Sokol Paja – Page 50 – Dielli

NGA ZEF ZORBA TE LEC P. SHLLAKU E FREDERIK RRESHPJA, DISIDENCA SHQIPTARE GJATË DIKTATURËS

August 19, 2021 by s p

Studiuesi Primo Shllaku sjell për lexuesin veprën e tij më të fundit “Nji letërsi tjetër”. Në një rrëfim ekskluziv për gazetën Dielli, organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA në New York dhënë Editorit Sokol Paja, studiuesi Primo Shllaku shprehet se:Disidenca, nuk asht as metodë, as rrymë, as edhe nji prirje letrare. Disidenca asht nji problem pranëletrar, për mos me thanë, jashtëletrar. Disidenca asht problem njerëzor, asht problem i virtytit qytetar dhe i karaktereve individuale. Disidenca asht problem moral, i etikës dhe i lirisë, asht edhe problem intelektiv e ka shum të bajë me hapjen mendore të njeriut që jeton me artin, me dijet e tij mbi historinë dhe transcendencën e saj, mbi vlerat mbetëse e ato kalimtaret, mbi lirinë personale, kërkimin dhe përdorimin e saj.

“NJI LETËRSI TJETËR”

Libri asht nji studim mbi disidencën shqiptare gjatë diktaturës, nji vëzhgim mjaft i hollësishëm psikokritik se kush u angazhue me entuziazëm në metodën e realizmit socialist, si u krijue gara kush të botonte dhe të preferohej ma shum, analizë socio- psikologjike e morisë dërrmuese të krijuesve të asaj metode. Libri synon gjithashtu të pohojë disidencën ndër ne, por simbas kriteresh që burojnë nga kushtet specifike nën diktaturën shqiptare. Gjithashtu merren në shqyrtim, po me imtësi relativisht të pandodhun deri tashti, Zef Zorba e Lec P. Shllaku, të cilët shkruen nën diktaturë pa ndonji perspektivë botimi. Ky i fundit, tue qenë se asht prindi im, asht dhanë thjesht nën nji dritë ekspozuese e jo aksiomatike. Sa për Rreshpen e pamë si nji “outsider” i përjetshëm, jam përpjekë të baj nji qasje psikanalitike për të shenue edhe dukuninë e “amfibëve” në letrat shqipe të nji gjysmë shekulli.

DISKURS MBI DISIDENCËN

Për disidencën u fol për nji kohë të gjatë ndër ne mbas vjetëve ’90. Mandej pllakosi heshtja dhe këto fjalë që përbajnë këtë punim, po shkruhen në kohën e kësaj heshtje. Vitin e fundit janë shprehur dy autorë, të cilët janë ma shum shkrimtarë sesa kritikë, Visar Zhiti dhe Gëzim Hajdari . Mendojmë se punimet e tyne përmbajnë vlera të padiskutueshme lidhë me letërsinë klandestine të vjetëve të socializmit real ndër ne dhe se thellojnë kërkesën e krijimit të nji panorame, “të mbidheshme”, por edhe “të nëndheshme”, ku të dyja nivelet marrin të njajtën qytetari dhe përqasen me rreptësi e panjianshmëni. Gjatë vjetëve të gjalla të diktaturës ma të egër shpijake që patën njoftë ndonjiherë shqiptarët, ose që, të paktën, ka regjistrue kujtesa e tyne, doli se, krahas letërsisë zyrtare që rekomandonte, ushqente dhe ndëshkonte regjimi, në heshtje dhe krejt msheftas, ishte zhvillue nji letërsi tjetër, e vogël në masë dhe vëllim. Kjo letërsi e kërkonte lirinë e shprehjes jo përmes të çameve dhe zonave të pambulueme me vemendje të regjimit, por, mbasi ia thoshte vetes troç se ishte e pabotueshme, zhvillohej pak a shum në atë mënyrë sikur ndër ne të mos ekzistonte censura dhe punët e artit të mos ishin sferë e programimit politik e ideologjik të pushtetit të kohës.

VETMI DHE DËSHPËRIM KULTUROR PAS DALJES NGA KOMUNIZMI

I sapodalë prej restriksionit komunist, vendi ynë kishte nevojë të inventarizonte ato pak vlera që trashëgoi prej periudhave të parandejshme. Nuk mund të ketë startim të ri pa nji vetëdije kulturore, pa nji arsenal vlerash të shoshituna mirë dhe të klasifikueme simbas randësisë së tyne. Vetmia dhe dëshpërimi kulturor ndër ne ishin të mëdha. Na duhej nji riorientim, nji gjetje urgjente e nordit. Periudha e komunizmit kishte qenë nji ikje prej mjedisit natyror, nji shkarje drejt Lindjes, mandej drejt Lindjes së Largët. Aty ku na kujtonim se kishim prekë fundin e nuk mund të shkohej ma andej, erdhi si murtajë izolimi. Izolimi si vetmim dhe degdisje ishte nji largim edhe ma i madh drejt johomogjenes. E gjithë kjo për t’i ikë sistemit të referencës dhe rrezikut të bashkëmatjes e të krahasimit. Në të gjithë Lindjen komuniste shpërthyen si fishekzjarret në qiellin veror figurat e disidentëve, e autorëve dhe personaliteteve që gjatë regjimeve prosovjetike kishin guxue me kundërshtue dhe ishin dënue për guximin. Pra, në njifarë mënyre, në të gjitha këto vende problemi i trashëgimisë politike u zgjidh nëpërmjet këtyne figurave që gëzonin nji autoritet në shtresat e popullsisë. Te na këto figura nuk ekzistonin, ose ekzistonin si relike të mbetuna prej represionit, njerëz të gjymtuem e të frustruem fizikisht e mendërisht, të sakatuem dhe të konsumuem deri në nji pikë sa nuk mund t’u prinin proceseve demokratike e liberale të shoqnisë së sapozgjueme prej territ ma total. Pikërisht në këtë kohë filloi me u folë ndër ne për dukuninë e disidencës, për disidentët, për nëse i kishim na këta njerëz e këtë skotë njerëzish, nëse kishte pasë disidencë e disidentë te na e kush mund të quheshin të tillë e kështu me radhë. Shum shpejt mbizotnoi ideja se ndër ne nuk kishte pasë disidencë, bile “disidencë të mirëfilltë”, sepse na kishim nji regjim shum të rreptë dhe që erdhi vetëm tue e mbyllë lojën dhe nuk pati stinë llaskimi të diktaturës, përveçse disa kthjellime që, për mendimin e shumicës, nuk qenë tjetër veçse “provokime” të regjimit për me i gjetë vetes “anmiq të besueshëm” dhe me ushqye politikat korrente të ditës, të cilat, për shkak të konsumimit që vjen prej ndejtjes gjatë në pushtet, ishin në nji krizë të thellë politikëbamje e politikëkrijimi. Pra, filloi me mbizotnue ideja se te na nuk kishim pasë disidencë dhe disidentë dhe se kjo, moralisht, nuk denonconte karakterin e integritetin e inteligjencies, por kishte ndodhë për shkak të intransigjencës së madhe të regjimit, të fobive të tij dhe si rezultat i përkeqësimit progresiv të bilanceve reale të shtetit totalitar.

