te fjales – Dielli

ANTON ÇEFA, POETI I KULTIT HYJNOR TË FJALËS

June 5, 2016 by dgreca

NGA DALIP GRECA*/

Poeti vjen i plotë në botimin antologjik “Flatrime me krahë të preme”/

Poeti, studiuesi, kritiku, gazetari Anton Çefa, vjen i plotë si poet në një vëllim poetik me titullin metaforik ”Flatrime me krahë të preme”, botim i “OMBRA GVG”.

Antologjia dëshmon dhe na risjell provën se Anton Çefa është nga ata poetë që në kohën e ngricave ideologjike e ndryni poezinë brenda vetes, bashkëjetuan së bashku në honet e heshtjes dhe ajo, poezia, ia mbajti ngrohtë shpirtin në dimrat e acartë, për të kënduar në stinën e pranverës së vonë të moshës së vet.

Poeti përjetoi në rininë e vet absurdin e “këngës së pakëndueme”, kur poezia e tij e ndrydhur brenda vetes sfidoi rregullat e ngurta.Në një vështrim sipërfaqësor, ai i ngjan “Bylbylit të mbyllur në kafaz” të shkodranit të shquar Mjedja.

Ashtu siç sqaron vetë poeti në përcjelljen lakonike të këtij botimi antologjik, pjesa më e madhe e poezive janë shkruar në kohën e diktaturës, por nuk u botuan në atë kohë për të pritur një kohë me dritë, ku poezia e tij të mos i nënshtrohej rregullsive të ngurta. Pra ai këndoi në kohën e diktaturës, por këndoi nën zë, këndoi me vete dhe për vete, këndoi ashtu siç dëshironte ai, jo siç diktonte koha që vriste shpirtrat e lirë.Ishte koha që priste flatrat për t’i bërë të pamundur flatrimet në qiejtë zymtë. Ashtu si Shkodra e tij antikomuniste, që ai e ka dashtë edhe “pse nuk flirtoi me qiejtë e ndytë”, të dy ndjehen krenarë për sfidën. As poeti nuk flirtoi.

Na ndihmon për të pereceptuar hershmërinë e poezisë së Antonit, ndrydhjen e saj në honet e heshtjes, përcjellja e mikut të tij të vjetër, nën kujdesin e të cilit botohet ky vëllim antologjik, Ferik Ferra, i cili tregon mbijetesën e poezisë së Antonit, që në mes vitet ’50 të shekullit të kaluar. Ferra shkruan: ”Vera e vitit 1955 na ndau. I lamë njeri-tjetrit si kujtim nga një poezi, të cilën Antoni e kujton vetëm në disa vargjet e fundit.”

Miku i vjetër tek përcjell me shumë dashuri krijimtarinë e kolegut të tij, poet, në kohëtakimin e vonshëm, konstaton:

Dora e poetit kishte prerë e qepur me dorën e mjeshtrit, petkun poetik me një linjë koncize dhe elegancë mahnitëse, duke dhënë nëpërmes ekstratit të ngjeshur, pikërisht fjalën, që është e para në belbëzimet e njeriut.
E peshon si guri fjala

E ma tepër se guri.

Çefa e kujton kohëndarjen me mikun e tij Ferra përmes vargjeve të mallit dhe ftillesës:
Ishte një kohë e largët

E pakohë

E fjala e pafjalë,

Kur u ndamë s’na panë…

Ishte kohë e pafjalë. Mjafton ky varg për kohën e absurdit, kur me ligj qe shpallë ndalimi i fjalës e heshtja ishte “kapak florini”.Ishte koha e rinisë së poetëve, që u digjej shpirti nga metaforat e vargjet, por fluturimi qe i ndaluar dhe krahët të prerë, flatrimi fare i pamundur:
Na rreshkej etja në gjak,

Për fluturim

Por s’kishte qiell,

Kur u ndamë…

(Poezia për një tubëz “Diell të vështirë”)

Poeti Çefa bashkë me poezinë e vet jetoi vetëveten në honet e heshtjes, ku thirrjes së tij askush nuk i përgjigjej në humëbëtirën kallkan:’
Në Honin e zaneve

E të emnave

Thërras
E nuk përgjigjet asnjeri

“Njeri”…

Në kohën e shkuar të ndalimit të fjalës, poeti e sheh veten rob të errësirës, si një cung i ngujuem diku/ në hapsinën e pafund të një nate…

Ndjehet shumëfish rob,-rob i errësinëns dhe shpirtit; i gjakut dhe fjalës, që ishte peng i kohës të fjalës së ndaluar.
Poeti në misionin e tij poetik ishte shtegtar i vjetër drite, por ndjen dhimbje që misioni i mbeti peng i kohës, nga që e degdisën shtigjeve të errëta.Poeti vetërrëfehet:
Isha shtegtar i vjetër drite,

Po më dorzuen shtigjeve të errta

Të vuej urinë e shpirtit

Më dënuen…

Poezitë e kohës së ndaluar përshkohen nga dhimbja e trishtimi.Siç konstatojnë stuiduesit e fenomenti Çefa, ai sjell përngjasime me fenomenin e lirikut të famshëm, Lasgush Poradeci, që kaloi në harresë totale, që të mos flirtonte me të keqen. Kjo s’ka qenë e lehtë për t’u realizuar se poeti nuk ishte në gjumë letargjik, që befas një ditë u zgjua dhe nisi këngën e ndërprerë poetike. Ai pagoi koston e heshtjes, gjakosi shpirtin nga dhimbja. Kjo nuk është pak për një poet.Poezia nuk është vetëm fjalë, poezia është vuajtje, që të djeg shpirtin në çastin shpërthyes, në kohëshkrepjen e blicit të ndjenjës. Sintezë e asaj kohe vuajtjesh poetike është poezia me titull ”Varrosja e fjalës”:
Në qelinë e heshtjes kam varrosun veten

Me heshtjen e varrit kam mbulue fjalën

E gjatë kjo natë e zymtë, e gjatë!

