lindi të dënojë ambicjen dhe të mbrojë njerëzimin’’
Në epilog, duke frushkulluar ata oborrtarë që kur flasin për të mirën e popullit kanë ndër mend të mirën e vet, poeti pyet: ‘’Po a ka të atillë që i shërbejnë atdheut dhe të mos e bëjnë këtë gjë për fitim të vetin?’’ Dhe i përgjigjet pyetjes: ‘’Posi jo! Gjergj Kastrioti qe një burrë I tillë!’’

Helena, e bija e sulltanit që e dashuron Skënderbenë, pasi përshkruan vetijat e princit arbër të pashoq në burrëri, në bukuri, në mençuri, në ëmbëlsi, i tmerrshëm e i rreptë në luftë por dhe i drejtë në gjykime, i mëshirshëm dhe i përmbajtur, thotë për Skënderbenë:
Kush të njeh ty, dhe nuk të don, tregon
Se është cmirëzi dhe e përçmon virtutin.

Në aktin e katërt vdes e bija e Muratit në krahët e Skënderbeut, të cilin e ka lajmëruar të ruhet prej tradhëtarit Hamzë. Duke vdekur i lutet Skënderbeut të mos ia vrasë tanë, po ta zërë rob. Dhe vërtet në aktin e pestë hyn Skënderbeu bashkë me Arianitin dhe të bijën etij të liruar. Sjellin edhe sulltanin rob të lidhur me hekura. Skënderbeu urdhëron ta zgjidhin dhe ta lenë të lirë. ‘’Helena, e bija plot virtute, e denjë për një mbarim më të mirë, ma shpëtoi jetën mua’’. Në këtë skenë vdes sulltan Murati me porosi për të birin që t’ia marrë hakun.
Fjalët e fundit janë të Skënderbeut: ‘’Që jeni të gëzuar e të lirë, kjo më bën të gëzuar mua. Ndë e kreva drejt detyrën jam shpërblyer’’. Dhe populli i përgjigjet:
Ju duam si duhet: si polem i lirë
Duhet të dojë mbretin patriot.
Në tragjedinë e Llillos gjejmë Arianitin dhe të bijën Althea të zënë rob. Qndrimi i Arianitit përballë sulltanit, edhe në Llillon, është i një burri të fortë. I thotë sulltani Arianitit: ‘’Po të mendonin mbretrit e krishterë kështu si ti dhe Kastrioti, vallë a do t’ju linin të lëftonit vetëm?’ I përgjigjet Arianiti:
O poshtërsi! o turp që s’lahet kurrë!
Po të bashkoheshin, Evropa e gjorë
Nuk do t’rënkonte nën zgjedhën tënde,
Dhe të vajtonte humbjen e lirisë.
Tragjedia e tretë ‘’Skënderbeu ose Liri dhe Dashuri’’ (Scanderbeg or Love and Liberty), prej Tomas Uinkop (Thomas Wincop), u shkrua më herët, përpara motit 1730, por u botua më 1747.
Emrin e Uinkopit, i cili shkroi për heroin tonë kombëtar këtë vepër entuziaste, nuk e përmendin as Enciklopedia britanike dhe as tekstet e historiesë së letërsisë angleze.
Tomas Uinkopi jetoi në një epokë kalimtare.(*)
Xhon Drajden, përfaqësuesi i letërsisë së restauracionit që e ka përmendur emrin e Skënderbeut në letrën që u dërgoi Uigëve, vdiq më 1700.
Epoka u pagëzua prej kritikëve me aq emra sa pati edhe tendenca letrare; shekulli Augustian, i Ndriçimit, i Arsyes, i Artë. Në këtë shekull jetuan dhe shkruan veprat e tyre të pavdekshme Daniel Defo, Xhonatan Svift (Jonatan Suift) Xhozef Edison (Josef Adison) i cili e ka vlerësuar Skënderbenë në ‘’De Koverli Pepers’’; dhe më i riu ndër gjigantët Samuel Xhonson. Me këtë të fundit që lindi më 1709, Tomas Uinkopi do të ketë qenë vërsnik.
Uinkopi, si mik e shok më i ri i shkrimtarit të përmendur klasik Aleksandër Pope (A.Poup), e shkroi veprën nën ndikimin e asaj rryme letrare që kritikët e quajnë neoklaciste . Dhe si i ri që ishte, hartoi një dramë lirike, ku ndjenja e dashurisë së Skënderbeut del në pah disi e tepruar; por heroi shquan nga ndjenjat e larta të patriotizmit dhe nga ndjenjat e bukura të humanizmit të Rilindjes. Ndër personat e tjerë të dramës është Arianiti dhe e bija e tij Arianisa. Në gjuhën e zjarrtë të iluministit autori e vesh Arianitin me virtutet e popullit arbër, me besë, nder e burrëri dhe Arianisa, e dashura e Skënderbeut, është personifikimi i vetë Shqipërisë në qëndresën e saj të patundur kundër turqve.
Drama përcillet me një përshkrim historik shtatëmbëdhjetë faqesh të Shqipërisë së Skënderbeut të bazuar në historinë e Barletit. Për dramën autori zgjodhi një çast të rëndësishëm, rrethimin e Krujës më 1451 prej sultan Muratit, i cili sipas versionit të disa historianëve vdiq në afërsit eë Krujës dhe jo në Edrene. Këtë mot ndodhi edhe martesa e eSkënderbeut me Donikën, të cilën autori, për licencë poetike e quan Arianisa, sikundër po ashtu e quan edhe Mamicën me emrin Amisa, e cila qe martuar me Topinë që më 1445.
Uinkopi e nxjerr Skënderbenë si hero që e mbuloi veten me famën e luftëtarit të patrembur dhe guximtar për çlirimin e atdheut të vet. Fjalët që thotë autori për Skënderbenë përmes Arianit janë të denja të qëndrojnë në faqen kryesore të monumentit të Skënderbeut:
Sa kohë të përmendet Arbëria
Në faqe t’Historis’ e ndër shekuj
Atdheu ynë q’e shpëtove ti,
Ka për të ngritur shtyllë triumfale
Me lavd që s’do njohin vdekje kurrë,
Në emrin tënd, o Skënderbe, që mposhte
Krenin’ e vrazhdë të fuqis otomane.