DISIDENCA ASHT PROBLEM NJERËZOR, ASHT PROBLEM I VIRTYTIT QYTETAR DHE I KARAKTEREVE INDIVIDUALE

Nji numër i konsiderueshëm studiuesish me cilësi mendojnë sot se kullimi i të vërtetave rreth RS-së dhe problemeve të disidencës asht ndër pikat ma të nxehta të historishkrimit të letërsisë shqipe të sotme dhe se zgjidhja përfundimtare e asaj çka ka mbetë prej asaj trashëgimie do të bahet njiherësh me verdiktin mbi disidencën. Disidenca, në fakt, nuk asht as metodë, as rrymë, as edhe nji prirje letrare. Nga pikëpamja e qenies së saj, ajo asht nji problem pranëletrar, për mos me thanë, jashtëletrar. Disidenca asht problem njerëzor, asht problem i virtytit qytetar dhe i karaktereve individuale. Pra, në radhë të parë, asht problem moral, i etikës dhe i lirisë. Por ajo asht edhe problem intelektiv e ka shum të bajë me hapjen mendore të njeriut që jeton me artin, me dijet e tij mbi historinë dhe transcendencën e saj, mbi vlerat mbetëse e ato kalimtaret, mbi lirinë personale, kërkimin dhe përdorimin e saj. Tue qenë disidenca nji send kaq i lidhun me qenien antropologjike të njeriut, kuptohet, se qenia e saj ose mosqenia nuk mund të na lanë indiferentë lidhë me cilësinë e qytetnimit që lamë mbrapa dhe të atij që po mundohemi me adoptue. Vemë re se njerëzit e establishmentit “krijues” të diktaturës, si dhe të gjithë ata që inercialisht vazhdojnë me qenë pjesë e zyrtares sot, përgjithësisht, nuk e pranojnë disidencën; thonë se te na nuk kishte disidencë. Interesant asht fakti se ata nuk shtyhen me thanë se nuk kishte hapsinë për disidencë, se censura dhe represioni ishin aq të mëdhej, sa e tridhnin krijimin “ndryshe” qysh në moshën e vet embrionale të ngjizjes së tij në kokën e shkrimtarit, por, tërthorazi, insinuojnë se ndër ne nuk kishte asi “burrash” që mund të merrnin në sy nji rrezik të tillë. Insinuata asht e natyrës pragmatiste dhe oportuniste dhe tingëllon ma fort si shpotí për çdokënd që do të merrte nji ndërmarrje të tillë. Dhe, si për t’ia humbë farën idesë së disidencës, ata flasin vetëm për nji lloj disidence, për atë të gjithënjoftunën në Rusi, Çeki e Hungari e ngjeti, kur regjimi i atjeshëm sillej bukur zemërgjanisht me kundërshtarët e vet estetikë (pra, nuk i vriste e nuk i asgjasonte) dhe bile, gja kjo fort e pakonceptueshme për regjimin e realitetet tona, ai i demaskonte disidentët dhe i kërcënonte me dëbim nga vendi drejt Prendimit. Kjo klemencë e regjimeve të atyne vendeve tipike me disidencë të mbrendshme gjatë Luftës së Ftoftë, ne, shqiptarëve na tingëllonte ma shum si shpërblim sesa si dënim, kaq fort na kishte ngarkue centrifugalisht izolimi dhe mbyllja ndaj botës së jashtme. Regjimi dërgonte jashtë njerëzit e vet ma të besuem dhe kush delte jashtë ndihej i privilegjuem dhe i hatruemi i shtetit. Nxjerrja e dikujt jashtë ishte sakrifica e madhe që bante shteti i atëhershëm për individin dhe ai që e merrte këtë të mirë duhej të asgjasonte mbrenda vetes çdo prirje arsyetimi rreth të bameve të shtetit të vet. Përndryshe, ofiqi ose privilegji i daljes jashtë shtetit kthehej në objekt të nji akuze për mosmirënjoftje që paguhej me kamatë dërrmuese.

PËRSE KËRKOJNË QË PËR AFIRMIMIN OSE JO TË NJI DISIDENCE NË SHQIPNI DUHET TË APLIKOJMË MODELIN TIPIK RUSO-ÇEKO-HUNGAREZ?

Përse vallë ish-shkrimtarët e RS-së dhe mjaft nga kritikët letrarë zyrtarë të regjimit shprehen se nuk kishim disidencë ndër ne? Pse ata janë sapak deri në fort ironikë kur flasin për nji model njeriu “të zgjuar” që besonte te fjala popullore e populiste që thoshte se “ma mirë të thohet se drodh Leka, se mbet Leka”? Përse ishin afrue ata me botën e artit? Me ba karrierë e me shijue ndonji privilegj mjeran apo e kishin zgjedhë rrugën e artit si lidhje vertikale me të vërtetën e, kësisoj, si rrugë të vështirë? Përse kërkojnë që për afirmimin ose jo të nji disidence në Shqipni duhet të aplikojmë modelin tipik ruso-çeko-hungarez të kësaj dukunie mbi nji terren aspak tipik, por çudanisht atipik rreth nji letërsie “të nëndheshme”, që u shkrue paralelisht me atë të RS-së? Pushteti i ri i mbasluftës e mori popullin shqiptar në mes të nji entuziazmi të madh. Mbarimi i luftës dhe paqja që profilohej, euforia e fillimit të nji jete të re pa e ditë askush mirë se cila do të ishte ajo, energjitë shpërthyese të nji rinie në mesin e një revolucioni spontan gjinor, që donte të afirmohej në shkallë të gjanë dhe kushtet ndërkombtare mjaft të favorshme, aleanca e fitores me Rusinë, SHBA-në dhe Jugosllavinë, shenuen nji regjistër të naltë entuziazmi masiv. Propaganda për rindërtimin e vendit, ngritja e hekurudhave të reja, deri atëherë të papame në peizazhin shqiptar, thamja e kënetave dhe lufta kundër analfabetizmit ishin pikat e forta që e mbanin në kambë e të paluhatshëm entuziazmin kolektiv të turmave pa identitet kulturor e shpirtnor. Nën zallamahinë e natyrshme të kësaj lëvizje ndërtimtare e përuruese, pushteti politik qëronte hesapet në mënyrën ma të diskutueshme me anmiqtë e vet politikë, realë e potencialë. Pushteti përqendrohej në nji dorë të vetme, organizma si PKSH-ja vepronin pa rival në mesin e shoqnisë shqiptare, të drejtat e individit merreshin nëpër kambë dhe demokracia, e shpallun dhe e quejtun me emnin e saj magjepsës, shkallmohej nën diktatin e voluntarizmit ma të skajshëm dhe ekuilibrat socialë realizoheshin me gjuhën e dhunës e terrorit. Republika e shpallun rrëshqiste dalëngadalë drejt nji kriptomonarkie të supercentralizueme, autoritariste e tejet arbitrare. Premtimet u shkelën dhe liritë e mëdha e të vogla u flijuen në altarin e antioksidentalizmit. Në kushtet e atëhershme dhe që vazhduen me pak ndryshime formale deri teevona, ndryshimet materiale duhej të pranoheshin jo doemos në bashkëvajtje me zhvillimet shpirtnore.

SHKRIMTARËT REALIZUEN NJI ART TË THATË E DIDAKTIK, KËLTHITËS E MARCIAL

Në këtë situatë erdhën e u dukën edhe shkrimtarët e poetët që u bashkuen me rrjedhat e të ashtuquejtunit “ndërtim socialist”, u angazhuen në zhvillimet korrente, u banë jehonë ndërtimeve dhe epërsive (!?!) të sistemit socialist, u bashkuen faktikisht me korin e propagandës dhe realizuen nji art të thatë e didaktik, këlthitës e marcial. Këta shkrimtarë u paraqitën si të mbartun nga radhët e ushtrisë nacionalçlirimtare dhe kalimi i tyne në organet e propagandës u krye me kriterin e pjesëmarrjes në luftë dhe kurrsesi me ndonji kriter tjetër, p.sh., cilësor, estetik, etj. Konsolidimi i pushtetit me anën e rrugëve të kurbanizimit periodik dhe terrorit të luftës së klasave si pjesa shoqnisht ma e rrezikshme e dogmës udhëheqëse ideologjike, i dha regjimit nji aureolë force të pakundërshtueshme dhe nji status mitik me dimension amshimi. Pandryshueshmënia e dogmës dhe e terrorit ligjërimor shkaktoi nji dëshpërim të egër kulturor, nji dëshpërim prej të cilit mund të shpëtoje vetën nëse i rreshtoheshe me nënshtrim formulës që regjimi e propozonte si morale, patriotike, të ndershme dhe në kahe të përparimit. Ndërkaq regjimi kishte përcaktue edhe strukturat e gatshme simbas të cilave individë me talent do të qaseshin në organet e propagandës ose edhe atyne të prodhimtarisë artistike që ndejtën nji jetë nën strehën e propagandës.

NYJAT NË GJUHËN SHQIPE: DIAKRONIA DHE SINKRONIA E NJË EVOLUCIONI TIPOLOGJIK

August 16, 2021 by s p

Profesor Aristotel Spiro sjell për publikun librin e tij më të ri: “Nyjat në gjuhën shqipe: diakronia dhe sinkronia e një evolucioni tipologjik: prokliza binare dhe enkliza shquese”. Në një rrëfim ekskluziv për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra, dhënë Editorit Sokol Paja, gjuhëtari Aristotel Spiro shprehet se ky studim synon t’u japë përgjigje shumë problemeve të deritanishme të pazgjidhura të dijes gjuhësore në lidhje me nyjat. Ky studim hedh dritë mbi marrëdhëniet reale që zhvillohen midis kategorive të ndryshme leksikogramatikore dhe rivlerësimin e tyre kategorial në dinamikën e sotme të zhvillimit të gjuhës shqipe.