Në gojën e kohës sonë

Pëlhurë kanë thurur marimangat.

Baj të iki prej vetes sime, s’mundem.

Rrekem të lëshohem vrap pas vetes, rrëzohem.

Në natën e kobit më ka humbun emni,

Mbi kobet e natës nuk munda ta ngre dorën.

Antoni nuk ka mni ndaj Atdheut, përkundrazi, e dashuron atë dhe në mërgimin e largët, thur këngët e dhimbjes dhe të krenarisë për Shkodrën e dashur, për Atdheun që gjendet përtej horizonteve.

Poezia e tij na sjell në kujtesë shkodranët e mëdhenj të mërguar, që i kënduan Shkodrës loce, Drinit, Bunës, Cukalit, Rozafës hyjnore, paçka se kënga e Antonit është më konkrete, ai këndon shtëpisë së vjetër, kumbullës në fund të kopshtit, në degët e së cilës, ai metaforikisht” var përgjithëmonë/ Buzëqeshjen e fëminisë”. Antoni nuk nis nga bregu i Atlantikut drejt Shkodrës, dallëndyshen, që t’i çojë falmeshëndet e t’i sjellë lajme nga Atdheu. Ai nuk e sheh zogun shtegtar-dallëndyshen, si ljamdërgues a lajmsjellës, dallëndyshen e trajton fisnikërisht si mbartëse e lirisë së fjalës:

“E(dallëndyshja) me skjep shkruen mbi tokëne zezë me hjeroglifet e gjuhës së dallëndyshave lirinë e fjalës e të gjitha të drejtat e fisit të saj”.

“Përtej horizontit të dhimbjes”, është poezi që i përkushtohet të birit, me emrin autokton, Labeat. Çefa ka endur nën një pëlhurë metaforike dhimbjen përcjellse:

Muzgu përtyp thërmijat e fundit të dritës

Të nji dielli në perëndim.

Kujtesa kufomën e lirisë

Së vdekun prej kohësh.

Djali më pyet….

Atje është horizonti i dhimbjes,

Bir,
Përtej ati horizonti

Asht’ Atdheu…

Ka diçka arbëreshe në thelb kjo poezi që të sjell ndër mend zakonin më shumë se pesë shekullor të “Gjakut të arbërit” që kapërcyen Adriatikun në shekullin e ikjes dhe kur u lindnin fëmijët, i drejtonin me vështrim kah deti dhe u tregonin Atdheun. Poeti Çefa bën të njëjtin rit në mënyrë poetike, duke pasur si konvencion orientues gjeografik, pa limit distance, horizontin e largët, pas të cilit “Asht Atdheu”.

Në një tjetër poezi ”Mall Shqipërie”, ndjenja e mallit është më e drejtëpërdrejtë:
Dallgët të çapërdisuna,

Të turbullta e të zymta Atlantiku

Urë kujtese

Për buzëqeshjen e urtë e të kristaltë

Të valëve të Adriatikut,

Ku gjithnji lundron

Si barkë me vela të bardhë

Hija e trëndafiltë e nji malli.

Në këngën poetike të drejtëpërdrejtë drejtuar qytetit të tij të dashur, Shkodrës, poeti Çefa, derdh të gjithë majanë e fjalëve dhe të stilistikës duke gatuar një poezi malli e dhimbjeje bashkë:
Shkodrës
Të kam pa me synin e të gjitha qosheve

të rrugëve

E tinzisht

Të kam joshë çdo lakmi dëshire

E dridhje zani.

……………………………

Ende më vjen e mbytun

E me një ritëm të çuditshëm

Jehona e hapave të lirë

(Jehonë hapash të dikurshëm)

Mbi kalldramat tua të mëndafshta

(e të butë si tapete)

E më duket se në këto shtjella ajri

Po zvargen ende tingujt e ëmbël

Të kumbonëve

Që shpallshin paqën e njeriut të mirë.

Të kam dashtë gjithmonë

Por ma tepër e ma

Pse nuk flirtove me këta qiej të ndytë.

Mjafton vargu i fundit për të zbuluar krenarinë e poetit për qytetin e disidencës komuniste, që nuk flirtoi, nuk u nënshtrua, por sfidoi, duke pranuar ndëshkimin.

Në këtë botim antologjik, vihet re se ka një shkrirje shtresore të krijimtarisë së Çefës.Antologjia ka shtresëzim kohor; poezitë e kohës së ndaluar dhe poezitë e shkruara në liri.

Anton Çefa është një zë i veçantë, që ka tërhequr vëmendjen e shumë sutudiuesëve dhe kritikëve të poezisë, të cilët edhe pse kanë mendime të ndryshme, bashkohen në një pikë të përbashkët:Poeti Çefa, është unikal në poezinë e vet dhe, gegërishtja e ëmbël, i ka dhënë muzikalitetin fjalëve të përdorura me racionalitet nga poeti, që nuk shpërdoron me të drejtën e të shkruarit.Ai është mjeshtër në stilin e vet të rrëfimit poetik, e punon me durim fjalën, e lëmon me dashuri, ka një leksik tepër të pasur, zotron një minierë të pasur figuracioni stilistiko-letrar.

Për poetin Ferik Ferra, poezia e Antonit, është e ngjeshur, e ëmbël, me efekt ”shpërthyes”, ka pak materie, por materie që peshon rëndë.