(Vijon)

 

 

Skënder Luarasi
Skënderbeu në letërsinë angleze.

Në dramën ‘’Skënderbeu’’, T.Uinkopi u ngre një përmendore të bukur edhe dy shokëve të Skënderbeut, plakut Uran dhe djaloshit Topia, të cilët njeri pas tjetrit qëndruan të patundur në tre rrethimet e Krujës, i pari duke e mbrojtur kundër sulltan Muratit dhe i dyti kundër sulltan Mehmetit.(*)
——————-
(Shtesë)
Thomas Whincop (1709 ? -1730) poet e dramaturg anglez.
Drama Skënderbeu ,eshte me e mira veper e Uinkopit ku,siç shkruan një miku i tij:’’Muzën poetit ia frymëzoi liria/Mendimet më të flakta –dashuria.
Ajo u botua më 1747, pas vdekjes ,në moshë të re, të poetit.
Kjo vepër e vyer për shqiptarët u shqipërua nga S.Luarasi që më 1920 kur studjonte në Sh.B.A (shih Revista Studenti,janar 1920 dhe u botua më 1967 me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar
Kjo dramë në vargje, për kohën kur u shkrua paraqet vlera të madhe.

(Fragment)
Tomas Uinkop
Skënderbeu: Dashuri dhe liri (*)

Skënderbeu

Këtu qëndroni trima t’Arbërit,
Të lindur n’Atmen e luftarit Piro:
Miq, vëllezër,shokë lufte të pandarë,
Një grimë vetëm ndalnit’ju them shkakun,
Të rëndësishmin, që ju grish në luftë.
Ja fusha e armikut guximtar
I cili nga vonesa jonë e paqa,
Si tepër gjatë po vazhdon të mburret,
Po na krekoset e kërkon të dalë
Ngadhnjimtar mbi trimërinë tuaj.
Pret çastin e volitshëm të na bjerë.
Atdheu juaj, gratë, kalamajt
Ju luten të përdorni armët sot,
Të mbroni jetën dhe lirinë e tyre.
Në daltë fitimtar sulltani turk,
Në daltë zot armiku gjakatar,
Dhe ta fitojë luftën egërsira
Mendoni, miq, se ç’fat e pret atdhenë:
C’zezonë e dëshpërim e pret polemin!
Në fushë e mal mbizotërojnë flakët;
Pallate e tempuj bëhen shkrumb e hi;
Cdo gjë e bukur kthehet në gërmadhë.
Nga prush’i tyre ka për t’avulluar
Gjaku i qytetarëve të therur.
Ja baba plak që kot po lyp të falur,
Shih vajzën e rrëmbyer e të vrarë
Përpara sysh të prindërve të saj.
Dhe foshnjë e gjirit që në qesh pa faj,
Edhe ajo s’do gjejë dhimsuri.
O pamje e zezë! Që mos ngjaftë kurrë!
Me trimërinë tuaj do ta ndalni.
Miq, ja qyteti i Krujës prapa nesh;
Përbrenda ledheve të tij qëndron
Cdo gjë që ju e quani të shtrenjtë;
Kaluam jashtë portave të tij:
I mbyllën-ja, u kyçën-hyrja prapë
Lejohet vetëm për ngadhënjimtarin.
Dhe kush do t’jetë ngadhënjimtari sot-
Do ta vendosin këto shpatat tona!