RËNDËSIA E NYJAVE NË GJUHËN SHQIPE

Nyjat përbëjnë një nga kategoritë kryesore e më të rëndësishme të gramatikës së gjuhës shqipe. Si në planin diakronik ashtu edhe në atë sinkronik, ato paraqiten si kategoria më e diskutueshme e gramatikës së saj. Shfaqja e tyre pati pasoja të thella për gjithë strukturën e saj gramatikore. Është një gjë e njohur tashmë se gjuha shqipe nuk ka nyja shquese të paravendosura, por e shpreh shquarsinë gramatikisht me anë treguesish që i prapangjiten temës së emrit. Një dukuri e tillë ndeshet edhe në disa gjuhë të tjera ballkanike dhe joballkanike. Tregues të prapangjitur shquarsie marrin emrat, por edhe kategori të tjera leksikogramatikore kur sillen si emra. Ato që emërtohen «nyja të përparme» vetëm formalisht u ngjajnë nyjave, meqenëse funksionalisht kryejnë më së shumti rolin e rregullatorit të lidhjes gramatikore me një fjalë paraprijëse. Nyjat e shqipes kanë qenë disa herë objekt qendror studimi i studiuesve shqiptarë dhe të huaj (H. Pedersen, M. La Piana, N. Mjeda, E. Çabej, S. Riza, Sh. Demiraj, M. Çeliku, B. Bokshi, K. Topalli, M. Samara, C. Tagliavini, V. Pisani, A. Androutsopoulou, A. Spiro, J. Trommer, H. Campos, I. Giurgea etj. etj.). Roli i tyre në ligjërim dhe kompleksiteti i problemeve që paraqesin e justifikojnë këtë interesim. Ato janë studiuar si në planin diakronik ashtu edhe në atë sinkronik. Diskutimi i zgjatur në kohë ka lënë gjurmë edhe në metodat dhe modelet e ndryshme të studimit që janë përdorur (historiko-krahasuese, strukturore funksionale, transformative gjenerative). Duke studiuar problemin e nyjave të shqipes ne duam ta zhvendosim qendrën e njohur të rëndesës së tij studimore në planin diakronik, ndërsa në planin sinkronik të vëzhgojmë statusin e tyre brenda sistemit gramatikor të gjuhës dhe sjelljen e tyre gramatikore.

HISTORIA E LINDJES SË NYJAVE

Historia e prapavendosjes së nyjave shquese në shqipe është njëkohësisht edhe historia e lindjes së tyre. Nyjat e prapme e të përparme kanë lindur njëkohësisht duke qenë pjesë e të njëjtit proces gramatikalizues. Procesi i formimit të nyjave shquese nuk është thjesht procesi i shndërrimit të dëftorit anaforik në morfemë të varur shquese. Është diçka më shumë se aq. Është kalimi nga një sistem pa nyja shquese, pa kategorinë gramatikore të shquarsisë e pashquarsisë në një sistem gjuhësor të ri me nyja shquese, madje të prapavendosura e të përngjitura. Për këtë u shfrytëzuan disa mjete gramatikore. Dëftori anaforik luajti në këtë proces sigurisht rolin themelor. Nëpërmjet përdorimit të një radhe të dyfishtë formash të plota e të patheksuara u kalua në sistemin e dyfishtë të nyjave të përparme. Format e plota të dëftorit anaforik u përdorën për krijimin e nyjave shquese enklitike, të cilat vijimisht u përngjitën, ndërsa format e patheksuara u përdorën për krijimin e nyjave të përparme. Por nuk ishte vetëm dëftori anaforik që u shfrytëzua në këtë proces. Përveç tij, u shfrytëzuan edhe morfemat e sistemit gjuhësor ekzistues në fund të fjalës, të cilat nuk u hodhën poshtë, ashtu si mbaresat e tjera, për arsye të përdorimit të tyre të vazhdueshëm (mbaresa e rasës kallëzore njëjës të emrave mashkullorë e femërorë) e të qartësisë së tyre fonetike (mbaresa e rasës emërore njëjës e emrave femërorë), si dhe rianalizimet analogjike (mbaresat nyjore të shumësit). Prania diakronike e këtyre formantëve tregon se kalimi në një gjendje pa nyja shquese në një gjendje me dy palë nyjash shquese të prapangjitura dhe nyjash të përparme nuk paraqitet si një proces i thjeshtëzuar: rënie mbaresash të vjetra indoevropiane dhe zëvendësim i tyre prej mjetesh të tjera gramatikore, të cilat çuan në krijimin e nyjave shquese. Nuk ka pasur ndonjë fazë vakuumi morfematik në fund të emrave të (proto)shqipes. Morfemat e vjetra të varura kanë bashkëjetuar dhe janë bashkëpërdorur me morfemat e reja të lira duke ndikuar njëra-tjetrën: morfemat e vjetra duke nxitur varësinë e formave të plota të dëftorëve anaforikë, ndërsa këta duke ndihmuar në riinterpretimin e tyre si formantë shquarsie. Proceset gramatikalizuese që filluan me krijimin e një sistemi lakimi të dyfishtë për shkak të përdorimit të nyjës shquese të prapangjitur, vijuan me përdorimin e nyjës së përparme si fjalë klitike në mjedise të ndryshme sintaksore, të cilat e ndërruan krejt pamjen morfologjike, në atë masë sa mund të flitet për një gjuhë cilësisht të re, vijim i një gjuhe tjetër, e cila quhet konvencionalisht protoshqipe, por që mund të identifikohej në kuadrin e një diskutimi shkencor me ilirishten e jugut. Përdorimi i mëtejshëm i nyjave të përparme ndoqi fatin e morfemave të lira: sa më afër nyjave shquese janë ndodhur, aq më shumë kanë ndjekur rregullsinë fillestare të përkatësisë së formave të plota me ato të patheksuara.

HISTORIA E NYJËS SË PRAPME TË SHQIPES

Historia e nyjës së prapme të shqipes nuk është vetëm historia e prapavendosjes së klitikëve dëftorë. Përemrat dëftorë përbëjnë sidoqoftë pjesën kryesore të kësaj historie.

Origjina e nyjave të përparme çon përjashtimisht tek përemrat dëftorë të dikurshëm. Përkundrazi, nyjat e prapme shquese e kanë origjinën jo vetëm tek përemrat e dikurshëm dëftorë të pasvendosur, por edhe në mjete të tjera gramatikore (mbaresa të dikurshme rasore të riinterpretuara si formantë shquarsie). Nyjat e përparme paraqesin një simetri të plotë përdorimi e përndarjeje. Përkundrazi, nyjat e prapme janë më heterogjene përsa i përket origjinës së tyre në krejt sistemin rasor (khs. nyjat e prapme shquese në rasën kallëzore njëjës dhe në rasën emërore njëjës të emrave femërorë). Nuk ka një përkatësi të plotë univoke midis nyjave të përparme dhe atyre të prapme. Edhe nga kjo pikëpamje dëshmohet se historia e enklizës se shquar të shqipes zë fill tek nyjat e përparme të saj. Edhe pse origjinarisht dëftorë klitikë, ato nuk arritën kurrë të zhvilloheshin në tregues gramatikorë shquarsie. Pavarësisht se mjedisi sintaksor i përdorimit të tyre zanafillës ka qenë sintagma emërore, statusi i lidhjes së tyre ka qenë gjithmonë i varur. Mandej, lidhja e ngushtë që krijuan me mbiemrat nuk përbënte një truall truall të favorshëm për gramatikalizimin e një proklize shquese. Në këto kushte, e gjithë loja gramatikalizuese e shquarsisë në shqipe u zhvillua në pozicion enklitik.

