• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

SHQIPËRIA EUROPIANE MBRON HEBRENJTË NË FUNKSION TË LIRISË

January 28, 2023 by s p

MSc. Albert HABAZAJ/

Në nderim të Ditës së Kujtesës së Holokaustit, mendojmë të ravijëzojmë sadopak ndihmesën e thjeshtë të shqiptarëve, dhe më ngushtë akoma të banorëve të qytetit të Vlorës, në mbrojtje të hebrenjve, që kanë kaluar një persekucion shembullor gjatë Luftës së Dytë Botërore (LDB: 1939-‘45), luftë, e cila u zhvillua midis dy blloqeve të mëdha: Fuqive të Boshtit dhe Aleatëve. Kontributi human i vlonjatëve, banorëve të një qyteti bregdetar jugperëndimor shqiptar u bë jetik për hebrenjtë, përshtatur në rrjedhat e shekujve për bashkëjetesë me vendasit. “Dora e ngrohtë” e vendasve ndihet besueshëm, sidomos kur rrjedha e kësaj lufte u përmbys dhe diktatori nazist Adolf Hitler (1889-1945), në timon të makinës luftarake të përkryer shfarosëse të kohës, shpeshtoi masakrat masive, të cilat arritën kulmin me holokaustin çifut. Nuk mund të shlyhet nga kujtesa e të mbijetuarve apo dhe e të moshuarve, që përjetuan keq përndjekjen në rritje të hebrenjve dhe politikat agresive të zgjerimit të socialistëve nacionalistë, 1938. Kalvari i rëndë i hequr nga çifutët në Europën naziste nga viti 1933 deri më 1945 nuk mund të quhet thjeshtë një damkë skllavërie; ai njihet me emrin famëkeq Holokaust dhe është njollë ekstremisht e turpshme e poshtërimit dhe mizorisë barbare; një vulë e zezë turpërie, ku dëshirat njerëzore të një individi të shkalluar, (është pak ta quash psikopat i shkallës së lartë), denigrojnë e degradojnë çdo cak të konceptueshëm nga truri ynë, saqë tejkalojnë edhe instiktet e kafshëve të egra. Holokausti zakonisht ndahet në dy faza, para dhe pas vitit 1941. Në periudhën e parë, u morën masa të ndryshme antisemite në Gjermani, e më pas në Austri. “Në Gjermani, sipas Ligjeve të Nurembergut (1935), çifutët i humbën të drejtat e shtetasit, të drejtën për të zënë funksione publike, për t’u martuar me gjermanë, ose për të përdorur shkollat publike”. Nga dokumente historike mësojmë se prona dhe veprimtaritë e tyre u regjistruan dhe në disa raste  u sekuestruan. Akte të vazhdueshme dhune u kurdisën kundër tyre, kurse propaganda zyrtare bënte thirrje për t’i urryer e për t’i frikësuar. 

1. Hebrenjtë dhe Holokausti

Sikundër pritej, përfundimi qe emigrimi masiv, dhe fillim i LDB e gjeti popullsinë çifute gjermane e austriake gjysmë milionëshe të përgjysmuar. Faza e dytë, që zë periudhën  e LDB nga viti 1941, u shtri në Europën e pushtuar nga nazistët dhe përfshinte punë të detyruar, vrasje masive dhe kampe përqëndrimi, këto të fundit bazë e “zgjidhjes përfundimtare” naziste (Entlósung) të të ashtuquajturit problem çifut me anë të shfarosjes masive në dhoma gazi. Etapat e fundit të zgjidhjes përfundimtare u vendosën në konferencën e nazistëve të mbajtur në Wannsee më 1942. Në këtë konferencë u hartuan plani i përçudshëm dhe grafiku i realizimit, që do të zbatohej nga Otto Adolf (Karl) Eichmann (1906-’62), një prej organizatorëve më të mëdhenj e më katilë të Holokaustit, që nga deportimi masiv i çifutëve në geto deri në asgjësimin e tyre aq makabër, ku viktimat ishin gazuar në kampet shfarosëse të vendeve të pushtuara nga nazistët në Evropën Lindore . Është e llahtarshme shprehja e këtij krimineli lufte, në fund të asaj kasaphane të përbotshme, tek thotë se do të: “kërcejë duke qeshur në varr, sepse ndjenja se kishte pesë milion njerëz në ndërgjegjen e tij do të ishte për të një burim i kënaqësisë së jashtëzakonshme”. Administratori gjerman ishte fajtor për zbatimin e vendimeve përfundimtare të Hitlerit dhe për administrimin e kampeve të përqëndrimit, ku humbën e u shuan çifutët, më kafshërisht sa as thuhet dot e as bëhet dot më keq. Është llogaritur që gjatë Holokaustit kanë vdekur 6 milionë çifutë. Edhe pse Eichmanni, administratori tiran gjerman, pas luftës vajti e u fsheh në Argjentinë, ai u dikua nga agjentët e Izraelit, u rrëmbye, u nxorr në gjyq dhe më pas u ekzekutua. Nga popullsia prej tre milionë çifutësh në Poloni, më 1945 kishin mbetur më pak se gjysmë milioni, ndërkohë që humbje të mëdha patën edhe Rumania, Hungaria dhe Lituania. Holokausti ka ngritur shumë probleme për natyrën e qytetërimit europian dhe ndikimin e krishterimit. (Shkrimet e kohës thonë se Kisha Katolike e dinte ç’po ngiste, por nuk e ngriti zërin e protestës). Duke e zbërthyer në kontekstin historiko-social, antisemitizmin që sipërpërmendëm, duhet ta kuptojmë si qëndrim armiqësor ndaj popullit çifut dhe diskriminimin  e tij. Në fund të shekulli XIX dhe në fillim të shekullit të XX ka qenë shumë veprues në Francë, Gjermani, Poloni, Rusi e gjetkë. për të shpëtuar nga përndjekjet ose pogromet në Europën Juglindore, shumë emigrantë çifutë u arratisën në Britani e SHBA. Pas Luftës së Parë Botërore propaganda e fillimit e nazistëve në Gjermani e nxiti antisemitizmin, duke i fajësuar çifutët për disfatën e vendit. Nga viti 1933 përndjekja e çifutëve  mori hov në të gjithë vendin. “Zgjidhja përfundimtare” që përpunoi Hitleri ishte Holokausti ose shfarosja e krejt racës çifute. Kampet e përqëndrimit u bënë shtëpia e fundit e hebrenjve të përndjekur deri kur u shpartallua nazizmi më 1945. Duke ardhur tëhu në kohë, mund të themi, se antisemitizmi ka qenë tipar i theksuar i shoqërisë  brenda ish Bashkimit Sovjetik, veçanërisht pas LDB. Për fat të keq, antisemitizmi mbetet problem ende në Europën Lindore dhe në republikat e dikurshme, ndonëse çifutët tashti lejohen të emigrojnë nga këto vende. Në fillim të viteve 1990 në Europën Perëndimore, veçanërisht në Francë e Gjermani, ka pasur një rritje të dhunës raciale nga grupet neonaziskine.

Duke u kthyer ngushtë në objekt, e gjykojmë të nevojshme, ndoshta s’është e tepërt të sqarojmë se shqiptarët nuk kanë sulmuar të tjerët asnjëherë, veçse kanë luftuar në territorin e tyre, në mbrojtje të trojeve, trashëguar nga të parët. Në territoret shqiptare kanë luftuar të tjerët dhe shqiptarëve u janë tkurrur kufijtë herë pas here. Kurse, për hebrenjtë dimë se janë njerëz që në fillim kanë qenë ngulur në Palestinën e lashtë, sipas legjendës që nga Koha e Bronzit (ndërmjet viteve 3500-3000 p.e.r), që më pas u shpërnda në vende të ndryshme të botës. Emërtimet hebre dhe çifut janë sinonimik, por cilësimi çifut shpesh herë përdoret në kuptim keqësues. Të gjithë kanë dijeni se Palestina është territor në Lindjen e Mesme në brigjet lindore të Detit Mesdhe që quhet edhe “Tokë e Shenjtë”, për arsye të lidhjeve me jadaizmin, krishterimin dhe islamin. Në kohët biblike Palestina përfshinte mbretëritë e Izraelit dhe të Judesë. Përmban disa vende të shenjta për të krishterët, hebrenjtë dhe myslimanët. Të dhënat zyrtare tregojnë se hebrenjtë përbëjnë shumicën e grupeve etnike që popullojnë Izraelin, shtetin e sotëm, dalë nga përpjekjet zioniste për shtet çifut në Palestinë dhe nga Deklarata e Balfourit (1917), me të cilën Britania i jepte mbështetje kërkesës së çifutëve për të patur atdheun e tyre, sepse inicoi një migrim hebre të përmasave të mëdha në trojet historike palestineze, favor që mundësoi themelimin e shtetit izraelit në 1948.  