Shqipëroi Skënder Luarasi
(Shtesë nga Petro Luarasi)
———————————–
Edhe në veprën e Bajronit, për të cilën Shqipëria qe një temë e dashur, shohim të flitet për Skënderbenë. Në poemë e tij ‘’Çajlld Harold’’ poeti i madh anglez e përshëndet atdheun tonë me këto vargje:
O Shqipëri, ku lindi Iskanderi –
Këngë e rinisë, fanar i t’urtëve! –
Dhe Iskënderi tjetër, që i dërrmoi
Përherë armiqt me pallën e tij kreshnike;
Sipas autoriteteve që përdori historiani anglez Knolles ‘’Skënderbeu gjithmonë luftonte kundër turqve me krahun llërëpërveshur dhe qëllonte me aq forcë sa shpesh i pëlciste gjaku nga buzët. 6)
Në djalërinë e tij, Bajronit, sikundër Samuel Xhonsonit, i pëlqente shumë të lexonte ’’Historinë e Turqve’’ prej Knolles, dhe romantiku i famshëm do të ketë patur këtë pikturë të Skënderbeut në mendje kur përshkroi Alpin në ‘’Rrethimin e Korinthit’’:
Krahun e ka çveshur.
Kështu është edhe tehu i shpatës së tij;
Përveshur llërën gjer në bryl, valvit
Acarin hekur në të katër anët;
Kështu në luftë e njohin kurdoherë.
Kudo që duket ai krah i fuqishëm,
Edhe më trimat shtangen para atij.

Henri U. Longfellou (Henry W. Longfelow) pasi lexoi ‘’Kronikat Turke’’ të shkruara hebraisht prej Joshua Ben Joshua Ben Merit, botoi më 1873 në ‘’Tregime te një han afër udhës’’ poemën ‘’Skënderbe’’ e cila e shqipëruar në mënyrë mjeshtërore prej Fan SNolit, ndihmoi shumë në edukimin patriotik të rinisë sonë.
Poema nis me luftën e Nishit dhe përshkruan kthimin e heroit shqiptar në Krujë. Ç’mall atdhetar vloi në atë zemër të madhe:
Kur u gdhi, e n’agullim
Pa kështjellën Ak Hisar,
Krujën, ah atë qytet,
Rreth me mur e me hendek
Tek u lind e tek u rrit,
Yll i mëngjezit mbi të ndrit.

Ajo mbaron me vargjet:

Ja kështu Skënderbeu trim
Mori Krujën me rrëmbim:
Edhe lajmi u përhap
Sin jë flakë e sin jë zjarr
Kur fryn era në behar.
Dhe qytetet afër e larg –
Thotë Ben Isa Ben Miri
Në qitap të tij fakiri –
Binin me aqë lehtësi
Sa zë burri veshn’ e tij.