DISA PËRFUNDIME TË RËNDËSISHME TË NYJËS NË GJUHËN SHQIPE

Mund të thuhet si përfundim se 1) Shqipja nuk ka pasur kurrë nyjë shquese të paravendosur, ashtu si gjuhët balte dhe sllave. 2) Nevoja për shquarje është origjinarisht nevojë për plotësimin strukturor – kuptimor të sintaksës, një tregues i prirjes për “morfologjizim” të sintaksës. Nyjat e prapme e të përparme kanë lindur njëkohësisht duke qenë pjesë e të njëjtit proces gramatikalizues. ndërsa tek nyjat e prapme kanë vepruar më shumë ndryshime fonetike, tek nyjat e përparme vërehet më shumë veprimi i rrafshimeve analogjike. Megjithatë nuk mbetën pa u prekur nga ndryshimet fonetike edhe nyjat e përparme, sikundër rianalizime analogjike kanë ndodhur edhe tek nyjat e prapme. Nyjat e përparme janë fjalë klitike. Për nga sjellja gramatikore, ato ngjajnë me fjalë të tilla si parafjalët (me, në, nga, prej etj.), trajtat e shkurtra të përemrave vetorë (i, e, ia, ua), me «pjesëzat» që shërbejnë si tregues gramatikorë të kohëve apo diatezave foljore (do, u). Si fjalë klitike nyjat shfaqin disa veçori fonetike dhe gramatikore karakteristike për këtë kategori fjalësh. Janë të patheksuara dhe së bashku me fjalën e bashkëpërdorur tentojnë të shqiptohen si një tërësi e vetme fonetike, krijohet si të thuash një «fjalë fonetike» e përbërë nga një fjalë me kuptim konceptual dhe një fjalë me kuptim gramatikor. Lidhja që krijon me fjalën e përcaktuar bujtëse është kaq e fortë, saqë funksionalisht paraqitet shpesh si një njësi e vetme. Megjithatë, jo vetëm analiza gramatikore, por edhe intuita gjuhësore e shqipfolësve mund t’i identifikojë fjalët klitike si njësi të mëvetësishme të dallueshme qartë. Nyjat e përparme në shqip janë fjalë proklitike, ndërsanyjat e prapme tashmë janë pjesë e strukturës së emrave, janë morfema gramatikore të varura. Por dikur ato kanë qenë fjalë klitike dhe madje në pozicion enklize. Është pikërisht ky pozicion që ka favorizuar gramatikalizimin e tyre të shkallëshkallshëm, nga dëftor anaforik në nyjë shquese të prapavendosur dhe më së fundi në morfemë të varur shquese, duke iu trupëzuar përfundimisht fjalës së përcaktuar bujtëse.

NYJAT E PËRPARME TË SHQIPES

Nyjat e përparme të shqipes klasifikohen si kategori e mbyllur fjalësh. Edhe pse elemente analitike, ato përdoren para formave eptuese, duke qenë edhe vetë të eptueshme. Së bashku me nyjat e prapme, ato përbëjnë si argumentin më të kumbueshëm të një tipologjie të përzier sintetike analitike të shqipes. Historia e nyjave të përparme i ndjek këto deri në ditët e sotme: prirja e tyre gramatikalizuese vijon, veçse kësaj here nga e djathta. Si rrjedhojë e përdorimit të vazhdueshëm ato zhvillojnë një lidhje kohezive me bujtësit e tyre emra, mbiemra, përemra e folje, saqë këta ndihen të pamjaftueshëm në kryerjen e funksioneve sintaksore pa ndihmën e nyjave ose / dhe fjalëve të tjera gramatikore. Kjo lidhje gramatikore evidenton një tipologji gjuhësore të veçantë, e cila karakterizohet nga pamjaftueshmëria funksionale e fjalëve me autonomi leksikore e morfologjike. Kjo pamjaftueshmëri plotësohet nga bashkëpërdorimi i tyre me fjalët proklitike që u paraprijnë. Shpesh fjalët e shqipes krijojnë një lidhje të tillë brenda fjalisë, saqë shprehja e njërës nënkupton shfaqjen e tjetrës, pa përdorimin e së cilës sintagma nuk mund të quhet e plotë. Kjo mënyrë lidhjeje i afron kaq shumë fjalët në kuadrin e sintagmave, saqë i jep sintaksës shqipe një karakter morfologjizues.

ROLI I EMFAZËS NË NXITJEN E PROCESIT PËRFTUES TË NYJAVE TË PRAPME E TË PËRPARME

Parë në kontekstin ballkanik, konstatohet roli i emfazës në nxitjen e procesit përftues të nyjave të prapme e të përparme prej dëftorëve klitikë, të cilët përdoreshin para përcaktorëveme funksion caktues emfatik (në shqip e rumanisht). Dëftori klitik i (proto)shqipes dhe i (proto)rumanishtes nuk arritën kurrë të evoluonin në morfema shquarsie. Dëftorët klitikë të gjuhëve ballkanike shënojnë fillimin e një gramatikalizimi, i cili çoi në lindjen e nyjave shquese. Nyja shquese në shqipe ka lindur nga dëftori klitik, i cili iu pasvendosemrit të përdorur në një sintaksë emfatike. Ajo ka lindur duke u përdorur në sintagmën emër + dëftor klitik anaforik + emër në gjinore, e cila vijimisht u transformua në skemën emër + dëftor klitik anaforik + përcaktor. Fillimisht dëftori klitik është përdorur para përcaktorëveme funksion caktues emfatik, ndërsa pas prapangjitjes së nyjës enklitike tek emrat ajo u ripërdor para përcaktorëve si pasojë e krijimit të një «vakuumi» ndërtimor në trajtën e vet të patheksuar joemfatike. Emërtimi i saj si nyjë justifikohet vetëm në plan formal, por nuk planin kuptimor funksional ajo nuk ka asgjë të përbashkët me nyjën. Rumanishtja ose nëna e saj dakishtja, sikundër latinishtja vulgare ballkanike, nuk ka pasur nyja shquese të paravendosura. Nyja e prapme në rumanishte ka lindur nën ndikimin e latinishtes vulgare(të folur nga ilirët e romanizuar, por ndoshta edhe nga popuj të tjerë të romanizuar), sintaksa e së cilës ishte e ndikuar nga sintaksa e (proto)shqipes. Fakti që në disa dialekte të sotme rumune apo në thjeshtligjërim gjenden gjurmë të përdorimit të nyjave shquese të paravendosura, apo të strukturave me vlerë nyjore shquese (Niculescu 1996/7: 258) tregon se modelet e romanizimit në Daki dhe proceset gramatikalizuese jo gjithmonë kanë ndjekur të njëjtën rrugë. Është fakt se bullgarishtja nuk arriti të zhvillonte një sistem nyjash të përparme tek përcaktorët emërorë apo mbiemërorë, që do të na ndihmontepër të arritur tek ai mjedis gramatikalizues i natyrshëm i një enklize shquese. Kjo rrethanë na detyron që t’i shohim nyjate prapme shquese të bullgarishtes të kenë lindur e të jenë zhvilluar nën ndikimin e (proto)rumanishtes. Duke shfrytëzuar një skemë të gatshme morfologjizimi, atë të rumanishtes, e cila mund të përdorte në atë fazë dëftorin klitik pa qenë nevoja e shfaqjes së një përcaktori të pasvendosur, bullgarishtja zhvilloi vetëm nyjën e prapme shquese. Kjo shënoi edhe fillimin e Lidhjes Gjuhësore Ballkanike.

GJERGJ HANI, 16 VJEÇARI QË SFIDOI REGJIMIN KOMUNIST DUKE TENTUAR ARRATISJEN I VETËM

August 14, 2021 by s p

Gjergj Tomor Hani, i persekutuar, i përndjekur, i burgosur dhe i dënuar prej regjimit komunist shqiptar, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, arrestimin, vuajtjet, dhunën, torturat, përgjimet, hetuesinë dhe qëndresën në burgjet komuniste të shqiptarëve të pafajshëm. Me Gjergj Hanin bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.

PERSEKUTIMI I FAMILJES SË GJERGJ HANIT, GJYSHI U DËNUA 101 VITE BURG

Quhem Gjergj Tomor Hani, i datëlindjes 13/05/1969. Lindur dhe rritur në Durrës në një familje antikomuniste. Gjyshi nga babai, Eqerem Hani kishte mbaruar shkollën teknike amerikane që asokohe drejtohej nga Harry Fultz. Pas lufte, meqënëse ishte njohës i mirë i gjuhës anglëze punoi si përkthyes pranë misionit amerikano-britanik të U.N.R.A-s. Pas prishjes së marrëdhënievë diplomatike me Britaninë e Madhe dhe me SH.B.A-në, fakti që kishte punuar si përkthyes pranë këtij misioni, u përdor si akuzë ndaj tij për ta dënuar si agjent në shërbim të anglo-amerikanëve. U dënua me 101 vite burg, dhe u dërgua për të vuajtur dënimin në kampin që punonte për tharjen e kënetës së Maliqit. Gjyshja, nëna e babait kishte një vëlla dhe një djalë xhaxhai të pushkatuar nga komunistët menjëherë pas çlirimit, si dhe një vëlla tjetër që u arrestua në vitin 1975 më akuzat e sabotazhit dhe agjitacion e propagandës, dhe u dënua më 25 vite heqje lirie. Edhe ky vëlla i gjyshes vdiq në burg në pranverën e vitit 1990, në një “aksident” në punë tejet të dyshimtë. Pra kjo ishtë klima politikë në të cilën u linda dhe u rrita.