2. Hebrenjtë në Shqipëri 

Shqiptarët janë një popull i vjetër, banorë vendës të Shqipërisë, që banojnë  në një vend të vogël në Europën Juglindore, në  brigjet e Adriatikut e Jonit të Gadishullit të Ballkanit, që kufizohet në veri dhe në lindje me Malin e Zi, Kosovën e Maqedoninë dhe me Greqinë në Jug. Izraeli është një vend i zhvilluar në Azinë jugperëndimore, në skajin lindor të Detit Mesdhe. Banohet nga popullsi çifute në masën 83 % dhe arabe (16.8%). Kufizohet në veri nga Libani, në lindje nga Siria e Jordania dhe në jug nga Egjipti. 

Si grup, Hebrenjtë janë dukur në Shqipëri në v. 70 të e.r. Në Fterrë ka një varg toponimesh hebraike. Në Sarandë është zbuluar dhe një sinagogë (1971) dhe në njërën nga shtresat e një mozaiku gjendet edhe një fragment shandani hebraik, që i përket shek. V-VI të e.r. Në shek. XIII hasen Hebrenj edhe në Durrës. Në fund të shek. XV, kur shpërtheu inkuizicioni spanjoll e portugez, shumë Hebrenj erdhën në Shqipëri dhe u vendosën në Vlorë, Elbasan, Berat, Lezhë etj. Edhe bashkësitë hebraike në Shqipëri krijuan institucionet fetare e administrative-gjyqësore të vetat, të cilat rregullonin punët civile dhe fetare. Në qytetet jetonin në lagje të veçanta dhe gëzonin të drejtën e kultit. Në Vlorë dhe Elbasan edhe sot gjenden gjurmë të faltoreve dhe sinagogave të tyre. Në shek. XVII taksat e rënda osmane i detyruan të largoheshin, sidomos për në në Selanik. Një pjesë e Hebrenjve të Elbasanit qëndruan dhe u asimiluan. Në gjysmën e dytë të shek. XIX erdhi një grup tjetër Hebrenjsh nga Greqia e u vendos në Delvinë, Gjirokastër e sidomos në Vlorë. Ata u pasuan nga të tjerë të ardhur në vitet 1915, 1925 dhe 1935, të cilët u vendosën në Tiranë, Durrës, Kavajë, Shkodër etj. Në vitet 1933-’34, kur në Gjermaninë naziste filloi fushata anti-Semite, Komisariata i Lartë për Refugjatët i Lidhjes së Kombeve, si dhe një numër bashkësish hebraike në botë, i drejtuan sytë nga Shqipëria për të prurë këtu qindra familje Hebrenjsh. Por presioni i qeverisë italiane nuk lejoi qeverinë shqiptare që t’i pranonte në shumicë. Me intesifikimin e përndjekjeve naziste dhe fillimin e Luftës së Dytë Botërore, gjatë viteve 1938-’39 erdhën në Shqipëri rreth 200 Hebrenj nga Gjermania, Austria, Franca, Polonia, Hungaria etj. dhe u vendosën në Tiranë, Durrës, Korçë etj. Pas Konferencës së Vansees (Wansee) më 20 janar 1942, ku u vendos shfarosja e Hebrenjve në të gjithë vendet e pushtuara nga nazistët, në Shqipëri u lëshuan urdhëra të rrepta kundër Hebrenjve. U bë regjistrimi i përgjithshëm i tyre në prill 1939, i cili u pasua nga dy regjistrime të tjera më 1941 dhe 1943. Gjendje veçanërisht e rëndë u krijua për Hebrenjtë e Prishtinës që rrezikoheshin të binin në duart e nazistëve. U krijua një shqetësim i thellë në opinionin shoqëror shqiptar. Një pjesë e mirë e tyre me urdhëra shoqërimi të qeverisë shqiptare u sollën në Shqipëri. Kontigjenti i parë prej 100 vetash u vendos në Berat më 5 prill 1942, kontigjenti i dytë prej 79 vetash u vendos në Fushë-Prezë dhe kontigjenti i tretë prej 69 vetash u vendos në Krujë, Shijak, Kavajë dhe Burrel. Shumë të tjerë erdhën ilegalisht dhe me dokumente false. Deri në verën e vitit 1943, numri i tyre në Shqipëri arriti në mbi 1000 veta. Gjatë pushtimit ushtarak gjerman populli shqiptar i strehoi dhe i mbrojti Hebrenjtë nga përndjekjet shfarosëse të nazistëve. “Shqipëria ishte i vetmi vend në Europën e pushtuar, – shkruhet në botimet enciklopedike shqiptare – ku Hebrenjtë nuk u dorëzuan dhe nuk u shfarosën. Shteti i Izraelit e ka vlerësuar këtë veprim human dhe e ka vendosur Shqipërinë në krye të listës në murin memorial në Yad Washem, po ashtu në Mazuzoleun e ngritur në SHBA. Hebrenjtë e ardhur gjatë luftës, menjëherë pas çlirimit u kthyen në vendbanimet e tyre të mëparshme, kurse pjesa tjetër, me kërkesën e tyre dhe të shtetit të Izraelit, u larguan më 1991, duke marrë me vete edhe ndjenjat e miqësisë dhe të vëllazërimit”.

Sipas dokumenteve zyrtare të kohës, dëshmitarëve okularë, vendas dhe hebrenj, sipas të gjitha burimeve të mundshme të informacionit të derisotëm, jo vetëm të gjithë studiuesit, por të gjithë banorët e vjetër të qyteteve, ku të rrezikuarit për shfarosje nga hitlerianët gjetën stregëzën e ngrohtë, pohojnë të njëjtën gjë: Shqipëria ishte një arkë shpëtimi për hebrenjtë e përndjekur. Gjurmët e provave ekzistojnë në qytetet dhe fshatrat e Mitrovicës, Prishtinës, Gjilanit, Deçanit, Pejës, Gjakovës, Shkodrës, Krujës, Tiranës, Beratit, Kavajës, Durrësit, Elbasanit, Librazhdit, Korçës, Dibrës, Burrelit, Fierit, Lushnjës, Vlorës, Delvinës, Përmetit apo dhe Gjirokastrës etj.

Me qindra u larguan nga Europa në drejtim të Shqipërisë dhe rajoneve shqiptare, sepse ata e dinin se atje nuk do të persekutoheshin as nga njerëzit dhe as nga qeveria. Kanë kaluar rreth 80 vjet që nga koha kur L.II. B. përfundoi dhe studimi i Holokaustit po kthehet gjithnjë e më shumë në një disiplinë shkencore të mirëfilltë edhe në Shqipëri. Është bërë e njohur ndërkombëtarisht tashmë se numri i hebrenjve që gjetën shpëtim në Shqipëri shkon më shumë se 2.270.

Sipas disa përllogaritjeve, shifra e qartësuar me shtesat prej “pjesës së fshehtë”, që nuk gjendet në listat emërore, duhet ta çojë numrin e hebrenjve të shpëtuar deri në 3.240. Ndërmjet viteve 1933 dhe 1944, Shqipëria në juglindje të Evropës shpëtoi jo vetëm hebrenjtë e vet, por edhe çdo hebre që mund të arrinte në kufijtë e saj. Ata nuk u dëbuan dhe as nuk u dorëzuan. Hebrenjtë nuk u grabitën dhe askush nuk e mori pasurinë e tyre. As edhe një ligj zyrtar nuk i shqetësoi ata. Studimi dhe kërkimi i listave të tjera të hebrenjve të shpëtuar vazhdon ende.