Xhejms M.Lludllou (James M.Ludlow) shkroi më 1887 romanin ‘’Kapedani i Jeniçerëve’’. Nga sa dihet, është i dyti roman për Skënderbenë, pas atij të Bentlejt. Qysh në kapitullin e parë të ‘’Kapedanit të Jeniçerëve’’, që kur Heroi është ende në Bruse, në kryeqytetin e vjetër të osmanëve, njihemi edhe me figurën e madhërishme të tij edhe me mendimet e ndjenjat që i vlojnë përbrenda. Ushtarët atje pranë po tallen me një memec. Kur afrohet, ushtarët për respekt largohen dhe kapedani dhe memeci mbeten vetëm. Këtij i çelet goja: ‘’Po të sjell lajm nga Moisi Golemi, nga gjithë viset e Shqipërisë, nga çdo luginë e nga çdo zemër.’’
‘’O fol, se kam mall edhe për gurët e drurët e Shqipërisë së dashur’’. Dhe Skënderbeu dëgjoi i tronditur, tragjedinë e shtëpisë së tij, tragjedinë e popullit të tij
‘’Jepi të falat e mia Moisi Golemit dhe thuaji se Gjergj Kastrioti do t’ia nderojë besimin më mirë me punë se me fjalë…Thuaji se Kastrioti betohet për mjekrën e Moisiut që do të vijnë ditë më të ndritura për Shqipërinë edhe nd’u dashtë ta shkrepin atë shkëlqim nga shpatat tona. Lamtumirë!’’
Me gjithë të metat që mund të ketë aty-këtu, në përgjithësi romani na jep një panoramë interesante të trembëdhjetë vjetëve që pushton, dhe ka përshkrime vende-vende që janë të mrekullueshme. ‘’Për mjekrën e Moisiut!’’ u bë parrullë e kryengritësve kundër turqve; vetë Moisiu u bë një nga figurat më të shquara, por tok me atë të Hamzës edhe më patetikja. Skënderbeu shkëlqen si njeri shembullor dhe hero i vërtetë.
Mendimtarët anglezë e kuptuan fare mirë rëndësinë e luftrave të Skënderbeut. Ndërsa princat anglezë në kohën e Skënderbeut po hanin kokën e njëri-tjetrit në luftrat e Trëndafilave, populli shqiptar nën udhëheqjen e heroit kombëtar luftoi për të mbrojtur edhe atdhenë, por tërthorazi edhe djepin e Renesancës, siç quhej Italia e atëhershme, ku shkollarët anglezë erdhën të pajiseshin me kulturë e të lindnin gjeninj si Shekspiri dhe Marlou. Me admirimin dhe mirënjohjen e tyre ata frymëzuan gjeneratat e reja të Anglisë për Skënderbenë, ‘’se pak luftëtarë’’, thotë historiani Torez, ‘’ kanë lënë prapa tyre një fjalë aq të përjetshme dhe një admirim aq entuziast sa atë me të cilin ky hero ende përfillet prej bashkatdhetarëve të tij’’
Skënderbeu jetoi dhe veproi në pragun e dy botëve: të asaj së mirës që shpinte drejt agimit të rilindjes evropiane dhe të asaj së keqes që shpinte drejt shekujve më të zes të mesjetës. Në këto dy botë të kundërta në ndeshje për të shembur njëra-tjetrën Skënderbeu ndihmoi që të triumfonte e mbara mbi të praptën.(*)

1) C. Marinesco, Alphons V, e l’Albania de Scanderbeg, Paris, 1923, f.130
2) Historia e Shqipërisë
3) F.S.Noli, Georg Castrioti, Scanderbeg, New York, 1945
4) Yll’ I mëngjezit, volI, Nr.7, f.1
5) J.M.Manly, English Prose and Poetry, f.302
6) Edward Creesy, History of the Turks

(*)S.Luarasi, Skënderbeu në letërsinë angleze, Studime filologjike, Nr.4, 1967, f.121-128)
(Studim i botuar me rastin e 50-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.)

———————–
Korespondencë

Shoqëria anglo-shqiptare The Albanian society’’
7 gusht 1968

I dashur z.Luarasi
Ju falem nderit që më dërguat përkthimin tuaj të vargjeve të Spenderit.
Unë mendoj se do të jeni i interesuar të dëgjoni se artikulli juaj në ‘’Studime filologjike’’, ’’Skënderbeu në literaturën angleze’’, është përdorur në Londër si bazë për mbrëmje letrare dhe si pjesë e programit të aktiviteteve përkujtimor të organizuara nga shoqëria Skënderbeg, me poema e pjesë të lexuara nga anëtarët dhe punonjësit e teatrit të Londrës.
U provua se kjo ishte e suksesshme.
Referencat tuaja për Xhon Njuport ngjallin një interes të madh dhe unë jam përpjekur të zbuloj më shumë rreth kësaj figure. Kjo gjë nuk ka qenë e lehtë, meqë ai nuk ka luajtur rol të rëndësishëm në historinë e Anglisë dhe të dhënat tona nga shekulli XV janë të mangëta. Megjithatë unë kam zbuluar në arkivat e shtetit këtu disa dokumenta mbi John Newport të cilat mendoj se për ju do të kenë interes të veçantë. Unë do të kryej fotografimin e tyre dhe përshtatjen në gjuhën moderne dhe do t’ua dëgoj së shpejti. Këtë javë do të udhëtoj në qendrën e familjes Newport të marr disa foto dhe ndonjë regjistrim.
Me këtë rast, kam patur vështirësi në dy pika:
1. Letra e Kardinalit Piccolomini referuar Newport;
Unë kam lexuar koleksionin e letrave të Piccolominit dy herë dhe nuk kam mundut të gjej referencën
2. Burimi i atributeve shtetërore të Newportit në paragrafin 4 të faqes 122 të artikullit tuaj në invazionin e Evropës.
Në rast se do të keni mirësinë të më dërgoni këto dy referenca do t’ju jem shumë mirënjohës.
Me përshëndetjet më të mira
Juaj sinqerisht
W.B.Bland
Sekretar