Poezia e Çefës njihet nga larg se vjen prej Shkodre, prej metropolit të poezisë shqiptare. Elementët metrikë të gjetur, sidomos metaforat, por edhe të gjithë figurat e tjera poetike, të thurura me art të vërtetë, si ato të elementit epik dhe ato të elementit lirik, i japin poezisë së Antonit, një kostum origjinal, që vetë ai ia ka qepur mjeshtrisht, dhe që duken se qëndrojnë pa defekte në trupin e përgjithshëm të antologjisë së tij poetike.

Për Dëfrim Canin, redaktorin e antologjisë poetike “Flatrime me krah të preme” Anton Çefa kategorizohet si poet i tri dimensioneve:poeti i zotësive linguistike, poeti i formimit stilistikor dhe i mjeshtrit simbolik.

Vështrimi teoriko-letrar që i ka bërë poezisë së Çefës, studiuesi e kritiku Cani, është një këndvështrim profesionist i një njohësi të thellë të poezisë.

Cani konstaton të veçantën e poezisë së Çefës, duke u fokusuar në mjeshtrinë krijuese, në zotësinë e tij për ta përdorur fjalën si mjeshtër i fjalës, në tingëllimin poetik të togfjalshave, të gatuar në magjen e gegërishtes: ”Pellgje heshtjesh”,”skaji i msheftë i fjalës”,”në skajin e msheftë të mllefit”, “si kufomat në vorrin e përbashkët”,”rob i errësinës”,”Honeve të heshtjes”,”mbi vorrin e pritjes”,”fjala u ba dhimbje”,”shteg i ujkut”, ”zakone shpendësh”, “rrgalla e fjalëve”,”krrokamat e korbave”-me gjuhën e Canit do të shpreheshim”Ja me këtë situatë të ngarkuar simbolike dhe stilemore, metaforike dhe stuhi poetike është mbjellë e gjithë poezia e Anton Çefës.”

Me shumë interes është vëzhgimi që i bën Cani (jo vetëm ai) pranisë së gurit në poezinë e Çefës, ku ai konstaton një të vërtetë poetike të pamohueshme:”Anton Çefa-një poet i çuditshëm, me një “ngarkesë” të madhe njohjeje mbi shpinën e poezisë së tij, arrin të komunikojë përmes kumteve të gurit. Është një lëndë e çuditshme prej nga “merret vesh” se ara e fjalëve ka qenë e vogël për poetin, se ai ka derdhë dialogë me baladën e vetmisë, sepse është njeriu tipik, poeti “i pabindur”, i cili ushqeu bisqe në trungun e gjuhës së Buzukut, Budit, Bardhit, e Bogdanit.
Edhe për Ledia Dushin, figura më e përdorur është guri sepse në të ngrihet dhe shkrihet shpresa.

Për Ledian, poezia e Antonit të jep shkak të besosh se vetë poeti u rrëzua në honin e ëndërrës, por ëndrrën e shkroi.Ai vuan siç vuan një shpirt që ndjen dhe lëshon thirrjen:”Kur do të vijë dita të dal e të thërras pa frigë emnin tim në kupë të qiellit”?

Antoni bashkë me poezinë e tij jetoi kohën e ngricës së gjatë, kohën kur ”Hana fshin njollat e përgjakta me shtupa re të murme e i lanë me reflekse valësh”…

Një studim të thellë i ka bërë poezisë së Çefës, shkrimtari, studiuesi, kritiku dhe publicisti me zë në fushën e letrave shqipe dhe rumune, Dr. Ardian-Christian Kycyku. Ai nuk e identifikon poezinë e Antonit me atë llojë letërsie që pas rënies së Murit të Berlinit, u klasifikua si letërsi e burgosur, me gjithë thelbin e ngjashëm që ka me atë llojë letërsie. Për librin e parë, “Dritarja e një britme”, Kyçyku thotë se është në fakt, britma e njërës prej dritareve të shqiptarisë, është njëri nga ata pak vëllime fatlume që arritën të vetmohohen, kur fjala e lirë ndalohej dhe të çlirohej nga shabllonet, kur fjala rifitoi të drejtën të thuhet.

Për Kyçykun poezia e Çefës ka një muzikalitet dhë ëmbëlsi të pazakontë. Vetiu ajo ia del mbanë të tretë kufijtë e thepisur mes kohërave dhe dasive kalimtare dhe të ngrejë një folezë krejt të vetën në atë hapësirë të shpirtit njerëzor, ku poezia është njëherazi edhe muzikë, edhe lutje, edhe mall për stinët e shpirtit, edhe mall për trojet e hyjve, edhe ritual pavdeksimi të ngadaltë.

Një këndvështrim të veçantë ka për poezinë e Çefës edhe studiuesi e publicisti Idriz Lamaj, i cili konstaton se “edhe aty ku shprehet dhimbja, e cila zen vend të veçantë në poezinë e tij, …shihet se Çefa ka gjithnji nektarin e trashëgimisë mijëvjeçare shpirtnore të botës iliro-shqiptare dhe me të ka arritë përsosjen e artit poetik dhe ka ruajtur dinjitetin edhe shpirtin e tij.”

Krahas të tjerave poeti, studiuesi, përkthyesi dhe kritiku Gjekë Marinaj, vë re se “Gjuha gegënishte letrare e Çefës të mahnit me pasurinë dhe muzikalitetin që mban në vetevete.”

Nga ana e tij, kritiku Ilir Seci, konstaton se poezia e Çefës është një risi, sa i përket rrethit tematik, sferës së preokupimeve dhe angazhimeve artistike, poezi e cila kryekreje ndërton një profil të mëvetësishëm në krijimtarinë shqipe.