ARRATISJA PREJ NJË REGJIMI QË DUKEJ SE NUK DO BINTE KURRË

Vdekja e diktatorit Hoxha më gjeti nxënës në vitin e dytë gjimnaz. Natyrisht që si shumë nga ata që prisnin e dëshironin rënien e komunizmit, edhe unë, e lidhja në mënyrë të pashmangshme rënien e rëgjimit me vdekjen e diktatorit, gjë e cila nuk ndodhi, dhe sot kuptoj së kjo pritshmëri ishte tejet naive. Menjëherë pas vdekjes së Hoxhës, u vu re një shtim i represionit nga organet e sigurimit të shtetit, që natyrisht i druheshin ndonjë përmbysje të papritur të sistemit që mund të vinte si pasojë e vdekjes së atij që përfaqësonte e ishte de facto mishërimi total e totalitar i atij regjimi. Duke parë masat represive, që të krijonin përshtypjen e soliditetit e qëndrueshmërisë së regjimit, e mungesës së dukshme të vullnetit për të ndryshuar, mu krijua bindja së ky regjim nuk do të binte kurrë në Shqipëri, dhe vendosa pa asnjë mëdyshje së unë nuk do ta kaloja jetën duke pritur të ndodhte ajo që për mua në atë kohë kishte shumë pak gjasa të ndodhte, në mos ishte e pamundur. Pra vëndosa të tentoja arratisjen. Për të shmangur ndonjë dekonspirim të mundshëm të tentativës simë, evitova ta bisedoja më njëri vëndimin tim, e duke qenë tërësisht e bindur në atë që kisha vëndosur të bëja nuk e ndjeva të nëvojeshme të kisha shokë. Duke e ditur fare mirë së ishtë shumë e vështirë ti afrohëshe zonave kufitare fillova të kërkoj një mënyrë dhe një vënd, ku të ishte e mundur ti afrohësha sa më shumë kufirit pa rënë në sy, dhe vëndi më i përshtatshëm mu duk zona e Pogradecit, meqënëse treni asokohë ndalonte në Gur-Kuq.

NJË 16 VJEÇAR QË SFIDOI REGJIMIN DUKE TENTUAR ARRATISJEN I VETËM

Më 27 Maj 1985, rreth një muaj pas vdekjes së Hoxhës tentova të kaloj kufirin në afërsi të fshatit Lin. Për një fatalitet që mund të shmangej u kapa nga një ushtar i kufirit rrëth 80 m pa dalë matanë. Kapja ime asokohe bëri një bujë të madhe, pasi u konsiderua si një këmbanë e rrëzikshme alarmi për organet e sigurimit dhe të partisë. Me sa mora vësh më vonë, sekretari i parë i rrethit Durrës, që në atë kohë ishte Muho Asllani, thirri një mbledhje urgjente në komitetin e partisë, e duke ulërirë i pyeste të pranishmit në mbledhje së si ishte e mundur që një 16 vjeçar të tëntonte të arratisej i vetëm. Gjatë periudhës së hetuesisë që u zhvillua në birrucat e Degës së Punëve të Brëndshme Durrës hetuesi u përpoq të mësonte nga unë se me kë kisha biseduar, e kush më kishte shtyrë të ndërmerrja një veprim të tillë? Këmbëngulën gjatë që të më bënin të pohoja së kishte qenë familja ajo që më kishte ushqyer ide të tilla, pasi nga hetimet e tyre në rrethin shoqëror të shkollës, natyrisht që nuk kishim mësuar asgjë, pasi kisha qenë shumë i kujdesshëm në bisedat dhe sjelljen time, madje mund të konsiderohesha një nxënës shumë i mirë. Pa dyshim që mohova çdo përfshirje të familjes sime në aktin e kryer, dhe për këtë isha në të vërtetën e në të drejtën time, pasi nuk kisha biseduar me askënd. Meqënëse tentativë e arratisjes konsiderohej si Tradhëti ndaj Atdheut, ky “krim” gjykohej nga gjykata ushtarake, dhe ditën e gjygjit u përballa më Spartak Brahon, që asokohë ishte gjyqtar ushtarak pranë gjykatës së Durrësit. Gjygji u bë me dyer të mbyllura, dhe merrte pjesë vetëm disa familjarë dhe një përfaqësi e trupit pedagogjik të shkollavë të qytetit.

DËNIMI I TË MITURVE, SHQIPËRIA KOMUNISTE SHKELTE KONVENTËN PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE TË MITURVE

U dënova më 10 vjet heqjë lirie që për arsye të moshës së mitur u përgjysmuan në 5 vjet. U dërgova për të vuajtur dënimin në repartin e riedukimit 311 Qaf-Bar në Tuc të Pukës. Ndonëse në bazë të Konventave Ndërkombëtarë për të drejtat e njeriut dhe të miturve, (të cilat ishin njohur e firmosur edhe nga Shqipëria e Hoxhës,) një i mitur nuk mund të dërgohej në një kamp punë, pra në shkelje të atyre konventavë që vetë komunistët kishin njohur e firmosur, unë u dërgova pikërisht në një kamp pune, ku fiks një vit më parë kishte ndodhur një revoltë e të burgosurve, rrevoltë e cila u shtyp me dhunë e me gjak. Le të imagjinoni klimën e terrorit që gjeta në kamp! Sapo zbritëm nga autoburgu, pas 8 orëve rrugë të mundimshme, të lidhur siç ishim dy e nga dy, ndërkohë që një zinxhir i gjatë përshkonte të gjitha prangat tona si një rruzarë e dhimbjes, që bënte të pamundur edhe lëvizjen më të vogël, pa i shkaktuar dhimbje vehtes dhe shokut që kishe në krah. Autoburgu ishtë një rreth ferri më vehte që i paraprinte rrethit të kampit. Ishte një kazan llamarine, një vrimë e errët e pa ajër montuar në telajon e një kamioni IFA. Orët e atij rrugëtimi, mes diellit që digjte pa mëshirë, mungesës së oksigjenit, e të vjellave të shkaktuara nga tronditjet e rrugëvë të pashtruara, dukeshin pa fund, ashtu siç pa fund ishte zbritja në rrethin e nënte të ferrit të kuq, ku për shumë kënd, vdekja mund të konsiderohej “kapak floriri”. Tashmë jeta më ka mësuar që rastësitë nuk egzistojnë, ndaj jam i bindur që u dërgova në Qaf-Bari më synimin e qartë për ti shtuar ndëshkim ndëshkimit, e dhimbje të tjera dhimbjes. Në Janar të vitit 1986 u lirova, pasi përfitova nga amnistia e shpallur atë vit me rastin e përvjetorit të shpalljes së republikës.

LIRIA QË ZGJATI SHUMË PAK…

Menjëherë pas lirimit, me të mbërritur në Durrës, u paraqita në Degën e Punëve të Brëndshme dhe dorëzova fletën e lirimit. Kjo ishte një praktikë e detyrueshme për çdo të burgosur politik, i cili që nga ai moment vihej nën vëzhgimin e policisë politike, apo sigurimit, siç quhesh rëndom asokohe. Familja kërkoi që unë të vazhdoja shkollën, por natyrisht një kërkesë e tillë nuk u pranua, dhe më dërguan të punoja në ndërmarrjen e komunale-shërbimit, në brigadën e kanalizimeve. Ajo brigadë ishte e përbërë nga ish të burgosur ordinerë, dhe merrej më zhbllokimin e kanaleve, apo hapjen e kanaleve të rëja nëpër qytet. Natyrisht që u dërgova të punoja pikërisht aty, jo pa qëllim! Të punojë me kazëm e lopatë në mes të qytetit, i llangosur prej baltës e pluhurit, bënte pjesë në “dekorin” e poshtërimit, depërsonalizimit e vuajtjes që regjimi u rezervonte të gjithë atyre që bënin pjesë në listat e tij të zëza, ndërkohë që prisnin radhën për tu kthyer sërish aty, prej nga kishin dalë rastësisht, o si pasojë e një fataliteti të padëshiruar për regjimin, gjë e cila ndodhi edhe më mua. Kësaj radhe u siguruan që të mos dilja më. Më lanë të mbushja 18 vjet, më qëllim që të mërrja dënimin e plotë, dhe në Korrik të ’87 më arrëstuan sërish më akuzën e: Përgatitje për Arratisje, dhe Agjitacion e Propagandë. Natyrisht që ishte një proces krejtësisht i montuar e i sajuar më ndihmën e dëshmitarëvë të manipuluar nga trysnia e frikës që ngjallte Sigurimi i Shtetit nëpërmjet shërbëtorëvë të tij të zellshëm. Pas një muaji hëtuesi u largua hetuesi Zamir Stefani dhe çështjën time e mori Agim Ferizaj, i cili asokohë ishte z.shef i hetuesisë së rrethit Durrës më specifikën e krimeve politike.