(Dërguar Skënder Luarasit,
Instituti i Historisë dhe i Letërsisë, Tiranë)

 

Skënder Luarasi në tempullin shekspirian

by

Së shpejti  do të përkujtohet 450-vjetori i lindjes së Shekspirit (26 prill 1564 – 23 prill 1616) dhe  Shtëpia Botuese “Onufri”  ka botuar  gjashtë përkthime prej Skënder Luarasit: Mbreti Lir (King Lear), Rikardi II (Richard II ), Rikardi III (Richard III), Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice) , Komedia e keqkuptimeve (Comedy of Errors), Si ta doni (As You Like It)./

Shkruan: Petro Luarasi/

Bota e qytetëruar  do të nderojë së shpejti  kujtimin e  Uilian Shekspirit dhe tempullin e tij vezullues ku prehen  dhe shpërthejnë  ndër  shekuj  dije e   mesazhe universale.

Edhe populli shqiptar ka  patur mundësi  ta njohë e vlerësojnë  tempullin shekspirian  përmes  librave e shfaqjeve  në gjuhën shqipe,  në aktivitete  akademike apo  programe shkollore,  të cilat vazhdimisht  ndiqen me interesim dhe  japin rezultate të dobishme në arsim e kulturë.Historiku i përkthimit të veprave të Shekspirit në gjuhën shqipe  nis nga  vitet ‘20 të shekullit të kaluar në SHBA, kur Fan Noli përktheu “Otellon“ (1918) dhe Skënder Luarasi veprën “Jul Cesari“ (1919)  të cilat i pasuan me shqipërime të tjera,  respektivisht edhe me  tre (“Hamleti”, “Makbethi”, “Jul Qezari”) e gjashtë vepra (“Tregtari i Venedikut”, “Mbreti Lir”, “Rikardi  II”,  “Rikardi  III”,  “Komedia e Keqkuptimeve” dhe “Si ta doni”) .

Amerika e idealeve demokratike, qe vendi ku u  farkëtua edhe miqësia e Fan Nolit me të  birin e  Petro Nini Luarasit, mikut e bashkëpunëtorit për çështjen kombëtare e kishën autoqefale.

Përgjatë  një shekulli fondi i mësipërm    është dyfishuar  me  shqipërime  nga Vedat Kokona, Alqi Kristo, Napoleon Tasi, Perikli Jorgoni,  Kristaq Traja, etj

Duke nisur me Shekspirin, Skënder Luarasi ka arritur rezultate shembullore  në veprimtarinë e tij 60-vjeçare duke shqipëruar mbi 40  vepra të  autorëve: Kalidasa, Schiller, O.Wilde, A. Tennyson, Pushkin, Whitman, De Vega, Dickens, Byron, Goethe, A.Ostrovski, Longfellow, Lessing, Winkop, Gribojedov, Milton, Eden, Rodrigues, S. Skëndi,  si dhe  disa të humbura me autorë: Persi Shelli, Li Taj Pe,  etj.)

Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që ai u njoh me veprën e Shekspirit  dhe programoi përkthimin e saj që në rini.     E tërhoqi më fort  natyra e mesazheve universale me të cilën ai u drejtohej brezave. Me “Jul Cesarin” e ”Tregtarin e Venedikut”, Skënder Luarasi nisi përkthimin e kolanës së veprave të Shekspirit  duke përmbushur edhe dëshirën e Fan Nolit dhe orientimin e tij letrar e politik me të cilat bashkohej inteligjenca progresive shqiptare.

Ndonëse nuk është kryer ndonjë studim i thelluar  mbi kontributin  e Luarasit në lëmin  e përkthimit,  analiza të pjesshme vënë në dukje  disa  arritje cilësore si:  kontributi i hershëm, përzgjedhja e autorëve e  titujve, qëllimi dhe mesazhet që përcillte përmes veprës, shumëllojshmëria e gjuhëve dhe e lëndës (prozë, poezi, tragjedi, dramë, komedi, romane, materiale historike, politike, pedagogjike, etj), bagazhi i njohurive,  vlerësime për stilin, ritmin, pasurimin e gjuhës shqipe dhe njohjen e thellë të gjuhëve. Rëndësi ka edhe përhapja e mesazheve për qëllime të caktuara në auditore, në hartime, grupe, në teatër e publik.