Duke hyrë në thelbin e universit poetik të Anton Çefës, studiusi dhe publicisti, Dr. Ardian Ndreca, shkruan se “Gjallina e figurave, metaforat e lëvizshme e, mbi të gjitha, poeticiteti i vërtetë që rrin në kapërcyell të nevojës filozofike për me shpreh intimitetin e qenjes ”njeri i lirë”, e bajnë transparent shikimin aktual dhe retrospektiv të poetit dhe i japin vargut të tij, dije e paqe.”

Për t’ia lënë lexuesit që t’i zbulojë të gjitha të fshehtat e antologjisë poetike të Anton Çefës, sjellim në vëmendje faktin se shumë nga poezitë e reja , që botohen për herë të parë, kanë një realizim të përsosur poetik, ku ndjenja dhe figuara, gatuajnë mallin, dhimbjen, por dhe dashurinë. Madje, erotika e Anton Çefës, meriton një vështrim të veçantë, ndërsa poezitë e pikëllimit dhe të kujtimit, si ”Te varri i vëllaut”- Tishit; “Asaj që yllson”-nanës, “Mos pini ujë në hurdhat e kohës”-Në kujtim të babës, janë poezi antologjike, që meritojnë zbërthim varg mbas vargu.

* Marrë nega libri i sapo botuar i Autorit Anton Çefa”Bardhësi me zdritje bore”