TORTURË DHE PRESION NDAJ FAMILJES

Ndërkohë familjes sime nuk i pranonin ushqimet dhe ndërresat që më sillte, ndërsa mua më thoshin se familja më kishte mohuar si armik i partisë e popullit i cili isha. Natyrisht që tashmë kisha një eksperiencë të mjaftueshme për të kuptuar këtë lojë naive të sigurimit për të më kundërvënë ndaj familjës, që kështu të më nxisnin të flisja kundër tim eti e xhaxhallarëvë të mi. U thashë së nëse më kishin mohuar mirë kishin bërë, pasi ata kishin jetët e tyre e unë timen. Pas 6 muajsh hetuesi më nxorën në gjygj dhe më dënuan me 11 vjet heqjë lirie e më pas më çuan sërish në Qaf-Bari. Ndërkohë babanë tim të ndjerë, e kishin hequr nga puna me arsyetimin se Kantieri Detar Durrës ishtë zonë kufitare, e aty nuk mund të punonte më babai i një armiku konseguent e të betuar siç isha unë. Nëse herën e parë nuk e dija se ç’ishte Qaf-Bari, tashmë edhe pse e dija uroja të më çonin sërish atje, pasi njihja ambientin e kisha njohur njerëz të mirë, dhe e konsideroj vehten me shumë fat që kam patur nderin të ndaj me ta ato vite të vështira të jetës sime.

TË BURGOSURIT E DIKTATURËS, HERONJ DHE NJERËZ TË LARTË

Në burg kam njohur Nuredin Sula, njeri më botë e ndershmëri civile e intelektuale si pak-kush. Kam njohur Artan Geco, një djalë që vinte nga bota universitare, e me një dialektikë sokratianë mendimi, që kërkonte e vinte në pah kontradiktat në çdo bisedë. Kam njohur Valer Dyrzi, një djalë që vinte nga sallonet e mira të Tiranës, artist me botë e më shpirt prej njeriu të lirë. Kam njohur Lutfi Këlmendin e Sejfulla Teta, njerëz kurajozë që nuk e ulën kokën kurrë, të cilët kishin kurajon të mos e gëlltisnin gjuhën, por të thoshin atë që mendonin sy me sy me Ludovik Cali-n, shefin e policisë së kampit, xhelatin e Qaf-Barit. Kam njohur Beqir Caushin, që theu rrethimin e tentoi të fitonte lirinë e mohuar në emër të popullit. Sot këta njërëz jetojnë jetët e tyre pa zhurmë e pa bujë, por nëse ka diçka të mirë brënda meje, pa dyshim që aty janë edhe gjurmët e tyre.

FERRI I BURGUT…

Natyrisht që lexuesit dhe ju miku im prisni që unë t’ju rrëfej se si ishte ferri i burgut komunist! Se si ishim të detyruar me dhunë, uri, dhe nga nevoja e shumë prej nesh që të ndihmonin familjet e tyre, që të punonin si Sizifi nëpër ato galeri ferri që kullonin acid! Së si ne rriheshim, dënoheshim me birucë në palcë të dimrit, apo si ktheheshim edhe një turn tjetër për të bërë normën nga e para! Se si ishim të detyruar të dëgjonim për orë të tëra njërin prej nesh që na lëxonte veprat e “ndritura” të Hoxhës që do të na riedukonin, apo si prisnim zbathur në dëborë që policia të dilte nga ambientet e ngrohura për të na kontrolluar! Them se nuk ja vlen! Nuk ja vlen pasi penë shumë më të mira se e imja e kanë përshkruar me detajë atë rrealitet të dhimbshëm! Nuk ja vlen pasi rrëfimi i dhimbjes lakuriq e si fakt në vetvehte, nuk shtron pyetje! E shumta që mund të bëjë, është të ngjallë mëshirë, e në këndvështrimin tim mëshirën nga përçmimi e ndan vëtëm një hap. Ne nuk këmi nevojë të rrëfejmë! Rrëfënjat ngjasojnë me mitet e nuk varën nga objektiviteti i historisë si shkëncë, por i subjektivizmit të individit që i prodhon.

NEVOJA PËR TË VËRTETËN DHE NJË ANALIZË HISTORIKE

Ne kemi nevojë për një analizë historike që nuk mund të ndodhë pa u shkruar ajo! Kemi nëvojë për një analizë të bazuar në fakte, shifra, që shkojnë përtej ndodhive personale që mund të dëformohen nga faktori kohë, këndvështrimi personal, konfliktet e brëndshme mbi çka vërtetë ka ndodhur e çfarë duhet të ndodhte! Ne nuk këmi nëvojë për rrëfenja makabre që mund të gudulisin kuriozitete të sëmura! Ne kemi nevojë për të vërtetën, e në këndvështrimin tim, them se e tërë çështja këtu ngëc! Ngëc në raportin tonë konfliktual me të vërtetën! Shiko miku im, e vërteta nuk është kurrë e bukur, e nëse has ndonjë të tillë nuk është ajo! E vërteta është brutale, e shëmtuar, indiferente, dhe për rrjëdhojë e pamëshirshme, e që të përballesh me të duhen këllqe, kurajo përtej së imagjinueshmes e mbi të gjitha vetëdijë e kthjellët! Cilësi këto që mund ti gjësh vëtëm tek një njeri i lirë! Shpesh dëgjojmë të na thonë se ne shqipëtarët kemi luftuar gjithmonë për liri! A është kështu!? Ne ndoshta kemi luftuar, por edhe kur e kemi bërë, këmi luftuar për çlirim e jo për liri, pasi liria është një rrugë e brëndshme që njëriu mund ta bëjë edhe mes telave gjëmbaçë të një burgu.

PAS NË KOHË…

E shkuara dhe e sotmja shqiptare shkrihen natyrshëm në distopinë e tyre! Shkrihen natyrshëm pasi na thonë se demokracia është system politik, ndërkohë që zgjedhjet e fundit në Amerikë e hodhën poshtë katërcipërisht një teori të tillë! Jo miku im, demokracia nuk është system, është shkallë evolucioni të çdo individi që përbën një shoqëri të caktuar, e kur ky evolucion ndalet, të njëjtën gjë bën edhe dëmokracia! Aq më tëpër kur bëhët fjalë për një model të importuar, e jo të gjenëruar e të aplikuar si nevojë e brëndshme e një shoqërie! Shiko miku im! Ne ngatërrojmë lëvizjën e lirë me lirinë, tregun e lirë më lirinë, fjalën, shpifjen, trillimin e lirë me lirinë, e nuk arrijmë të kuptojmë se liria përmbledhur në një koncept të thjeshtë, qëndron në faktin se: Mos i bëj tjetrit atë që nuk do të ta bëjnë ty. Ne kërkojmë të dimë së si ndodhin fenomenet shoqërore e jo përse ndodhin, e ndaj nuk arrijmë të shohim dritën e diellit dje dhe sot! Dje ku konflikti social, apo lufta e klasave e shtrirë në kohë – hapsirë kulminonte në materializmin dialektik, dhe sot, ku materializmi financiar i shtrirë në kohë – hapsirë kulminon në konfliktet sociale, në arrogancën e pushtetarëve, në injorancën e masave. Rrealiteti shqiptar sot është një rrealitet i përçudnuar, distopik, produkt i projeksioneve mentale të atyre që e përbëjnë, e klasa politike nuk bën tjetër veç kalëron verbërinë e turmës duke shtuar distopinë e përceptimeve. Me një fjalë miku im, ne pashmangshmërisht i nënshtrohemi teoremës se: “Kush kontrollon të tashmën, kontrollon të shkuarën! E kush kontrollon të shkuarën, kontrollon të ardhmen”.

TË DREJTAT E NJERIUT NË LIGJIN ISLAM

August 13, 2021 by s p

Nga Sokol Paja/

Imam Dr. Bekim Hasani, imami i komunitetit shqiptar në Melburn të Australisë rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, Neë York, mbi përmbajtjen e librit të tij “Parimet e Përgjithshme të të Drejtave të Njeriut në të Drejtën Islame” Barazia, Liria, Drejtësia dhe e Drejta në Ligjin Islam vijnë të shpjeguara me detaje nga koncepti i të drejtave të njeriut në Islam, libër nga cili do të përfitojnë besimtarët dhe jo vetëm për të njohur e kuptuar më shumë Islamin si fe dhe kulturë. Imam Dr. Bekim Hasani shprehet se sipas Islamit, Zoti krijoi njerëzimin në formën më të drejtë dhe më të përsosur në këtë botë. Njerëzimi është dalluar nga qeniet e tjera të gjalla duke qenë i pajisur me mendje dhe intelekt. Zoti e nderoi njerëzimin me shumë gjëra dhe i lartësoi ata/ne mbi çdo krijesë tjetër.