Kush i shpëtoi hebrenjtë? Dilemat mes kodit etnozakonor shqiptar dhe vullnetit për të shpëtuar ‘tjetrin’ në rrezik

Gjatë dy dekadave të fundit, opinioni publik dhe ai shkencor ka treguar një interesim të shtuar për këtë pjesë historie. Por së bashku me trajtimet shkencore, pati edhe qasje neoekzotike lidhur me kultin e Besës apo ndryshe Kodin e Nderit. Studiuesi dhe etnologu Nebi Bardhoshi, mendon se ka dy grupe studiuesish kur argumenton mbi këtë çështje. Një grup, i cili mendon se shqiptarët janë pragmatistë dhe pragmatizmi sipas tij ka nuanca të ndryshme. Në këtë kontekst shqiptarët mund të quhen si njerëz pa ideale, si njerëz të veprimit dhe jo të ideve, si jo besimtar dhe mbi të gjitha materialistë. Në krahun tjetër, qëndron një grup studiuesish, të cilët ndërtojnë një tjetër profil të sjelljes së shqiptarëve lidhur me Kodin e Nderit. I përkrahur kryesisht nga filo-shqiptarë ky lloj profili, e paraqet njeriun shqiptar para së gjithash me një mori vlerash humane me burim tradicional.

Prej këtu, pranohet se ata kanë disa zakone jo të mira, por dominohen prej një sjellje me akte vlerore. Pjesë e kësaj “kozmologjie albanologjike”, sipas antropologut të Kanunit prof. Nebi Bardhoshi është ideja e mikpritjes dhe e Besës, e Nderit dhe kuptimit të jetës. Kodi, në të cilin besohet se vjen statusi më origjinal i Besës dhe i mikpritjes është atje ku vepron e drejta zakonore. Veç autorëve vendas, këtij shpjegimi i përmbahet edhe studiuesi hebreo-amerikan Harvey Sarner si dhe Muzeu i Historisë së Holokaustit në Yad Vashem, i cili shqyrton rastet dhe bën shpalljen zyrtare të fisnikëve johebrenj. Në të njëjtën mënyrë është organizuar edhe ekspozita e fotografit hebre Norman Gershman “Besa: Kodi i Nderit – Myslimanët shqiptarë që shpëtuan hebrenjtë gjatë Holokaustit”, një ekspozitë që ka qarkulluar deri tani, gati në një të tretën e botës. Si pjesë themelore e Kanunit, ky Kod është shumë i vjetër në mesin e shoqërisë shqiptare. Bazuar aty, shtëpia e shqiptarit është shtëpia e Zotit dhe e mikut në çdo orë të ditës dhe të natës. Për fatin e mirë të refugjatëve hebrenj që kërkonin strehim në mesin e shqiptarëve – “mysafiri” i porsardhur në vend do të ishte një mik po aq i mirëpritur edhe në shtëpinë e tij. Kodi i Besës, sipas disa studiuesve të huaj ndikoi te shqiptarët e feve të ndryshme për t’u siguruar hebrenjve të rrezikuar, strehë të fshehtë gjatë atyre viteve të vështira të terrorit nazist. Në veprën e tij “Shpëtimi në Shqipëri”, filantropi Sarner shkruan se në Kanun nuk ekziston koncepti modern i perëndimit për “të huajin”, ndërsa flitet për një koncept tjetër, ai i “mysafirit”. Prandaj, gjatë L.II.B. në Shqipëri nuk kishte hebrenj “të huaj”, por vetëm hebrenj “mysafirë“, që duhej të strehoheshin dhe të mbroheshin edhe duke rrezikuar jetën. Ai pohon se 100 % e hebrenjve në Shqipëri  kanë shpëtuar nga Holokausti dhe e rrëfen si Histori të patreguar të Fisnikëve Shqipëtarë, të cilët i shpëtuan hebrejtë nga Holokausti, nga ai Holokaust i mallkuar që shpiku kryeçmëndaku i botës Hitleri për të zhdukur disa popuj nga faqja e dheut, si hebrenjtë, romët dhe sllavët që sipas tij nuk i përkisnin racës së parë ariane. Edhe para se të fillonte Lufta e Dytë Botërore Shqipëria ishte nje parajsë për hebrejtë të cilët përpiqeshin të shpëtonin nga kthetrat e nazistëve. Janë me mijëra ata që mundën të merrnin visa për të kaluar nëpër Shqipëri, ose edhe për të qëndruar, sipas dëshires. Hebrejtë gjendeshin në Shqipëri që në fillim të erës së re, duke u shtuar në prurjet më të mëdha në shekullin XIX. Kur nazistët i kërkuan listat e hebrejve më 1943, qeveria shqiptare kundërshtoi t’i dorëzonte ato. Si përgjigje ndaj kësaj, populli shqiptar, musliman apo kristian pa dallim, iu dha strehe, bukë e mbrojtje dhe bëri që asnjë prej tyre të mos bëhej prè e Holokaustit. Deri vonë, Shqipëria, vendi i mbyllur i Ballkanit ndoqi një politikë izoluese, kështu që askush nuk mundi t’i bënte të njohura veprimet e fisnikëve shqiptarë. Në vitin 1991, shumica e bashkësisë hebreje u vendos në Izrael. Ata sollën me vete dokumente të cilat tregonin se si shqiptarët i kishin shpëtuar duke rrezikuar veten e tyre e që pikërisht ky akt i madh unik, njerëzor duhej të gëzonte nderin që i takonte, sepse kështu po shkruhej një histori e kulluar e humanizmit midis dy popujve.

Eksperienca historike dëshmon një bashkëjetesë pa komplekse dhe të zhveshur nga superioriteti apo inferioriteti mes shqiptarëve dhe hebrenjve për më shumë se 2000 vjet. Lehtësirat që gjetën në shtetin shqiptar hebrenjtë nxitën lëvizje të dukshme të hebrenjve të këtij vendi. Shumica e studiuesve të huaj janë të mendimit se hebrenjtë në Shqipëri kishin gjithë autoritetin zyrtar të mbrojtjes veç traditës zakonore që tek shqiptarët e gjen edhe sot, traditën e mikpritjes. Kodi i mikpritjes ka bërë të vetën, ai ishte shfaqur dukshëm. Shqiptarët e kanë konsideruar si detyrë që të mbrojnë dhe të fshehin hebrenjtë që i ikin persekutimeve, në një kohë kur kombe të mëdha europiane i largonin.

Që një i huaj të entuziazmohet prej kulteve shqiptare tradicionale, kjo nuk përbën më ndonjë çudi, por shqiptarëve u takon të jenë më realistë. Është e vërtetë dhe lehtësisht e faktueshme se ka një lloj konvergjence në sjelljen e shqiptarëve ndaj hebrenjve. Ata janë ndihmuar si prej myslimanëve ashtu dhe nga të krishterët; si prej antifashistëve ashtu edhe prej profashistëve; si prej partizanëve ashtu dhe prej ballistëve; si prej të pasurve ashtu dhe prej të varfërve; si prej popullit ashtu dhe prej autoriteteve qeverisëse. Pa nënçmuar aspak virtytet e larta tradicionale të popullit shqiptar, argumentimi i çështjes duke u bazuar vetëm mbi të drejtën etnozakonore është i pamjaftueshëm.

3. Hebrenjtë dhe shqiptarët në rrjedhë të shekujve sipas albanologut Shaban Sinani

Studiuesi i njohur Shaban Sinani, autor i disa librave në lidhje me hebrenjtë në Shqipëri, të botuar midis tyre në shqip (“Hebrenjtë në Shqipëri, prania dhe shpëtimi”, 2009) dhe anglisht (Albanian and Jeës), mbas një pune shumë vjeçare, vjen me botimin e plotë, i katërti i derisotëm “Shqiptarët dhe Hebrenjtë: mbrojta dhe shpëtimi” (bot.1 – 2014, bot. 2 – 2017)”, por ndoshta jo shterues për autorin mbi këtë çështje sa humane aq të diskutuar. 