OPUSI POETIK I MAKU PONES-DRITË E BARDHË E ARTIT TË FJALËS

November 21, 2014 by dgreca

Shkruan: MSc. Albert HABAZAJ*/
Emri i Maku Pones është ndier në skenën poetike qysh në vitet ’50 të shek. XX. Profili letrar i tij shfaqet në disa plane: si poet, si prozator (tregimtar, novelist e romancier) dhe si dramaturg, me kontribute të dukshme në dy fusha: në letërsinë për të rritur dhe në letërsinë për fëmijë. Në nënfushën letrare të dramaturgjisë, sipas studiuesit të njohur kanadez, Robert Elsie, ndër autorët shqiptarë, që i kanë kushtuar energjitë e tyre me shumë sukses skenës, është edhe Maku Pone. [shih: Elsie, Robert, “Histori e letërsisë shqiptare”, Tiranë – Pejë, Dukagjini, 1997, f. 433]. Shtylla vertebrale, që mban në këmbë konstruktin e fortë poetik të Pones është drita e bardhë e artit të fjalës së kulluar, sa hënore, aq tokësore. Dy këmbët, që mbajnë harmoninë e urës poetike nga koleksioni klasik i letërsisë së sotme shqiptare në poezinë bashkëkohore, janë ndjenja me “gjak dashurie në rrënjë” dhe mendimi filozofik, që fqinjësohet me “rrufetë” e perëndishme, si “vizion brirësh a eshtrash”. Libri më i ri “Dritësi e terr”, (2014) është pjesë e trilogjisë poetike të autorit të njohur fierak, dhe përbën vëll. 2, i cili ka pararendës vëll. 1 me titull “Në kërkim të fytyrës” i cili pritet të botohet së shpejti. Po ashtu, pret të shikojë dritën e botimit edhe vëll. 3 i trilogjisë me titullin metaforik “Zjarr i hidhur”. Spunton për këtë vëllim poetik, autori e ka marrë nga shkrimtari dhe diplomati i njohur grek Vassilis Vassilikos (18. 11. 1934), trajtuar, kuptohet, sipas këndvështrimit të tij poetik. Libri më i ri “Dritësi e terr” i poetit Maku Pone është një gëzim letrar për ne, lexuesit e vëmendshëm të librit të mirë dhe përdoruesit e dobishëm të penës. Gjykoj të shpreh një vlerësim sentencial në trajtë urimi, sepse bisturinë kritiko – redaktoriale e ka përdorur me ndershmëri profesionale në parathënien e librit, kritiku letrar, poeti, publicisti dhe mësuesi i dashuruar me letërsinë, tepelenasi i fierakizuar, Bujar Xhemal Rama, të cilin e përgëzoj për punën e vlertë që ka bërë për vëllimin poetik të profesor Makut, ndërtuar për jetën reale mes antitezës “dritësi” dhe “terr”. Në këtë kohë, ende të pakthejlltësuar letrarisht, kur gufosemi nga lukunia barbare e librabërësve, që unë po i cilësoj vandak me bezga të njoma, që s’ndezin as në palcë të korrikut [shprehje frazeologjike, mospërf. njeri i trashë nga mendja], libri me poezi “Dritësi e terr” i Maku Pones, vjen si thërrime diellore, që na ngroh bukurisht me fisnikëri botën tonë shpirtërore, duke na përmirësuar në ndjenjë, në mendim dhe në shijet estetike. “Dritësi e terr” na ngarkon me emocione të fuqishme pozitive dhe vjen si një mrekullim mëngjesor i këtij poeti interesant për vullnetin e tij balzakian në portën e moshës e bardhë, ku sapo ka trokitur si hirësi me reflekse vezulluese të mesazhit universal të poetikës poniane. Në fakt, unë kam ardhur sot nga Vlora, që të zihem me punonjësit e Gjendjes Civile të Rajonit Nr. 2 të qytetit të Fierit, ku banon profesor Maku (bëj shaka), sepse jam zemëruar me ta, nga që më kanë dhënë informacion të paduhur. Sipas tyre, poeti Maku Pone qenkërka 75 vjeç për 76! Në fakt, sipas këndvështrimit tim (dhe besoj me mua janë dakord gjithë poetët këtu), poeti Maku Pone na duket 57 vjeç, se aq është me shpirtin poetik, me vitalitetin shembullor, me idealin qytetar, misionar dhe vizionar. Ai diti shkëlqyeshëm dhe natyrshëm ta kapërcejë traun e vjetër (biles, as dhe nuk mori infeksion nga vjershërimet e angazhuara, të kërkuara, të porositura e të përkushtuara). Ai udhëtoi e udhëton i sigurt në shinat e poezisë së re, ecën pa pengesa në hapësirat e saj të pamatë. Poeti universal i dashurisë Maku Pone shquan për artin e bërthamës së dashurisë, sepse siç qe nëna e tij çadër mes shiut për të, edhe ai bëhet “çadër për t’i ruajtur e për t’i mbrojtur/ jo vetëm nga një shi/ gruan e jetës dhe fëmijët”, pasardhësit, njerëzit, miqtë, dashamirësit. Për këtë humanizëm të prekshëm altruist kërkon vend, aq sa zë një fill bari. Duke lexuar poezinë “Për pasardhësit”, mua më shfaqet imazhi i Uitmanit myzeqar (Walt Whitman, 1819 – 1892) në kohën që jetojmë me banim në Fier. Ky imazh më bëhet më i qartë, kur lexoj poezi të tjera të Pones, ku vërej një lidhje të plotë e shpirtërore me natyrën, si novator dhe për ndjesitë mistike. Maku Pone njihet tashmë edhe si mjeshtër i portretit poetik, sepse pena e shpirtit të tij ka gdhendur emrat e fisnikëve