Skënder Luarasi nisi të përkthejë prozë e poezi që në vitin 1918. Më 1919  përfundoi dhe përgatiti  për botim  shqipërimin e  veprës së Shekspirit “Jul Cesari` me 120 faqe. Ky informacion  gjendet në revistën “Studenti“ dhe ku  kërkohej ndihmë për botimin e librave.

Paratë që do të mblidheshin nga shitja e librit do të përdoreshin për të ndihmuar studentët në nevojë si dhe  për të shtypur edhe veprat: ”Tregëtari i Venedikut” dhe ”Skënderbeu ose Liri dhe Dashuri” të Uinkopit. (1) (S.P. Nini Luarasi, Jul Cesari, Studenti, janar 1920 , f. 30.)

Skënder Luarasi mendohej shumë për veprën që do të përkthente dhe e përjetonte gjatë analizën e saj duke shqyrtuar autorin, veprat e tjera të tij, situatën, epokën, mjedisin kur qe krijuar dhe ndikimin mbi lexuesin. “Po ky vazhdues i denjë i rrugës shqipëruese të Fan Nolit rronte dhe preokupohej si ai për mënyrën si duhej ta thithte veprën lexuesi shqiptar. Një dashuri sublime për këtë lexues dhe për gjuhën amtare. Fjalën shqipe, që ai e desh si ai, bëri të mundur që gjenitë e njerëzimit të jenë më të intimtë, të kuptueshëm dhe thellësisht ndikues.” (2)

(A. Kallulli, Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane, Drita, 16 janar, 2000, f.7.)

Ai përmbushi një dëshirë të Fan Nolit dhe orientimin e tij letrar e politik,  idealeve demokratike, kombëtare e shoqërore me të cilat bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare.

“ Në qoftë se përkthimet e Fan Nolit kanë qenë abetare nga e cila brezat e mëvonshëm të përkthyesve kanë mundur të nxjerrin mësime të dobishme se si duhen përkthyer tragjeditë e mëdha, atëherë mund të thuhet lirisht se përkthimet e Luarasit , janë një lloj teorie, e cila mëson se si të përkthehet drama historike. Ai është një përkthyes i madh në llojin e vet.”(3)

(Sh.Shaqiri Skënder Luarasi dhe vepra dramaturgjike e Shekspirit. Rilindja, 1 nëntor,1980, f.14.)

Për këtë kontribut madhor studjuesi Jup Kastrati deklaron ”me përgjegjësi shkencore se prof. Skënder Luarasi qëndron përkrah Nolit dhe Konicës”(4)

(J. Kastrati. Skënder Luarasi përkrah F.S.Nolit e F.Konicës, Artikull i cit., f. 2)

Skënder Luarasi në përkthimet e tij u frymëzua jo vetëm nga dëshira për njohjen e lexuesit shqiptar me veprën e plotë të Shekspirit dhe nga përvoja, qëllimet dhe kriteret që kishte përzgjedhur paraardhësi i tij, por dhe ta paraqiste veprën në kuadër të zhvillimeve më të reja historike. Ai ishte i bindur se vepra e Shekspirit do t’i shërbente lexuesit shqiptar që të kuptonte edhe personazhe e ngjarje të kohëve moderne. Veprat e Shekspirit e shprehin me vërtetësi artistike frymën e kohës por janë edhe universale, japin vlera mbihistorike, që sintetizojnë përvojën botërore të historisë njerëzore. Ndaj në veprat e tij mund të shihen edhe pjesëza të historisë së hershme, edhe mund të gjykohet mbi kohë, ngjarje e vende të tjera.

Kur diskutohet për vlerat e Skënder Luarasit si përkthyes duhet patur parasysh vështirësia e origjinalit, pasuria e madhe e aforizmave, fjalëve të urta, sentencave, metaforave, simboleve që përmbajnë veprat. Atje Skënder Luarasi ka dhënë tensionin e brendshëm dramatik që përshkon skenat e gjalla e plot larmi, skalitjen e karaktereve me fjalë dhe shprehje të një gjuhe tjetër. “Veprat, pavarësisht nga zhanri që i përkasin, nuk janë zbehur e s’janë rrafshuar e rrumbullakosur, por kanë ruajtur atë jetë dhe gjallëri që kanë dhe në origjinal. Diku të ashpra e të murrëtyera, diku me ngarkesa të mëdha psikologjike e filozofike, diku të brishta e fluide, diku plot dritë e tinguj, diku si të kallkanosura e me një ngurosje të llahtarshme e mjaft domethënëse.”(5) (P. Jorgoni. Me forcë e guxim Prometeu, Drita, 16 janar, 2000, f.6)

Studjuesi Adriatik  Kallulli analizon të tjera vler: “Merrni cilëndo vepër që Skënder Luarasi ka përkthyer në shqipe. Do të vini re menjëherë koherencën e stilit, pasurinë dhe begatinë e shqipëruesit, natyrshmërinë e konteksteve dhe frymën e lartë të komunikimit. Po do të pikasni menjëherë vrullin e ritmit, qoftë në prozë, qoftë në poezi, gjallërinë dhe ekspresivitetin e dialogut dhe monologëve dramatikë, peshën dhe saktësinë e fjalës, bukurinë e shprehjes dhe buisjen e përfytyrimeve te cilido lexues.” (6) (A. Kallulli: Artikull i cituar, f.7.)