3.1. Lidhjet historike-kulturore shqiptaro-hebraike


Në vitet 1930 kanë ekzistuar projekte ndërkombëtare për krijimin e një etniteti hebraik në Shqipëri dhe qeveria mbretërore i është përgjigjur pozitivisht këtij vullneti. Hebrenjtë hynë në Shqipëri me dokumente të ligjshme dhe me identitet të fshehur. Në Shqipëri nuk u miratuan kurrë ligje antihebraike dhe nuk ka pasur kampe përqendrimi për hebrenjtë. Shqipëria dhe shqiptarët shpëtuan jo 200 hebrenj vendës, por afro 15 – fishin e tyre, të ardhur nga Europa Qendrore dhe Ballkani. Një listë prej 2265 emrash të hebrenjve të ardhur në Shqipëri para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore gjendet qysh prej muajit gusht të vitit 2005 në Memorial Museum of Holocaust. Në periudhën naziste qeveria dhe Regjenca e quajtën “çështje të brendshme” dhe pjesë të “pavarësisë relative” mbrojtjen e hebrenjve dhe nuk i dorëzuan listat e tyre (shtator 1943, prill 1944, qershor 1944). Rajhu u tërhoq përballë refuzimit të Tiranës. Pati një konvergjencë tërësore të të gjithë krahëve dhe orientimeve: antifashistë dhe profashistë; laikë e klerikë; muslimanë e të krishterë; komunistë e nacionalistë; në veri e jug për të mos lejuar prekjen e hebrenjve të strehuar në Shqipëri. Divizioni SS “Skanderbeg” i krijuar në Kosovë nuk ka marrë pjesë në ushtrimin e holokaustit. Në listën prej 801 personash të shoqëruar prej këtij divizioni në gusht 1944 drejt kampit të Saimište-s, i vetmi kamp shfarosjeje në Ballkan, vetëm 35 janë hebrenj dhe nuk është vërtetuar se këta i janë nënshtruar zhdukjes përfundimtare. Qëndrimi i shqiptarëve ndaj hebrenjve në Shqipërinë shtetërore dhe në Kosovë ka qenë i njëjtë.

Ndryshe nga shpjegimet e dhëna deri vonë, të motivuara kryesisht nga pozicione romantike, që mbështeten vetëm në atë që është quajtur virtyti shqiptar [besa, nderi, ndorja, kulti i mikut etj.]; që janë shoqëruar dhe me shtrembërime prej frikës për të thënë të vërtetën për qëndrimin unik të shqiptarëve si mikpritës dhe mbrojtës të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore, autori, akad. Shaban Sinani ka arritur të realizojë një vepër të plotë shkencore, ku çështja kthehet nga rrëfenjë në faktologji, dhe kjo është merita kryesore për të cilën mund të çmohet.

Në librin “Shqiptarët dhe hebrenjtë: mbrojtja dhe shpëtimi” autori ka përfshirë dhjetëra ilustrime të argumenteve me dokumente origjinale, foto e dëshmi, si dhe qindra referenca të autorëve vendës dhe të huaj që janë marrë me këtë temë. Shumica e dokumenteve dhe dëshmive zbulohen për publikun për herë të parë, ashtu siç shqiptohen për herë të parë fakte, qëndrime dhe këndvështrime krejt të reja për praninë dhe shpëtimin e hebrenjve në trojet shqiptare. Burimet që janë shtuar janë nga arkivat e ish-Jugosllavisë, nga arkivat italiane e gjermane, nga arkivat amerikane, nga arkivat e institucioneve të specializuara si banka të kujtesës së dokumentuar.
Autori ka një meritë të veçantë sidomos për zbardhjen e plotë të fatit të hebrenjve të Kosovës. Për ta, deri vonë, ishte formuluar akuza se ishin dorëzuar tek nazistët nga shqiptarët e mobilizuar nga Gestapo. Në kapitujt 8 dhe 9, nën titujt përkatës “Divizioni SS Skanderbeg dhe fati i hebrenjve në Kosovë në periudhën naziste” dhe “Ku u zhdukën hebrenjtë e Kosovës” autori zbardh enigmën e sjelljes gjoja të dyfishtë të shqiptarëve ndaj hebrenjve. Duke dashur ta izolojnë meritën e mbrojtjes së hebrenjve vetëm tek shqiptarët e Shqipërisë shtetërore, edhe sot botohen studime për një qendrim ndryshe të shqiptarëve në Kosovë dhe për një fat ndryshe të hebrenjve atje. Sipas studiuesit Shaban Sinani, një rol vendimtar në sjelljen historike të shqiptarëve ndaj hebrenjve ka luajtur etnotipi i tyre, i shpjeguar ky jo vetëm me tolerancën e mirënjohur ndërfetare të shqiptarëve, por dhe me sjelljen e tyre mbrojtëse ndaj të huajve, sidomos në kohë rreziku. Dhe kjo shpjegon dhe qëndrimin e njësojtë të tyre ndaj hebrenjve.

Albanologu Shaban Sinani, në këtë libër me 11 kre, shtjellon hollësisht lidhjet historike-kulturore shqiptaro-hebraike që nisin dy mijë vjet më parë, ndoshta dhe më shumë. Studiuesit e albanologjisë, që rregullisht u janë drejtuar dy kulturave të lashtësisë: qytetërimit helen dhe atij romak, për të provuar se kemi qenë këtu që nga antikiteti, të njëjtën gjë mund ta kishin bërë me kulturën hebraike, e pranishme në dëshmitë historike, në epikën legjendare, në toponomastikë dhe në forma të tjera.

Sipas Profesorit “Gjatë dymijë vjetëve, ardhjet më të mëdha të hebrenjve në hapësirën shqiptare dëshmohen në kohërat kur ata kanë qenë më të rrezikuar.

1. Hebrenjtë romaniotë, siç dëshmon Flavius Joseph, autor i veprës De Juadica Bellum, janë më të hershmit, qysh në shek. I. Ata u vendosën në viset jugore proto-shqiptare. Në Sarandë hebrenjtë kishin sinagogën e tyre qysh në shek. V në të njëjtën ndërtesë me bazilikën e të krishterëve. Kjo prani dëshmohet edhe në arkeo-toponimi.

2. Hebrenjtë sefardë apo sefardikë u vendosën në Arbanon pas inkuizicionit në Spanjë e Portugali. Sipas disa studiuesve, si Alain Ducellier e Bogumil Hrabak, në shekullin XV në Vlorë popullsia hebreje ishte popullsi shumicë.

3. Hebrenjtë sabethazevistë u vendosën në Shqipëri pas vitit 1666, kur kryengritja mesianike e udhëhequr nga Sabetha Zevi dështoi.

4. Hebrenjtë ashkënazi janë grupimi i fundmë i hebrenjve që u vendosën në Shqipëri, pas shpalljes së doktrinës final solution.

Me përjashtim të hebrenjve sefardë, që ishin më shumë, secili prej grupimeve të tjera të hebrenjve ka pasur afërsisht 3 mijë persona.

Një pjesë më e madhe e hebrenjve të ardhur janë ungjillizuar. Një pjesë janë konvertuar si maranos, një pjesë në rendin dönme të bektashinjve”.

Në tekst ai paraqet faktet sesi në vitin 1931 qeveria mbretërore e Shqipërisë urdhëroi regjistrimin e plotë të popullsisë. Me këtë rast hebrenjve iu njoh e drejta e komunitetit. Siç vërejnë Giovanni Cimbalo e Berndt Fischer, ky ka qenë një akt i rrallë në Europën e asaj kohe, të pushtuar nga antisemitizmi.

Në kohën kur antisemitizmi në Europë ishte kthyer në doktrinë, Shqipëria u bë vendi i parë dhe i vetëm në kontintent që u njohu hebrenjve të drejtën e organizimit në bashkësi dhe legjitimoi shabbat-in. Është rasti i vetëm i diskriminimit pozitiv të hebrenjve gjatë asaj kohe të errët.