Në një rrëfim dhënë Editorit të “Diellit” Sokol Paja, Imam Dr. Bekim Hasani shprehet se përmbajtja e Librit “Parimet e Përgjithshme të të Drejtave të Njeriut në të Drejtën Islame” ndahet në kapitullin: Të drejtat e njeriut para Islamit ku përfshihen: 1. Koncepti i të drejtave të njeriut, 2. Të drejtat e njeriut në qytetërimet e lashta, 3. Të drejtat e njeriut dhe qytetërimi islam, 4. Të drejtat e njeriut dhe dinjiteti njerëzor. Në kapitullin : Drejtësia në Ligjin Islam përfshihen: 1. Të drejtat individuale në ligjin islam, 2. Të drejtat shoqërore në ligjin islam, 3. Përgjegjësia e përbashkët në ligjin islam. Në kapitullin: Barazia në Ligjin Islam përfshihen: 1. Barazia në shkaktimin e dënimeve, 2. Barazia në ndëshkim, 3. Barazia në gjykim, 4. Barazia në të drejtat civile. Në kapitullin Liria në Ligjin Islampërfshihen: 1. Domethënia dhe rëndësia e lirisë, 2. Liria e mendimit dhe e shprehjes, 3. Koncepti i lirisë nga pikëpamja politike, 4. Liria fetare. Imam Dr. Bekim Hasani shprehet se Zoti në Kuran thotë: “Ne, vërtet nderuam pasardhësit e Ademit (njerëzit), u mundësuam të udhëtojnë hipur në tokë e në det, ibegatuam me ushqime të mira, i vlerësuam ata (i lartësuam) ndaj shumicës së krijesave që Ne i krijuam. (El-Isra: 70). Ky nder i dhënë nga Zoti është baza dhe burimi i të drejtave të njeriut në Islam. Njerëzimit i jepet ky nder nga momenti i krijimit deri në momentin e vdekjes dhe varrimit. Këto të drejta kanë qenë në fuqi që nga krijimi i njeriut të parë, Ademit, dhe plotësohen me shpalljen e Kuranit të Dërguarittë fundit të njerëzimit, Profetin Muhamed (a.s.). Burimet që vërtetojnë ekzistencën e të drejtave të njeriut në Islam janë: Kurani dhe Suneti profetik. Këto të drejta në Islam sipas Imam Dr. Bekim Hasanit janë të plota dhe të pandryshueshme dhe nuk pranojnë asnjë mangësi apo dështim. Ato janë në përputhje dhe harmoni me jetën dhe shoqërinë njerëzore. Meqenëse këto të drejta burojnë nga Kurani dhe Suneti i Profetit, këto të drejta do të vazhdojnë deri në Ditën e Ringjalljes. Myslimani është i detyruar t’i respektojë këto të drejta, siç kërkohet nga çdo shoqëri apo vend mysliman. Fatkeqësisht, shumica e vendeve islame, përfshirë Shqipërinë dhe Kosovën, injorojnë përgjegjësinë e tyre në ruajtjen e të drejtave të njeriut, sipas mësimeve të Islamit. Në këtë libër, thotë Imam Dr. Bekim Hasani përpiqem të detajoj evolucionin e të drejtave të njeriut gjatë gjithë historisë njerëzore, historia e të drejtave të njeriut në Islam dhe përgjegjësitë e myslimanëve, në mënyrë që të sigurohet që të gjithë njerëzimit t’i jepen këto të drejta. Në lidhje me librin e Imam Hasanit, Dr. RatebJneid, President i AFIC nga ‘Federata Australiane e Këshillave Islamikë (AFIC) ka deklaruar se është krenare të mbështesë librin e Dr. Bekim Hasani; ky është një libër shtesë i mirëpritur në bazën e njohurive të lexuesve anglezë”. ‘Këshilli Koordinues Islamik i Viktorisë (IÇV) është shprehur rreth librit të Imam Hasanit se: “mbështet me krenari punën e madhe të prodhuar në këtë libër nga Dr Bekim Hasani dhe i nxit myslimanët dhe jomyslimanët të lexojnë dhe kuptojnë rëndësinë e të drejtave të njeriut, e cila është vendosur në mësimet e Islamit, dhe se si Islami i vendosi këto të drejta që nga mesazhi i parë në Kuranin Famëlartë” -Mohamed Koyu, Ushtrues detyre i Shefit të Operacioneve dhe Cilësisë i IÇV. NaimTernava, Myftiu i Kosovës ka deklaruar se: “Ky libër jep një shpjegim gjithëpërfshirës të të drejtave të njeriut në Islam dhe do të përfitojë si komunitetet myslimane ashtu edhe ato jo-myslimane në perëndim për të kuptuar Islamin”.

BOTA MES DOZËS SË TRETË TË VAKSINËS DHE VALËS SË KATËRT TË PANDEMISË

August 9, 2021 by s p

Blerta Muço, Doktorante në Fakultetin e Mjekësisë Würzburg, Gjermani, rrëfen ekskluzivisht për gazetën ‟Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, situatën e pandemisë aktualisht në Gjermani, tendencën e rritjes së numrit të infektimeve në pjesën më të madhe të botës, frikën e një vale të katërt në vjeshtë, efektet në shëndetin mendor të pandemisë, kërcënimin e botës nga variant Delta dhe variantet e tjera, situatën në Kosovë, Shqipëri dhe trojet shqipfolëse. Me Blerta Muçon bisedoi Editori i ‟Diellit” Sokol Paja.

GJERMANIA PO KALON NJË FAZË DELIKATE TË PANDEMISË COVID-19

Gjermania po kalon në një fazë delikate të pandemisë COVID-19. Gjatë muajit të fundit, ka pasur rritje të dukshme të numrit të infeksioneve të reja. Por, vihet re një diskrepancë e vlerës së incidencës në shtetet e ndryshme federale. Bavaria, Bundesland-i ku unë jetoj dhe punoj, shënon aktualisht një prej vlerave më të ulta të numrit të infeksioneve të reja në mbarë Gjermaninë. Bundesland-e të tjera si p.sh. Hamburg, Berlin e kanë kaluar pragun e më shumë se 30 infeksione të reja të regjistruara për 100,000 banorë në 7 ditët e fundit. Në të njëjtën kohë, numri i pacientëve të kujdesit intensiv po rritet pas një periudhe të gjatë relaksimi. Vlen të theksohet se në të gjitha shtetet federale, virusi kryesisht po qarkullon në grupmoshat nën moshën 35 vjeç (15-34 vjeç). Mosha mesatare e vdekjeve dhe hospitalizimeve me Coronavirus nuk ka qenë kurrë aq e ulët sa në këtë moment. Kjo shpjegohet kryesisht me faktin që fushata e vaksinimit për individët mbi 60 vjeç nisi më herët. Aktualisht nuk ekziston mungesë e vaksinave dhe çdo individ mbi 12 vjeç mund të vaksinohet vullnetarisht. Vendosja e një vaksinimi të detyruar është përjashtuar, por së fundmi po ndiqen politika stimuluese për të nxitur qytetarët ti drejtohen qëndrave të vaksinimit.

FRIKA E NJË VALE TË KATËRT TË PANDEMISË NË VJESHTË

Është e vështirë të parashikosh fundin kur momentalisht flasim për tendenca të rritjes së numrit të infektimeve në pjesën më të madhe të botës. Por, duhet theksuar se sa më e lartë kuota e të vaksinuarve, aq më e zbutur mund të jetë rrjedha e një vale të katërt në vjeshtë. Ndryshe nga viti i kaluar, virusi gjen një popullatë më të përgatitur. Për më tepër, pjesë të mëdha të grupeve të rrezikut tashmë janë të armatosur kundër patogjenit përmes një vaksinimi të përfunduar. Instituti Robert-Koch, agjensia kërkimore përgjegjëse për kontrollin dhe parandalimin e sëmundjeve, parashikon se infeksionet e reja tani do të ndodhin kryesisht midis atyre që ende nuk janë vaksinuar.

MBROJTJA PËRMES VAKSINËS DHE KOHËZGJATJA E SAJ

Në bazë të studimeve më të fundit shkencore, vaksinimi kundër koronës zvogëlon dukshëm rrezikun e infektimit dhe ul numrin e kurseve të rënda të infeksioneve që përfundojnë në hospitalizime dhe humbje jete. Vaksinat e miratuara deri më tani kanë qenë shumë efektive në testet klinike. Aktualisht 62.2% e popullsisë gjermane janë vaksinuar, ku 8.1% janë ende në pritje të dozës së dytë. Objektivi kryesor është arritja e një kuotë vaksinimi prej 85 – 95%. Ende nuk ka një vendim zyrtar, por po diskutohet për një dozë të tretë përforcuese duke filluar nga shtatori, veçanërisht për grupet më të rrezikuara. Një dozë e tretë e vaksinës, 6 muaj pas vaksinimit të dytë, përforcon edhe mbrojtjen kundër të ashtëquajturve “Variants of Concern”, si psh varianti Delta.