të poezisë shqipe, mesdhetare, europiane e botërore, që nga Fatos Arapi e Alen Boske, Janis Ricos e Migjeni, Jorgo Luis Borges e Frederik Reshpja, Dhimitër Jano e Majakovski e deri te i biri, Edvini, që ka vizatuar portretin e mëmës në mur. Kur lexova poezinë “Obeliskët”, kushtuar poetit të paharruar Ilia Kule (1944 – 1987), u ndala, pulita sytë dhe shijova artin e ndjesisë së hidhërimit te vargu “Varret u dashkan hapur në qiell”. Këtë varg nuk e kam dëgjuar apo lexuar më parë ndër poetë të tjerë. Është prodhim original (bio, si i thonë sot) i imagjinatës krijuese sa magjike e hyjnore, aq tokësore e të prekshme të poetit të bardhë Maku Pone. Dëshiroj të nënvizoj në këtë kumtim urues, se Maku Pone ka siguruar mbështetjen e tokës në poezi. Ai ka arritur ta ketë të sigurt dhe mbështetjen e ajrit me artin e tij brilantin të fjalës së zgjedhur poetike. Poezi si “Funerali i një zogu”, apo “Personaliteti i qenit” janë shembëlltyra artistike e mbështetjes së ajrit dhe të tokës që ka siguruar krijmi i Maku Pones. Opusi letrar i M. Pones përbën një ndihmesë për çiltërsinë e letrarishtes poetike në gjuhën shqipe, duke kryer njëherazi një obligim për artin e fjalës dhe një detyrë atdhetare e qytetare. M. Pone është një figurë me integritet letrar dhe, me vëllimin “Dritësi e terr” klasifikohet memorie poetike e kohës, e moshës që përfaqëson. Ai, ndërkohë, ravijëzohet si poet i kontrasteve dhe i ngjyrave, që ka privilegjin si i pranueshëm i të dy kohëve për nivelin artistik, cilësinë poetike dhe funksionin estetik të krijimtarisë së tij të bukur, të mirë dhe të dobishme, duke arritur të jetë person kontakti për poezinë e brezave. Pone do të ketë fatin të rrojë sa poezitë e tij, si një zog në fluturim të përhershëm, si poet e si njeri. Është fat i bukur, që në Principatën e Shkrimit, një dritë e bardhë si Maku Pone, na e bën shkëlqimin e poezisë së lartë. Për shoqërinë tonë letrare, Maku Pone, me 34 libra të botuar, nga të cilët, 14 me poezi, 4 me prozë, 6 libra për fëmijë dhe me 10 drama, është një florin në formë njeriu, që ka shtydhur mushtin poetik të jetës njerëzore për ne.
Biografia: Maku Pone – (lindur më 1 Mars 1939 në Fier, Shqipëri) është poet, prozator dhe dramaturg shqiptar. Fëmijërinë e kaloi në qytetet e Fierit, Pogradecit dhe Tiranës. Studimet e mesme i kreu në Shkodër; studimet e larta në Moskë për inxhinieri nafte. Ka studiuar gjithashtu për filozofi. Pasi u diplomua, punoi si inxhinier për një periudhë relativisht të shkurtër në industrinë e naftës. Në vitin 1974, filloi punë si kryeredaktor në gazetën lokale të qytetit të Fierit. Pas debutimit me disa drama, që u vunë në skenat profesioniste, në vitin 1983, filloi punë si libretist (dramaturg) pranë teatrit “Bylis”, Fier. Më pas punoi në televizionin rajonal TV Apollon. Pavarësisht nga punët që ka kryer në vite, krijimtaria letrare ka qënë drejtimi kryesor i jetës së tij. Në letërsi ka botuar qysh në vitet pesëdhjetë të shekullitXX. Në vitin 1969, ka dalë me librin e tij të parë poetik “Kur buzëqeshin shokët”. Përveç poezive, ka shkruar mjaft për teatrin dhe një kohë i është kushtuar edhe letërsisë për fëmijë. Ka fituar pesë çmime të ndryshme në konkurset kombëtare: në gjininë e poezisë (2 herë), në prozë (2 herë) dhe në dramaturgji (1 herë).
Libra të botuar:
I – Poezi (14 libra): “Kur buzëqeshin shokët” (1969), “Yje mbi bar” (1973), “Në brazdat e kësaj toke” (1975), “Lulëzim” (1982), “Gjaku i verdhë i lulediellit” (1998), “Në portat e erërave” (1999), “Çeku i reve” (2001), “Dëbora e Orientit” (2005), “Triologjinë poetike” (2009): “Qiparisat e muzgut”, “Muzikë dimri”, “Një kafe me gurin”, Në kërkim të fytyrës (2014), “Dritësi e terr”, (2014) dhe “Dritësi e terr”, (2014).
II – Dramaturgji (10 libra): “Shpërthimi” (1976), “Fundi i sinorëve” (1977), “Asgjë nuk është harruar” (1979), “Atje në Ebro” (1979), “Natë e pagjumë” (1980), “Udhë të mbarë” (1982), “Shokë dhe vite” (1984), “Dosja 63” (1985), “Shqetësimet e një mjeku” (1988) dhe “Një vajzë e fyer” (1990).
III – Prozë (4 libra): “Shtëpia midis mollëve” (1984) (novelë), “Trëndafilat e mesnatës” (1987) (roman), “Motër e vëlla” (2003) (roman) dhe “Balona me bedena” (2004) (tregime).
IV – Letërsi për fëmijë (6 libra): “Naftëtarët e vegjël” (1969), “Ne jemi gjeologë” (1969), “Postieri ynë” (1970), “Na thërret trumpeta” (1971), “Pushimet dimërore” (1971) dhe “Motër e vëlla” (2003).
*MSc. Albert HABAZAJ
Drejtor i Bibliotekës Qendrore ‘Nermin Vlora Falaschi”,
Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA.