E drejta e komunitetit inkurajoi ambasadorin amerikan në Tiranë Herman Bernstein, një figurë qendrore e lëvizjes sioniste botërore (bashkë me A. Einsten-in dhe Ben Gurion-in), që të niste menjëherë negociatat me ambasadorin shqiptar në SHBA Faik Konica për të arritur një marrëveshje ndërshtetërore shqiptaro-amerikane për pranimin në Shqipëri të 500 familjeve hebreje. H. Bernstein e vizitoi kuadrat për kuadrat, me hartë në dorë, gjithë territorin e pabanuar të Shqipërisë bregdetare, që nga Buna deri në Vjosë, me qëllim që instalimi i familjeve hebreje të realizohej pa cenuar asnjë interes individi, asnjë pronë private, pa shkaktuar asnjë provokim.

Misionarë të Kongresit Botëror të Hebrenjve, të Komisariatit të Lartë të Refugjatëve dhe të Lëvizjes Sioniste negociuan intensivisht me qeverinë mbretërore gjatë viteve 1933-1935, duke vijuar të njëjtin projekt të ambasadorit Bernstein. Në vitin 1935 Tiranën e vizitoi misionari i mandatuar Leo Elton, i cili pati bisedime me dy ministra, të ekonomisë dhe të oborrit mbretëror, dhe me ta arriti marrëveshjen që Shqipëria të pranonte masivisht hebrenjtë e rrezikuar dhe ata të vendoseshin në territore të lira, në formën e ngulimeve, të ngjashme me kibutz-et e sotme. Raporti i misionarit Leo Elton iu dorëzua Rektorit të parë të Hebreë University prof. Judah Leib dhjetë vjet më vonë, ku ruhet edhe sot pjesërisht i sekretuar. Ato pak fakte që kanë dalë nga ky raport prej rreth 50 fletësh bëjnë të njohura të njëjtat të dhëna që përmbajnë burimet e arkivave shqiptare. Siç ka shkruar para disa vjetësh Nir Hasson në të përditshmen Haaretz, në këto dokumente Shqipëria cilësohet atdhe i dytë dhe atdhe rezervë i hebrenjve. Ndërsa një pjesë e shtypit europian të asaj kohe shkroi me panik se Shqipëria po izraelitizohej.

Pikërisht kjo është koha kur për herë të parë Italia fqinje, e cila, me një vendim të posaçëm të Konferencës së Ambasadorëve (1921), kishte fituar paketën e privilegjeve mbi Shqipërinë, filloi të alarmohej. Një informator i posaçëm iu shtua në personelit të Ambasadës së Italisë në Tiranë, për të raportuar vetëm për hyrjen e hebrenjve. Në një prej teksteve të shifruar të informatorit (1936) thuhet: Pa dashur të shkaktoj alarm tek ju (në Farnesina), duhet t’ju them se simpatia shqiptare për ne shumë shpejt do të mbarojë dhe vendin tonë do ta zënë hebrenjtë. I njëjti informator, në një radiogram tjetër të mëpasmë, shkruan: Sot, si çdo ditë, shkova në kafe “Kursal” në kërkim të të rejave për hebrenjtë. Por, sa isha ulur në tryezë, brenda hyri një hebreje polake aq e bukur, sa u shastisa fare dhe s’kam fare çfarë të raportoj. Ardhja e hebrenjve në Shqipëri u lehtësua edhe nga marrëveshja midis qeverisë austriake dhe asaj të Tiranës për heqjen reciproke të vizave (1931).

Në vitin 1932 në Shqipëri kishte 200 hebrenj rezidentë të vetëdeklaruar. Deri në prag të luftës numri i hebrenjve të ardhur ishte gati 1000. Pati presione nga Roma për të përshtatur ligjet anti-semite që ishin miratuar në Itali dhe Gjermani, por jo me ton urdhërues. Dy aktet më restriktuese për hyrjen e hebrenjve në Shqipëri janë të muajve shkurt dhe mars 1939. Janë dy vendime të qeverisë për ta kushtëzuar hyrjen e hebrenjve me deklarimin se kanë 250 franga dhe në vendimin e dytë – 500 franga pasuri me vete.

Politika italiane edhe gjatë luftës iu përshtat realitetit shqiptar. Në vitin 1942, në shërbimin e xhenios në Durrës, që e komandonte pikërisht një prej presidentëve të ardhshëm të Italisë republikane, Carlo Aseglio Ciampi, në atë kohë i mobilizuar ushtarakisht në luftë, kishte së paku 20 hebrenj të punësuar. Slogani i mëkëmbësisë fashiste për hebrenjtë në Shqipëri ishte: “Sorvegliare, non toccare, non punire”.

Gjatë viteve 1939-1943 në brendësi të Shqipërisë së vjetër shtetërore kanë hyrë afro 2000 hebrenj. Grupet më të mëdha janë tre: 94 familje dhe 87 individë nga Kosova (1942); 182 hebrenj nga Mali i Zi (1942) dhe 350 nga Dalmacia (1942). Për paradoks, hebrenjtë e Dalmacisë edhe sot konsiderohen të zhdukur. Por ruhen listat e pranimit të tyre në Durrës dhe pastaj të shpërndarjes nëpër vendbanime të sigurta. Në listat e hartuara prej nesh afro dy dekada më parë, gjatë periudhës fashiste janë shenjuar 3265 emra hebrenjsh. Tashmë kjo listë është pasuruar dhe në të gjenden 3750 emra. Asnjë prej tyre nuk është deportuar, kallëzuar apo dorëzuar. Më pas nuk ka pasur më listime. Në Shqipërinë e viteve të luftës, së cilës i ishin bashkuar edhe tokat e lirueme, s’ka pasur as kampe pune, as kampe përqendrimi, as kampe shfarosjeje. Ka pasur vetëm kampe tranzitimi. Hebrenjtë e ardhur regjistroheshin, sistemoheshin në ndërtesa shtetërore të përshtatura si rezidenca të përkohshme (klinika, posta, nënprefektura etj.) dhe pastaj zhvendoseshin në hinterland, larg rrezikut. Gjatë këtyre viteve, hebrenjtë që qendronin përkohësisht në kampe.

Në shtator të vitit 1943, kur ish-ambasadori i Reich-ut në Beograd Herman Neubacher, që mbulonte edhe Shqipërinë, në bisedimet me katër përfaqësuesit e bashkësive fetare për të pranuar formulën pavarësi relative kundrejt neutralitetit relative, lejoi çdo diskutim, me përjashtim të tre kushte të panegociueshme: 1. dorëzimin e listave të hebrenjve; 2. dorëzimin e arit monetar që ruhej në Romë dhe 3. dorëzimin e dy ungjijve të shenjtë (dy kodikët e Beratit). Katër negociatorët refuzuan kategorikisht fillimin e bisedimeve nëse do të mbetej kusht dorëzimi i listave të hebrenjve (dhe listat e të gjithë të huajve që gjendeshin ndërkaq brenda në Shqipëri), sepse u konsideruan të domestikuar e të hospitalizuar tashmë. Katër negociatorët po atë ditë pranuan dorëzimin e floririt dhe heshtën për dy kodikët (por fshehurazi njoftuan mitropolinë e Beratit për rrezikun). Listat u kërkuan edhe dy herë të tjera: në prill 1944 dhe në qershor 1944 (Pinkas Hakehillot). Më pas qendrimi i Reich-ut ka qenë: Me shqiptarët nuk merremi vesh dot në këtë pikë, prandaj kjo çështje të mos hapet më.