PANDEMIA COVID-19 DHE EFEKTET NË SHËNDETIN MENDOR

Që nga fillimi i pandemisë, më shumë se 150 milionë njerëz janë infektuar me COVID-19 dhe më shumë se 3 milionë kanë vdekur prej tij. Por a jemi në gjendje të deshifrojmë kostot e problemeve të spektrit mendor? Jeta e përditshme e shumë njerëzve ka ndryshuar ndjeshëm për shkak të mbylljes së plotë të jetës shoqërore me pak ose aspak mundësi të tjera socializimi apo argëtimi. Kjo mund të shkaktojë stres, gjendje ankthi, depresione dhe pasiguri tek njerëzit me një sëmundje mendore ekzistuese, si dhe tek njerëzit pa histori të mëparshme. Reduktimi i kontakteve sociale dhe vet-karantina po bëhen vatër e rrezikshme e rritjes së dhunës dhe abuzimeve në familje. Prandaj një sfidë, për nga rëndesia e barazvlefshme me atë të vaksinimit të popullatës, është puna paralele e qendrave sociale dhe të luftës kundër dhunës në familje.

KËRCËNIMI I BOTËS NGA VARIANTI DELTA DHE VARIANTET E TJERA

Viruset ndryshojnë vazhdimisht përmes mutacionit dhe shfaqja e varianteve të reja të një virusi është e pritshme. Ndonjëherë variantet e reja shfaqen dhe zhduken. Herë të tjera, variantet e reja bëhen përcaktuese të dinamikës së pandemisë. “Variants of Concern”, pjesë e të cilit është dhe varianti Delta, karakterizohen nga një virulencë më e lartë dhe kështu përhapen më shpejt dhe në mënyrë më efektive. Aktualisht, varianti Delta po luan një faktor dominant, duke shkaktuar 84% të infektimeve të reja në Gjermani. Njerëzit të cilët nuk janë vaksinuar plotësisht kundër COVID-19 janë më të rrezikuar ndaj varianteve të reja. Delta mund të mos jetë varianti i fundit i virusit me rrezik të lartë. Mënyra më e mirë për të ngadalësuar shfaqjen e varianteve të reja është të zvogëloni përhapjen e infeksionit duke marrë masa për të mbrojtur veten, përfshirë marrjen e një vaksine COVID-19 kur është e disponueshme.Vaksinat e autorizuara të COVID-19 mbrojnë kundër Delta dhe varianteve të tjera të njohura.

SITUATA NË KOSOVË, SHQIPËRI DHE TROJET SHQIPFOLËSE

Që prej fillimit të pandemisë, kontributi im aktiv ka qënë në Gjermani prandaj e kam të veshtirë të flas me fakte nga përvoja personale për trevat shqipfolëse. Megjithatë, lidhjet me Tiranën i mbaj të forta përmes prindërve. Në këtë stad të pandemisë është shumë e rendësishme nxitja e politikave pro vaksinimit, si p.sh. duke hapur qendra vaksinimi në zonat më të populluara apo duke avantazhuar të vaksinuarit në evente publike. Derisa të paktën 80% e popullsisë të ketë mbrojtje imune përmes vaksinimit ose shërimit, relaksimi i mëtejshëm i masave do të çojë sërish në rritjen e numrit të rasteve. Prandaj është e rëndësishme që hapja e mëtejshme të realizohet me kujdes e me hapa të vegjël. Përvoja ka treguar se edhe masat e thjeshta të tilla si distanca, higjiena, mbajtja e maskës dhe ajrosja mund të mbrojnë kundër infeksionit.

DOKTORATURË NË FUSHËN E ONKOLOGJISË

Prej më shumë se 2 vitesh, paralelisht me studimet e mjekësisë, jam e angazhuar me kërkime shkencore për të mbrojtur PhD/Doktoraturën në fushën e onkologjisë. Një projekt ky sa ambicioz, aq edhe impenjativ. Subjekti i studimit janë ndryshimet në biologjinë e tumorit të kancerit të gjirit para dhe pas menopauzës. Analiza retrospektive e mbi 5000 rasteve të pacientëve na mundëson vendosjen e një korelacioni midis nënllojeve gjenetike të kancerit të gjirit me statusin menopausal. Këtë vit botuam në disa prej revistave dhe portaleve më prestigjoze në botën e mjekësisë, artikullin me titull “Toksicitetet e hershme dhe të vonshme dhe çrregullimet përkatëse socio-mjekësore pas trajtimit onkologjik të kancerittë gjirit-Implikimet dhe Vlerësimi i Kërkesës së Rehabilitimit”. Artikulli është lehtësisht i aksesueshëm në rrjet në gjuhën gjermane dhe angleze. Ndërkohë, vazhdoj të punoj intensivisht për publikime të tjera shkencore.

KUSH ËSHTË BLERTA MUÇO?

Menjëherë pas përfundimit të gjimnazit “Sami Frashëri” në Tiranë, në sektorin dygjuhësh shqiptaro-gjerman me rezultate të shkëlqyera dhe mbrojtjen e gjuhës gjermane, fillova studimet e mjekësisë në Universitetin Julius-Maximilians-Universität Würzburg në Gjermani. Vendimi për tu larguar nga Shqipëria me studime në moshën 18 vjeçare, nuk ishte i lehtë, por sot pranë përfundimit të studimeve me vlerësimet maksimale nga pedagogët, i jam mirënjohëse më shumë se kurrë familjes sime për mbështetjen e pakushtëzuar. Gjatë studimeve kam kryer praktika të shumta në disa spitale si: spitali universitar i Würzburg, spitali universitar i Goethe-Universität Frankfurt, Juliusspital. Gjatë vitit të 6 të studimeve, i cili në Gjermani njihet si viti i praktikës, pata fatin që përmes bursës Erasmus, të punoja në fushën e kirurgjisë për Radboud Universitair Medisch Centrum në qytetin Nijmegen, Hollandë. Momentalisht po punoj për departmentin e kardiologjisë në Spitalin Universitar të Würzburg. Paralelisht me studimet e mjekësisë dhe punimet për doktoraturën, punoj si asistent-pedagoge në Fakultetin e Mjekësisë dhe ndihmës mjeke në Spitalin Universitar të Würzburg. Me përfundimin e studimeve këtë fundvit, nis një rrugëtim i ri për mua, ai i specializimit në klinikë. Mjekësia është padyshim ëndrra ime e fëmijërisë. Por me përfundimin e studimeve, bashkë me ëndrrën timen po realizoj një pasion të madh të babait tim, i cili duke jetuar në periudhën e errët të komunizmit e pati të pamundur të zgjedhë degën e studimeve, pavarësisht rezultateve të shkëlqyera. Babush, kjo është për ty! Por jo gjithmonë ka qënë mjekësia kryefjala e jetës sime. Fëmijëria ime është e mbushur me shumë nota muzike. Kam studiuar për 9 vite piano në shkollën e muzikës “Servete Maçi” duke fituar disa here çmime të para në Shqipëri e rajon e duke luajtur në koncerte të panumërta. Për gjatë viteve të studimit parauniversitar në Tiranë, jam shpërblyer me burse për rezultatet e shkëlqyera nga Bashkia Tiranë. Kjo intervistë për mua ka një vlerë sentimentale të veçantë, pasi unë jam mbesa e të ndjerit Musa Hajro, themelues i organizatës pararendëse të Vatrës, të njohur si “Koshere”. Si e tillë, gazeta Dielli ka qënë për familjen time një shkëndijë e shpirtit përgjatë viteve të errë ta të izolimit komunist. Ftesa për këtë intervistë, për vet kontekstin familjar më ka emocionuar, por dhe ngarkuar me përgjegjësi për të çuar përpara misionin tim në shkencë e mjekësi. I ndjeri Musa Hajro, ishte presidenti i parë i Qendrës Shqiptare të New York-ut, qëllimi i të cilës ishte promovimi i kulturës dhe gjuhës shqipe përtej Atlantikut. Edhe pse larg atdheut, Musa Hajro nuk i rreshti kurrë përpjekjet për të mbajtur gjallë lidhjet me rrënjët dhe vlerat shqiptare. Ai ka qënë një nga financuesit kryesorë të krijimit të shkollës së parë shqipe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe ndër atdhetarët e shquar të kohës që vazhdimisht ka dhuruar ndihma për trevat shqiptare. Sot, pothuaj një shekull më vonë, jam shumë e lumtur dhe krenare me historinë e familjes sime që në çdo kohë ka investuar në kulturë e shkencë, pa i harruar kurrë rrënjët.