Qiejt e panumëruar të fjalës së Riza Lahit..

January 4, 2014 by dgreca

Nga Namik Selmani/ Shkrimtar/
Joo. Nuk e besoj vërtet se u nga nga jeta miku ynë, shkrimtari, studiuesi, gazetari, skenaristi Riza Lahi. Thuajeni sa të doni! Si të doooooni! Vendosni çdo fjalë të shqipes, të anglishtes, të frëngjishtes diku në nekrologjitë internetike, diku në shtyllat e bulevardeve, në ndonjë kronikë televizive aty nga fundi i lajmeve! Ai është mes nesh Mjafton që të hapim një libër, një kronikë takimi e do ta kemi atë sa të menduar, sa të mençur, sa gojëtar, sa hokatar. Ishte vetvetja jonë më e mkrë Sa keq që televizionet shqiptare nuk e dhanë një njoftim për të Ato, televizionet merren me sa e sa kronika kriminelësh e nuk kujtohen që të flasin shumë më tepër për këtë Fisnik të Fjalës Shqipe që për dekada ka punuar për ta bërë atë sa më të bukur të brezi i tij i krijuesve, por edhe tek më të rinjtë. Dhe jo vetëm në Shqipëri, po edhe në Kosovë, në trojet amtare në diasporë Madje në të gjithë botën. Se kudo kishte miq të mirë Riza Lahi. Për ta bërë sa më të njohur në botë bash si rilindas i kohëve moderne. Njeriu nuk ka bërë deri tani një peshë të saktë për dhimbjen njerëzore. Ka krijuar Peshore për të peshuar qoftë edhe miligramët e një trupi apo ato të shkëmbinjve të mëdhenj, të makinerive, të raketave kozmike me tonelata të tëra peshë, po jo atë të dhimbjes. E ndarja me Rizain fort na dhembi! Iku pa pyetur miqtë që e donin aq shumë dhe ia vlerësonin fjalën e tij. Vite me radhë fluturoi në Qiejt e kaltër si pilot i patrembur. Gati si pilot i lindur. Me sy të fortë shqiponje. Shumë herë thoshte se ishte pilot. Madje na thoshte edhe gradën e merituar nënkolonel. Kur e pyetën në një emisin televiziv se cila ishte poezia e tij më e dashur ai tha se ishte një poezi për një pilot veteran që kishte lënë qiellin e ishte në tokë. Në poezinë e tij flitej për një pilot që të gjitha sekretet , dashuritë emocionet e vërteta njerëzore ai ia kishte truguar mikut më të mirë .. qiellit. Mos kishte ndodhur edhe me të kështu në të gjallë a në vdekjen e tij.
Kur e la qiellin me avionë e u ul në tokë mes luleve, zhurmave, dyfytyrëshve, baltovinave bulevardeve me zhurma shumë e me semaforë të panumërt, para ferrave që na janë futur në këmbë, u bë shumë herë nostalgjik për qiejt. Atëherë dhe deri në ditën e ndarjes. Qoftë me mjegullnajë, me shi, me flutura bore, me dritë kaltërore qiejt ishin dadhira e madhe e jeëtsb së tij . Ishte Kurora që ai ia vinte çdo fjale çdo mendimi.. Veçse pa autostrada me sinjale Rizai kishte brenda vetes me dhjetra qiej, ylberë, satelitë të veçantë hapësinorë që ndriçonin dhe e zbukuronin aq shumë shpirtin e tij madhështor dhe atë mirësi zemre që rrallëkush e kishte. Që në atë kohë ai krijoi Simbolikën e Qiellit. Të Qiellit të Fjalës E ku ai mbeti më fitimtar se fitimtarët. Mos vallë copëzat e qiejve, të mjegullave apo çarçafët e borëruar që ai i kishte dashur aq shumë, po edhe i kishte sfiduar si fitimtar në ditënetët e jetës së tij, ia kishte dhënë këtë si Medaljon të Shpirtit të tij shkodran, të atij shkodrani hokatar dhe aq të mencur? Pas avionit mori biçikletën. Një poet romancier, përkthyes i talentuar një studiues, gazetar i spikatur që ia përpinin gazetat shkrimet e tij, po ecte në Tiranë me biçikletën. Ndoshta i qëndronte besnik Shkodrës së tij aq të njohur për këtë mjet udhëtimi. Ndoshta se ishte mësuar me fllad qiejsh në gjoksin e tij që po i thinjej ashtu si dhe flokët. Tani Shkodrës ai donte t’i jepte çdo gjë të bukur, fjalën. Kudo e përqafoi denjësisht këtë qytet të bukur. Para pak vitesh do të botonte librin poetik “Hanibales ande portas”. Kur e pa Shkodrën e tij të përmbytur aq sa edhe loti i burrit nuk ishte turp, i erdhi më mendje ky varg. Po bënte mjeshtërisht elegjinë për Shkodrën të mbytur që donte ndihmë
E , kur iku , në një ditë fundviti vetëm pak ditë para ditës së lindjes (16. janar 1950) besoj se me plot gojë ai e kishte fituar garën me Qiellin e Fjalës, me Qiellin e poezisë, me Qiellin e Shpirtit Njerëzor, duke u futur në radhën e atyre njerëzve të mirë që nuk i gjen sot as me kandilin diogjenian. Nuk mundem të gjykoj dot se sa i aftë ishte ai që të pilotonte, po entuziazmohesha aq shumë si fëmijë i burrëruar kur e shihja se si fliste për to, se sa dashamirës që ishte për shokët pilotë. Më gëzonte se sa bukur e fliste ai për pilot e për familjarët e tyre., Po, po, fjala e tij i ngjante një Sofre të madhe ku mund të gjeje mrekullisht një miqësi të sinqertë, një poezi tejet të vecantë sociale, atdhetare, filozofike ndjesore, erotike lirika natyre . Ai pikturonte si një Lasgush shkodran Bunën, Kalanë Taraboshin. Pikturonte brigjet ulqinake, ku ishte nip se nëna e tij ishte nga Ulqini. Para pak kohësh u bashkuam në një aktivitet që dibranët bënin për artistin e tyre Haziz Ndreu. Më solli një antologji të botuar në Mitrovicë. E kishte botuar Shoqata e Shkrimtarëve të Mitrovicës që është një nga më prodhimtaret dhe më të fuqishmet në Kosovë, krahas asaj të Pejës, Gjakovës, Prizrenit, Gjilanit etj. Titullohej “Poetët për Mitrovicën”. Poeti Sabit Idrizi, kryetar i kësaj Shoqate dhe kryeredaktor i revistës “Fjalë e valë“ kishte zgjedhur Riza Lahin që të përkthente në gjuhën angleze të gjithë poezitë e librit. Dhe fort mirë kishte bërë aid he vetë Komuna e Mitrovicës.,. Një botim luksoz dhe me dinjiitet me një botim si në vendet më të zhvilluara perëndimore. Pas këtij përkthimi të Riza Lahit në fund të librit prej rreth 300 faqesh ishte dhe një përshëndetje e tij. Në këtë libër antologji kisha edhe unë një poezi me titull “Po ti na qenke, o Urë e Ibrit?” Nuk ishte vetëm nderi i pjesëmarrjes në të, por edhe se këtë po ma sillte në anglisht pena e Rizait tim të dashur që do ta kem kujtim për shumë vite. Kur erdhi një ditë nga Mitrovica rasti na solli që të bënim udhëtimin nga Prishtina në Tiranë së bashku për 6 orë e që na u duk kaq i shkurtër. Aty ishte edhe proza poetike e Rizait “Buna në muzg”. Kërkonte që Antologjia të promovohej në Mitrovicë ku të kishte edhe përfaqësues nga Evropa nga Tirana, Çamëria. Që ata evropianët ta kuptonin edhe artistikisht shpirtin e madh të shqiptarit liridashës. Një ditë edhe mbase mund të bëhet një aktivitet i tillë, por do të mungojë ai që i përktheu germë më germë të gjithë poezitë, miku ynë Riza Lahi. Karrikja e Rizait do të mbesë bosh. Nuk do harrojmë të vëmë luet më të mira në të. Në dy gjuhët ajo sot lexohet nga ushtarët që ruajnë Urën e Ibrit, nga shefat e tyre, nga diplomatët, nga serbët, anglezët amerikanët, nga shqiptarët e Tiranës e të Vlorës. Atë ditë më thoshte se do të ishte mirë që të bëhej ky promovim madhështor i atij libri ku të merrnin pjesë sa më shumë evropianë e amerikanë që të shihnin poetët e këtij kombi se sa e duan lirinë bashkëjetesën mes kombeve. Si poet e kishte bërë detyrën, tani ishte zëri i patriotit Riza që fliste e që uroj të dëgjohet një ditë.