Në tetor të vitit 1943, në takimin midis përfaqësuesve të lartë të Gestapo-s Mueller dhe atij të ministrisë së punëve të jashtme Thaden zhvilluar në Berlin, u vendos që për të gjitha vendet që sapo kishin hyrë nën kontrollin e Reich-ut, pas kapitullimit të Romës, të zbatohej formula final solution. Rasti i Shqipërisë u trajtua më vete. Në procesverbal thuhet: “Autoritetet e Shqipërisë kanë një ndjeshmëri shumë të lartë ndaj kësaj çështjeje. Ata konsiderojnë se pavarësia relative që u kemi njohur është demagogjike nëse preken hebrenjtë dhe të huajt që gjenden në shtetin e tyre, që ata e kuptojnë “nën mbrojtjen e tyre”. Duke qenë se ata e quajnë këtë një çështje të brendshme, hë për hë të mos ndërmerret asnjë veprim. Dhe, nëse do të parashihet një ndryshim qendrimi, asnjëherë nuk do të veprohet pa njoftuar dhe pa marrë pëlqimin e autoriteteve shqiptare. Në periudhën naziste në Shqipëri për hebrenjtë kishte names, no numbers: qysh më herët të gjithë hebrenjtë ishin të listuar dhe këto lista i kishin në duar qeverisësit. Populli kishte mundësi t’u jepte hebrenjve bukë e punë, plis e qeleshe dhe kostum popullor, një emër shqiptar dhe një lidhje të shpikur farefisnie, por listat nuk ishin në duart e popullit.

Një prej pikëpyetjeve më problematike për rolin e shqiptarëve gjatë Holokaustit lidhet me fatin e hebrenjve në Kosovë. Pyetja dyshimtare, e shtruar edhe nga studiues seriozë (Kosta Savich), është nëse ka pasur dy qëndrime të ndryshme shqiptare ndaj hebrenjve. Siç thuhet në Talmud, kush shpëton një jetë ka shpëtuar një botë, që ka të njëjtin kuptim me thënien kush çon në rrezik një jetë çon në rrezik një botë.

Në pranverë të vitit 1942, mbështetur në statutin special të Mitrovicës, që i lejonte ushtrisë naziste hyrjen pa autorizim në ato hapësira që quheshin territori liberi (tokat e lirueme) të Kosovës, një ekspeditë e trupave speciale të Reich-ut mori detyrë të arrestonte të gjithë burrat hebrenj që jetonin në Prishtinë. Drejtori i spitalit të këtij qyteti mjeku Spiro Lito bëri marrëveshje me të sëmurët shqiptarë të shtruar për shkaqe lëngimesh të rënda që ata të ktheheshin në shtëpitë e tyre dhe të lironin shtretërit, ku u strehuan si të sëmurë burrat hebrenj të Kosovës. Për të penguar hyrjen në spital për kontroll, drejtori vendosi shpallje kudo nëpër qytet se popullata duhej të ruhej prej epidemive të rrezikshme infektive. Asnjë nga shqiptarët që u kthyen në shtëpitë e tyre për të bërë të mundur fshehjen e hebrenjve nuk dekonspiroi!

Nuk ka pasur ndonjë dallim në qëndrim ndaj hebrenjve midis myslimanëve, ortodoksëve dhe katolikëve. Monsinjor Vinçens Prennushi ishte një prej klerikëve që ungjillizoi grupe hebrenjsh pa katekizëm dhe pa kurrfarë praktike kishtare, vetëm për t’u dhënë identitet të krishterësh. Kodi i nderit kanunor, besa dhe mikpritja tradicionale malësore shqiptare, ishin faktorët që i shpëtuan hebrenjtë në Shqipëri. Pa dyshim që ishin ndër shumë faktorë të tjerë, por jo përjashtimorë. Mbrojtja dhe shpëtimi i hebrenjve është një virtyt i pandashëm. Proverbial është rasti i arrestimit të katër hebrenjve nga Shkodra. Ekziston një letërkëmbim midis qeverisë bashkëpunuese shqiptare dhe komandës naziste, në të cilën kërkohet lirimi i tyre, meqë qeveria e ka paguar tashmë kushtin e komandës prej 1500 napolonash flori për secilin.

Vlen të theksojmë edhe një fakt shumë domethënës që përmend Profesori: 16 hebrenjtë që kanë rënë dëshmorë për lirinë e Shqipërisë, që meritojnë memorial, ndër të cilat infermierja hebre Berta Ruben Zenuni, e cila ra dëshmore për lirinë e Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Statusi “Dëshmorit i Atdheut” u është njohur 16 hebrenjve, por ata mund të jenë më shumë. Sinani thotë se rënia e tyre si dëshmorë për atdhe, duhet të studiuar më thellë nga historianët. 200 hebrenj ishin rezidentë, por Shqipëria shpëtoi plot 3750 hebrenj të ardhur nga rajonet më të rrezikuar të Evropës. Ky fakt tashmë studiohet në kurrikulat e shkollave të mesme të Izraelit, por kjo ende nuk ka ndodhur në sistemin tonë të mësimdhënies.  Historia e mbrojtjes së hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore mendojmë se vlen të do të mësohet përmes vendit tonë.

3.2. Vlerësime për këtë vepër humane dhe shkencore

Vuajtjet e sakrificat e hebrenjeve për të krijuar shtetin e tyre janë të njohura e të dokumentuara e po ashtu janë të njohur e të dokumentuara edhe sakrificat që kanë bërë shqiptarët për të ekzistuar, për mos u zhdukur dhe për të qenë të pavarur. Ajo që i bashkon hebrenjtë dhe shqiptarët është dashuria për vendin dhe gaditshmëria për sakrificë ndaj idealeve për atdhedashuri. Historia e shqiptarëve në Ballkan nuk është vetëm gjeneza e fillimit të gjitha besimeve për herë të parë në këtë Rajon e jo vetëm, por edhe porta e takimeve të mëdha të civilzimeve të Mesdheut, që padyshim mbeten gjeneza e civilizimeve më të rëndësishme botërore që njohim e pranojmë sot. Të gjitha këto informacione dhe mjaft të tjera të dobishme i marrim nëpërmjet studimit të këtij punimi shkencor të autorit, që ndërkohë gëzon statusin “Personel Akademik i ftuar” i Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë.

Për punën shkencërisht dhe bujarisht madhore të akad. Shaban Sinanit mbi Shqiptarët dhe Hebrenjtë, kanë bërë vlerësime shumë  studiues  shqiptarë e të huaj dhe figura të njohura, nga të cilët po shkëpusim Çfarë shprehin dy personalitete:

“Puna juaj e thellë kërkimore dhe njohuritë e gjera rreth ngjarjeve të Luftës së Dytë Botërore, veçanërisht në lidhje me hebrenjtë në Shqipëri e në trevat, janë të një cilësie unike dhe një pasuri për kujtesën kolektive dhe historinë e asaj periudhe të errët në Europë. Ne e njohim dhe vlerësojmë lart ndihmesën tuaj. Iniciativa juaj u bë faktori kryesor për njohjen e publikut me faktet historike. Në emër të qeverisë dhe të popullit të Izraelit ju falënderoj për përpjekjet tuaja, për kohën e investuar dhe për përkushtimin ndaj çështjes më të rëndësishme në historinë tonë.”

                                                                                        Amira Arnon, ambasadore e Izraelit (2008)

“Roli i Shqipërisë për të shpëtuar hebrenjtë nga tmerret e Holokaustit nuk është i njohur aq sa meriton. Është diçka me të cilën të gjithë shqiptarët mund të krenohen. Shqipëria mund të bëjë gjithmonë më shumë për t’i treguar botës historinë e vet të shkëlqyer për të parandaluar persekutimin e hebrenjve në tokën e saj. Disa shqiptarë janë duke bërë pikërisht këtë. Për shembull, profesor Shaban Sinani. Punimet e tij të shumta dokumentojnë që, edhe në vitet më të errëta të Holokaustit, në Shqipëri ndodhi një bashkim i të gjitha kaheve politike dhe besimeve fetare – antifashiste dhe profashistë, komunistë dhe nacionalistë, myslimanë dhe të krishterë, besimtarë dhe jobesimtarë – për t’u siguruar që asnjë hebreu të strehuar në Shqipëri nuk do t’i hynte gjemb në këmbë.”

                                                                John L. Withers ll, ambasador i SHBA në Shqipëri (2010)

4. Vlora dhe hebrenjtë e “saj”

Meqenëse kemi patur mundësinë e njohjes së disa familjeve vlonjate, që ndihmuan hebrejtë gjatë asaj lufte të pashembullt gjakatare, po sjellim në këtë konferencë të nderuar shkencore të përmasave ndërkombëtare (7-th International Conference) fragmente grimcëzash humane nga historia e këtyre njerëzve. Ndoshta shprehemi sadopak mbi kontributin e Shqipërisë europiane në funksion të lirisë, me krahët e përmasave humane universale. 