Studjues të tjerë  venë në pah objektivat politike të Skënder Luarasit për demaskimin e sistemeve jodemokratike

Refik Kadia: “Kur u përkthye “Tregtari i Venedikut” nga Skënder Luarasi ai i dha rëndësinë e duhur përcaktimit të Heines: “O Shylock, ti je i padrejtë! “Skënder Luarasi një pedagog i njohur për këndvështrimin e tij disident, përktheu “Rikardin II” dhe“Mbretin Lir” me synimin për të denoncuar tiraninë e diktatorit komunist.” (7)

(R. Kadia. William Shakespeare në Shqipëri, LCPJ, Volume 2 / 1, nr.37, 2009, f.8)

Ndërsa Akad.Alfred Uçi  e shtrin analizën vlerësuese  në ndërthurjen tematike dhe konceptin e tragjikes: “Veprat që përzgjodhi e përktheu Skënder Luarasi nga Shekspiri dhe komentet që u bënte, tregojnë qartë qëllimin e tij për të demaskuar, dënuar dhe satirizuar realitetin që po kalonte Shqipëria. Ai përktheu tragjeditë “Mbreti Lir”, “Rikardi II” e “Rikardi III” meqë “ mendonte se kuadri shekspirian në shqip do të bëhej më i plotë dhe zëri i tij do të tingëllonte më bashkëkohor në qoftë se tragjeditë e përkthyera nga Noli do të ndërsuazoheshin midis kronikave historike me subjekte tragjike. Në këtë mënyrë do të kuptohej më mirë thelbi i konceptit shekspirian të tragjikes” (8)

(A.Uçi. Shekspiri në botën shqiptare. Koncepti shekspirian i tragjikes. Libër i cituar, f.18)

Veçori karakteristike e përkthimeve të Skënder Luarasit është se ai i është përmbajtur tekstit dhe kontekstit të origjinalit duke ruajtur vlerën artistike të veprës. Kjo është arritur në sajë të kulturës së gjerë, njohjes së shkëlqyer të gjuhës së huaj dhe të gjuhës shqipe, afinitet ndaj veprave të shkrimtarëve të mëdhenj, njohjes së shkëlqyer të letërsive e të kulturave të kombeve të ndryshme, njohjes së shpirtit e sjelljes së njerëzve në situata të ndryshme. Ai i ka kushtuar vëmendjen konstrukioneve ideomatike, aforizmave e proverbave, metaforave dhe shprehjeve metaforike nën një gjuhë të pasur e fleksibile, përdorimit të fjalëve e shprehjeve të rralla të tabanit popullor, proverbave e aforizmave. “Mund të thuhet se, në qoftë se aforizmat e Shekspirit janë quajtur margaritarë të veprave të tij, atëherë, lirisht mund t’i quajmë përkthimet e tyre në gjuhën shqipe nga S.Luarasi margaritarë të mjeshtërisë së përkthyesit tonë…Përkthimet e veprave të Shekspirit nga Prof.Skënder Luarasi pa mëdyshje i takojnë fondit elitar botëror të përkthimeve’’ (9)  (Sh. Shaqiri: Artikull i cituar, f.14.)

Vlerë të posaçme në përkthimet e Luarasit paraqet thesari i pasur gjuhësor, në të cilin gjejmë mjaft shprehje ”popullorçe”. Frazeologjia popullore dhe proverbi popullor ka pasur gjithmonë ndikim të madh në gjuhën e shkruar shqipe. Ato kanë ndihmuar për njohjen më të mirë të letërsisë botërore, për zhvillimin e shijes letrare ndër lexuesit shqiptarë, për ngritjen e kritereve të tyre artistike , për zgjerimin e diapazonit estetik e kulturor në përgjithësi por edhe për të kritikuar e demaskuar grupimet e privilegjuara e vetë kreun e diktaturës