Vargu dhe fjala e tij e shkruar është njohur në Greqi, SHBA, Rumani, Maqedoni, Kosovë madje deri në Indi dhe në Iran. Ishte kënaqësi që ta dëgjoje atë duke folur në tribunat e poetëve. Ashtu si dhe ta dëgjoje duke recituar fort bukur sa që e ngrinte sallën në këmbë..Ai ishte i natyrshëm në atë që thoshte. Përherë e shoqëronte me fabul të veçantë, shenjë e kulturës së gjuhës për një njeri. Me gjeste të bukura. Me një dallgëzim emocionesh. Aq më tepër se përvoja e tij jetësore, leximet në disa gjuhë kisht bërë që ajo të ishte e larmishme e gjithanshme. Aq sa duhet të zgjasje veshin dhe kokën për të mos të të ikur asnjë fjalë e thënë, asnjë gjest, asnjë muskul fytyre në plastikën e tij. Shumë herë duhet ta dëgjoje edhe për t’ia “vjedhur“ pak stilin e tij aq të spikatur të gojëtarisë.
Shumë herë shqetësohej për antivlerat që shfaqeshin kudo . Trishohej kur fliste se paratë nuk shkonin në botimet e poetëve që mbanin sa e sa vlera të paqarkulluara se iu mungonin të hollat për t’i botuar. Prej disa vitesh shkonte shumë herë në Korçë. Kishte mik të ngushtë Mihallaq Andrenë. Mjeshtri Mihallaq shumë tekste i kishte edhe nga Rizai. Ishte ndoshta shkodrani më i mençur që kishte ngritur një Urë nga më të fortë mes Shkodrës dhe Korçës. Kishte bërë dhe një skenar të mrekullueshëm për këngën e tij. Kishte disa vite që bashkëpunonte edhe me Gurali Mejdanin që drejton komunitetin e romëve. Fliste me aq entuziazëm, dashamirësi dhe emocion për kulturën e romëve, O zot edhe këtu Simbolika e Qiellit nuk i ndahej Riza Lahit. Një shkrimtar dhe poet që i donte të gjithë pjesët e kulturës së kombit të tij, aq sa edhe Shkodrën e tij dashurore trëndafilore me jaret e papërsëritshme. Shkonte edhe në turnetë që bënin shoqata kulturore jasht vendit si gazetar, si poet, si organizator. Përherë mbeti një shkodran hokatar. Dikur në një dialog poetik me “Motrën Tone” të Kolë Idromenos (me origjinë nga Çamëria, shprehte keqardhjen se Shkodra duket se po harronte disa vlera kulturore të krijuara në vite e shekuj. Po, Riza Lahi ishte edhe ulqinak i mirë. Një nga librat e parë që kam lexuar nga Rizai para 8 vitesh ishte “Nën hënën e Ulqinit”. Ishte nip nga Ulqini dhe thoshte se nëna e tij ishte vajzë ulqinake. Para 8 viteve hapa një ekspozitë fotografike në Ulqin në Ulqin shumë miq të tij më flisnin me kaq dashuri për të. Në vitet e fundit po bëhej më shumë mbretëror. Mbretëror me poezinë e tij të përkryer. Ai ishte kaq risitar edhe në vargun e tij, po dhe në atë varg që përkthente nga shqipja në anglisht. Që kur kishte nisur punë për përkthimin e poezive të sulltanëve dhe vezirëve të Turqisë diku në një lokal bashkë me mikun tonë të përbashkët Ahmet Dorsun, një shqiptar i lindur në Turqi dhe tash romancier e poet, banor i Tiranës, më fliste me aq pasion për të. I recitonte si të ishin poezi të dala nga shpirti i tij i behartë. Poezitë dashurore që kishin bërë sulltanët në jetën tyre ishin po kaq befasi sa edhe përkthimi i tij. Bujkur! Dhe u botua edhe pse ne jemi në goditjen e madhe të një informacioni të pakët për librat që botohen dhe për një mungesë të shpërndarjes së vlerave që krijohen. tek ne Në ditët e fundit po “matej” me Xheladin Rumiun. Një Vexhi Buhara tjetër, do të thoja unë. Kishte marrë me meritë edhe një titull të lartë të “Përkthyesit më të mirë të anglishtes në Shqipëri.” E kishte vënë si sqarim në një libër, po ai ishte shumë modest. Ai ishte bërë vetë një Rumi me atë filozofi që po përcillte çdo ditë në atë që shkruante që fliste. Kishte disa muaj që e shqetësonte një këmbë e sëmurë. Ishte enjtur . Ende nuk ia gjente arsyen. Veç të dhimbej Rizai. Natën, thoshte, këmba qetësohej e ditën rëndohej. Dhe kur? Kur?!!!! Kur atë e prisnin një nga një miqtë e tij të panumërt miket që e dëgjonin me kaq vemendje elegancën e të folurit të tij. E pritnin gazetat me reportazhet më të mira të viteve të fundit. Të jashtëzakonshëm. Botonte në “Tirana Observer” te “Republika“.dhe shkrimet e tij ishin më të lexueshmet Që në titujt shumë intrigues. Ai kishte kurajon e njeriut të ditur. E përkëdhelte fjaën e bënte si brumin e amvisave në ditë feste. Vazhdonte të protestonte me veten për këmbën. E sërish mbi biçikletën e tij gati proverbiale migjeniane ecte në qytet më këmbën e sëmurë të enjtur. Madje të shkonte edhe në Bullgari në Turqi.
Qënka pak e vështrirë që të përfshish të gjithë qiejt e panumërt të Fjalës Lahiane në një ese kujtese. Ani. Duhet bërë, edhe se me pengje të mëdha se nuk e tregojmë sa duhet atë hapësirë që kishte ai si njeri si intelektual. Si njeri. Si mim që rrallë të vjen në jetë . Shihnim vetveten në këto ditë të jetuara me të me kaq vrull, me kaq patriotizëm. E çka duhet më shumë për të vënë Kurorën më të ndritshme të patriotit, të këtij njeriu kaq të ditur e kaq të mirë???? I mençur në poezi, në roman ( Kujtoj këtu romanet e tij “Vorri i ashikut” dhe “Një serenatë korçare në Njy Jork”), Përkthyesi, miku i ngushtë i të mençurve e ka fituar plotësisht betejën me HARRESËN. Ai, flokëkërleshuri i veçantë do të mbetet përjetësisht mes kujetsës. Shpesh herë ia merrte era e qiellit ato flokë që po i thinjeshin me shpejtësi. Ishte kënaqësi që e kishim mes nesh. Është obligim për ta kujtuar. Ishte Lumturia jonë dikur dhe sot po e themi me plot gojë dhimbja jonë. Prej shumë kohësh ai do të mbetet Princi i Kujtesës qiellore të Fjalës Shqipe, Zgalemi fitimar i qiejve të panumërt të fjalës Shqipe.
Tiranë, 1 janar 2014