Në Shqipëri e dinë që Vlora është një nga ato qytete, ku Hebrenjtë gjetën përkrahje e strehë gjatë Luftës së Dytë Botërore (LDB). Në Vlorë, prej shekujsh ka jetuar një komunitet i konsoliduar hebrejsh, ndërsa gjatë LDB, asnjë prej tyre nuk u dorëzua tek nazistët e Hitlerit, pasi qytetarët vlonjatë u kujdesën për ta,e siç thotë një fjalë e urtë shqiptare, “i fshehu nën gjuhë”, që të mos i kapte armiku. Për t’u futur sadopak në situatë të lëndës që po trajtojmë mund të shprehemi, se gjatë pushtimit të Granadës, Ferdinandi i Napolit përzuri nga territoret e reja, nga Kastilja, hebrejtë sefaradi, të cilët emigruan drejt Ballkanit. Në këtë periudhë, ose më saktësisht në vitin 1526, Vlora u shndërrua në një destinacion kryesor për hebrenjtë sefaradi. Nga 5000 banorë që kishte qyteti në atë kohë, 3600 ishin hebrej dhe për këtë arsye, Vlora është përfshirë në Enciklopedinë Hebreje, mes 13 qyteteve të tjera botërore. Ka një cilësim biblik dhe kuranor për popullin izraelit, që ne e shikojmë në kufijtë e legjendës. Në rrafshin e përafërsive gjeografike e antropologjike, çifutët i përkasin të asaj popullate e rrace të emërtuar arabike. Për ata ende qarkullon legjenda e “popullit të mallkuar”, që, gjithsesi, antropologjikisht nuk qëndron, sepse nuk mund të themi “popull i keq” apo “popull i mirë”, por, “njeri i keq” ose “njeri i mirë”.  Ana tjetër që na shtyn të thellohemi në këtë punim, është se përse Hitleri realizoi atë platformë famëkeqe ndaj një popullate nga më emigrantet në botë, pothuaj përherë në lëvizje, ndaj të cilëve qarkullon opinion si të ditur, të pasur e të djallëzuar. 

Interesantë janë faktet që vijnë mbi praninë  e vazhdueshme të hebrenjve në qytetin e Vlorës, një nyjë nevralgjike e këtyre shtegtimeve sa me të drejtë besohet “se në një shesh të vogël në rrugën Ceno Sharra kishte pas qenë një sinagogë” e pajisur me Libra të Shenjtë të shkruar në hebraisht, madje në një burim shënohet, se “Bashkësia hebraike e Janinës, që tani zyrtarisht i përket Greqisë, pjesë e Shqipërisë, ka një Sefer Tora shumë të vjetër që i përket sinagogës së Vlorës, rreth 500 vjet më parë…”, gjë të cilën e konfirmon dhe Enciklopedia e Përgjithshme Hebraike, duke njoftuar praninë e hebrenjve në Vlorë rreth 500 vjet më parë, ku natyrisht ka pasur një mjedis komunikues madje miqësor me popullsinë vendase, duke shkëmbyer miqësi dhe bashkëpunim të ndërsjellë.

Studime të shumta njoftojnë një lëvizje të vazhdueshme të grupe të caktuara hebrenjsh, të cilët siç njihen në traditën e tyre të shtegtimit dhe të krijimit të jetesës në vende dhe me popuj që mund të bashkëpunojnë, e reflektojnë në këto këndvështrime historike dhe burime të rëndësishme Vlorën dhe bregdetin shqiptar një vend të lakmueshëm, ndërsa popullsisë e tyre një popullsi të hershme me fizionomi sociale të formuar dhe të qëndrueshme. Kronika e Vlorës, si e tillë është shumë e pasur me historinë e shtegtimit të hebrenjve në qytetin  lashtë të Vlorës, por edhe të rrethinave përreth, jo vetëm në kohët e hershme, kur hebrenjtë nuk përndiqeshin, por edhe më vonë, kur ata Lufta e Dytë Botërore i vuri në shënjestër për t’i zhdukur nga faqja e dheut.

Gjatë kësaj kohe, jo vetëm nga burimet shkrimore, por edhe të qytetarëve të Vlorës të shumta janë familjet vlonjate që u erdhën në ndihmë familjeve hebreje që në momentet e para ku heretizmi nazist u shfaq në të gjithë Evropën kundër tyre. Në kujtesën qytetase përmenden ende Muhedin Haxhiu (djali i Osman Haxhiut), një familje me tradita të njohura patriotike dhe atdhetare, kryetar i Bashkisë së Vlorës, i cili bashkë me Qemal Xhuherin  i pajisën çifutët me pasaporta, ku shënohej emri i tyre si myslimanë apo i krishterë, siç ishin Matheo Josefi, Mateo Matathia, Pepe Levin, Nesim Levin; rastin kur Shqipërinë e pushtuan nazistët gjermanë, në ditët e Betejës së Drashovicës, në shtatorin e vitit 1943, Froni Antifashist Nacional – Çlirimtar i këshilloi hebrenjtë të largoheshin nga Vora dhe të strehoheshin në fshatrat Trevllazën, Babicë, Llakatund, Lubonjë Nartë, madje dhe në Bashaj e Vermik.

Në këtë situatë tragjike për hebrenjtë kudo ku ata ishin, populli i Vlorës iu kthye në mbrojtje jetës së tyre. Familja e Jakov Solomonit u strehua te Kasëm Koçerri në Vermik, duke i siguruar jetën. Vajza e tij, Zhaneta, u vesh me çitjane, djali, Miosi, u vesh me rroba fshati dhe me qylaf. Ndërsa mësuesi Nuro Hoxha nga Tërbaçi strehoi familjen e Ilia Solomonit si dhe ata të Moise dhe Elizar Negrinit. Vite më parë së bashku me gazetarin Harilla Koçi kemi bërë një bisedë të gjatë me të birin e ish-mësuesit Nuro Ahmet  Hoxha, mësuesin e ndjerë Sazan Hoxha. Ilia Solomoni u arrestua nga nazistët, por ai u shpëtua nga vlonjatët, ashtu siç Qamil Xhyheri shpëtoi nga nazistët Vitori dhe Eftimi Jakool, Jose Jakool, kurse familja Kohen u strehua në Trevllazër,  te familja Lazaj, një histori e cila zë një vend të rëndësishëm edhe në një libër të rrallë me kujtime nga një vajzë hebreje, lindur dhe rritur në qytetin e Vlorës

4.1. Kujtimet e një vajze hebreje të rritur në Shqipërinë komuniste

Vetëm pak javës më parë, në Vlorë u zhvillua një veprimtari e veçantë përurimi i librit “Lulja e Vlorës” (bot. Shqip) = “The flover of Vlora” (bot. Anglisht) i zonjës Anna Kohen, një shqiptaro-hebreje nga Vlora. 

Sipas autores, historia fillon në vitin 1938 me prindërit e mi. Në atë kohë, gjyshi dhe gjyshja dhe babai i saj , atëherë një djalë i ri, kishin shkuar në Shqipëri dhe gjetën disa familje të tjera hebrenjsh Romaniotë, që kishin shkuar nga Janina në Vlorë. Ishte një komunitet shumë i vogël dhe ata u bënë pjesë e tij. Kur komunistët erdhën në pushtet, ata nuk mund të largoheshin edhe pse ishin shtetas grekë, kështu që u bllokuan në Shqipëri ku lindëm ne katër fëmijë, pas luftës…

Prof. Bardhosh Gaçe në shkrimet e tij e paraqet Anën si një “përmendore” të gjallë të shpirtit human vlonjat dhe hebre. Ai thekson se Anna Kohen, duke botuar librin “Lulja e Vlorës”, natyrshëm ka vënë në lëvizje kujtesën e kohës, jo vetëm atë të Luftës së Dytë Botërore, por edhe më herët, lidhur me historinë e udhëtarëve të huaj në Shqipëri, por jo vetëm kaq, ku një vend të rëndësishëm zë kujtesa dhe tradita e shtegtimeve të hebrenjve, të cilët falë aftësisë për të njohur kohën, tregtinë, kulturën e komunikimit të popujve, nevojën për të vënë në punë intelektin e tyre në çdo kohë dhe çdo veprimtari ekonomike më së dukshmi, shtegtimet e të cilëve evidentohen shekuj më parë. Kjo, jo vetëm rrëfimin e Kohen e bën të rëndësishëm, por të gjithë historinë e shtegtimit të çifutëve në Shqipëri, të cilët u trajtuan si qytetarë, e për më tepër në mbrojtësit më të rëndësishëm të jetës së tyre. Kjo traditë e hershme e shqiptarëve, duket se zë vend që opinionin e shkrimtarit të madh të shekullit II p.e.s Apollodari apo gjeografit të lashtësisë Scymni, të cilët sjellin fakte interesante mbi marrëdhëniet iliro-hebraike, por dhe Zaharia Majani, i cili shënon se “filistinët i përkasin trungut ilir”.