Skënder Luarasi i jepte rëndësi të madhe komenteve, diskutimit në auditor, improvizimit të skenave në auditor dhe  shfaqjes në skenë të veprave të Shekspirit. Përveç temave në hartime e referate, improvizimit të auditorit në miniteatro, një pjesë e përkthimeve të tij u dhanë me sukses  në teater. Veprat e Shekspirit janë shfaqur  me sukses nga  Teatri Kombëtar e teatrot e rretheve.  Efektin e mesazheve  shekspiriane  na e ka saktësuar  i përndjekuri politik Spartak Ngjela, i cili kujton se kur Teatri Kombëtar  shfaqi dramën  Rikardi II, diktatori i zemëruar  e la shfaqjen përgjysëm. Ndaj edhe i paharruari Agim Qirjaqi përgatiti shfaqjen e parë si regjisor me “Rikardi III” të Shekspirit ne vitin 1992 dhe korri  suksesin e merituar.

Se si interpretoheshin  mesazhet  shekspirine sipas realitetit e dëshmon edhe kjo

bisedë e lirë me studentët  mbi dramën e Shekspirit ”Komedia e keqkuptimeve”.

Një studente e ngacmuar nga tema, pyeti Skënder Luarasin:

– A mund të na thoni, profesor, se me kë duhet të martohemi?

– Nuk mund të them se me kë duhet të martoheni, por me kë nuk duhet të martoheni!

– Sigurisht, jo me budallain, profesor .

– Jo, budallai nuk është rasti më i keq, por frikacaku!

– Po pse?

– Sepse një ditë të bukur, tek dilni për shëtitje në pyll, befas, ju del ujku. Gjëja e parë që do të bënte budallai, po ta dojë gruan, do t’i turrej ujkut, ndërsa frikacaku do të fshihej prapa saj dhe do të lutej të mos e hante atë por: “Haje gruan!”

Në vitin 1964, me rastin e 400-vjetorit të lindjes së Shekspirit, ai botoi disa artikuj, diskutoi në konferencën jubilare dhe  organizoi  me studentët e degës së anglishtes teatrin  studentor ku u luajtën drama ‘’Shtrëngata‘’  dhe   komedia ‘’Si ta doni‘’. (10)

(S. Luarasi, Shekspiri i madh, Drita, 19 prill 1964, f.3)  

Skënder Luarasi dhuronte   shumë libra ndër miq e institucione ndërkombëtare. Në këtë përvjetor  ua dërgoi përkthimet e tij  edhe  Muzeut Britanik, Departamentit të Librave në Londër, Qendrës “Shekspir“, Biblioteka e vendlindjes, e riorganizuar  me rastin e organizimit të  festivalin përkujtimor.

Muzeu Britanik

Muzeu i librave të shtypur

Londër

16 Prill 1964

Z. Skënder Luarasi

Universiteti i Tiranës

Shqipëri

Sër,

Unë kam nderin tju bëj të njohur me falenderime marrjen e veprave të përmendura më poshtë që ju keni patur mirësinë  tia dhuroni Fondit të Muzeut Britanik

Unë jam Sër,

Shërbëtori juaj i bindur

Ali Hudd

 

Librat e dhuruara:

Longfello H. : Kënga e Hajavathës

Shekspir U. : Mbreti Lir

Luarasi S. The Kyrias sisters

Festivali i Përvjetorit të të Shekspirit 1964

Zyra e Festivalit

Henley Street

Stratford-upon-Avon

Angli

7 Qershor 1964

Z.Skënder Luarasi

Universiteti Tirana

Shqipëri

I dashur z. Luarasi,

Më vjen keq që nuk ju kam shkruar më parë  për tju falenderuar për dhuratën  e këndshme të tre veprave të Shekspirit në shqip të përkthyera prej jush.

Unë do të dëshiroja të përcjell urimet më të mira të Fondit të Vendlindjes së Shekspirit  për këto botime shumë interesante për Bibliotekën e Vendlindjes, e cila si mund të keni dijeni  është vendosur  në qendrën e re të Shekspirit, e cila është hapur zyrtarisht  më 23 Prill të këtij  viti për të shënuar 400-vjetorin e Lindjes së Shekspirit

I juaji sinqerisht

Peter Meseser

Ndihmës  Drejtor i Festivalit

Në këtë mënyrë Skënder Luarasi   ia bënte të njohur botës së qytetëruar se edhe gjuha shqipe është e aftë të përkthejë me dinjitet Shekspirin, edhe populli shqiptar është pjesë e qytetërimit botëror.Nuk mund të bënte më shumë në kushtet e një sistemi diktatorial që ia pengonte përfaqësimin e vlerave në arenën ndërkombëtare.