Njoftime interesante vijnë përmes historianëve Meillet dhe Kohen, të cilët thonë se në Epir (Iliri) ka ekzistuar një qytet i quajtur Paleiste (Palasa e sotme në Himarën e Vlorës), ndërsa njoftime të tjera iliro- hebraike vijnë në Dhiatën e Vjetër te filistinët, ndërsa gjurmë të tjera hebrenjsh në Shqipëri gjenden në zbulesën e hershme të emrit Finiq dhe shumë njoftime të tjera autentike të historianëve si Josephus Flavius (viti 135 të mbretit të Laqedemonisë), prani të heronjve hebraikë në kohën e sundimit romak, apo njoftime të tjera të vitit 1281 në arkivat e Raguzës. Pastaj në vitet e fundit të shekullit XV dhe burimet e Historisë së Shqipërisë që njoftojnë për gati 528 familje hebraike në Vlorë, po ashtu dhe 25 familje hebraike në Berat e gjetkë. Këtë kronikë të pranisë së vazhdueshme të hebrenjve në Shqipëri, veçmas në Vlorë e sjellin edhe burime të tjera si diplomati amerikan Herman Bernstein, po ashtu dhe në Elbasan, Berat, Krujë, Janinë dhe ndonjë qytet tjetër shqiptar.

Në këto kushte, libri “Lulja e Vlorës” e ka kapërcyer “cakun” e të qenit një monografi apo një jetëshkrim. Anna Kohen ka jetuar një kohë të rëndësishme të jetës së saj në Vlorë dhe në Shqipëri, pikërisht kur ajo arrinte të kuptimësonte në një plotësi të qartë fëmijërinë dhe moshën rinore, kohën kur arrinte të kuptonte dhe të ruante kodet e komunikimit mes familjes dhe mjedisit, po ashtu dhe të nxënit të edukimit mbi origjinën dhe historinë e familjes së saj. Duke qenë një libër më shumë se i tillë, sepse ai ka një kontekst të gjerë të nënkuptuar dhe (jo) të shkruar, Anna Kohen përçon një realizëm të qartë në tregimet e saj, natyrisht ajo shfaqet e mirinformuar për gjithçka vjen familja dhe ajo. Po ashtu edhe si ku ajo jeton, libri merr një vlerë të çmuar, pasi në të rrëfehet për një familje hebreje, në kohën e një antisemitizmi të shpallur nga fuqia më e madhe e kohës, nazizmi, i cili kishte ngritur krematoriumet e vdekjes për çdo hebre të kapur kudo dhe kurdo.

4.2. Libri si një roman autobiografik

Kushdo që ka lexuar librin e autores, përjeton emocionet njësoj sikurse rrëfimtarja, e cila, na tregon mrekullisht mbi mbijetesën e një pjese të familjes së saj në një vend të vogël, të varfër dhe të pazhvilluar, ku kryqëzatat e kulturave, luftërave dhe reformacioneve të besimit kristian kishin lënë shenjat e veta, pra Shqipëria e vogël, e cila përmasohet jo vetëm nga Anna Kohen, por gjithë kujtesa e mbijetesës së hebrenjve, vendi dhe njerëzit e të cilit arritën të tejkalojnë “heretizmin” e besimit, arritën të refuzojnë praktikisht dhe shpirtërisht fuqinë e vdekjes më të madhe të kohës së nazizmit, duke mbrojtur çdo hebre që i rrezikohej jeta. Pra, siç edhe mund të kuptohet, libri ka një kontekst të gjerë, që autorja është përpjekur ta sendërtojë në detaje të shumta jetësore dhe të nevojshme për të krijuar një komunikim të besueshëm dhe të dëshiruar prej saj. Dhe përballë kësaj furtune vdekjeprurëse .

Libri “Lulja e Vlorës” është shkruar në kohën më optimale nga Anna Kohen, ku kuptohet lehtësisht, pasi në të sundon një arsyetim i thellë, një pjekuri e nevojshme për të reflektuar kohën në të gjithë marrëdhëniet që ajo kishte me hebrenjtë në Greqi dhe në Shqipëri me familjen Kohen dhe vetë Anna Kohen. Familja e saj i përket një dege të njohur dhe të madhe hebraike të romaniotëve të Greqisë, një degë e njohur e dyndjeve hebraike prej kohësh në zemrën e kontinentit të vjetër. Mjedisi hebre në Shqipëri, veçmas në Vlorë, e bën rrëfimin dhe librin e autores dëshmi dhe relikte të çmuar. 

Psikologjia dhe praktika hebraike për të ndërtuar një raport jetësor me vendin ku banojnë, edukimi tradicional hebraik në një qytet bregdetar, ku kohët kanë lënë shenjat e tyre, ruajtja e raportit me besimin si një veti dhe kod mbijetese më së shumti për hebrenjtë, gjithashtu dhe triumfin e shpirtit hebraik. Në të gjithë larminë e thyerjeve dhe ngjarjeve jetësore, induksionet dhe deduksionet që  Kohen sjell për lexuesin e saj, ajo nuk i shmanget realitetit shqiptar. Një realitet i veçantë, herë i ashpër dhe herë i propozuar si sfidë për shqiptarët dhe çifutët.

Duke zënë një kohë të konsiderueshme, libri është gjithashtu edhe një memorie për të njohur Shqipërinë dhe shqiptarët, është një ftesë për të njohur njerëz, kohë, kulturë, traditë, mjedis social dhe familjar, psikologjinë e një populli i cili më mirë se çdo popull tjetër në botë di ta përdorë besimin e tij si humanizëm, një ftesë për të njohur kodet e lashta të familjes shqiptare mbi parimet humane mbi të cilët është ngritur. Është një ftesë për të njohur Trevëllezërin e malësisë së Vlorës, streha ku familja Kohen arriti t’i mbijetojë “murtajës” naziste. Përmes një raporti të tillë, më së pari jetësor, pastaj dhe mjaft intelektual, Anna Kohen ka përçuar me realizëm një kronikë të kohës, e cila kurrsesi nuk është e kufizuar në perimetrin e saj fizik, por në të ka kaq shumë kulturë nga trashëgimia e lashtë dhe ajo historike që popujt e Ballkanit kanë pasur me kulturën e lashtë antike, veçmas shqiptarët, paralelet e njohura iliro – çifute, iliro – greke, ku kodet  lashta klasike u përthithën shoqërisht dhe ishin vepruese brenda familjes gati gjithmonë, ndryshe grekëve të mëvonshëm, pasi kodet e shprishura të besës dhe të humanizmit bënë që pjesa më e madhe e hebrenjve, gjatë Luftës së Dytë Botërore t’u dorëzoheshin nazistëve për t’i eliminuar, siç ndodhi me pjesën tjetër të familjes Kohen në Greqi, e cila u eliminua nga furtuna naziste.

Një libër i shkruar nga një hebreje për një temë dhe një çështje të mprehtë, e cila vazhdon të jetë ende një raport i rëndësishëm diplomatik i botës së qytetëruar, sjell në vëmendje një mjedis shqiptar, për shumë arsye thith vëmendje dhe përcjell një vlerë të çmuar në të gjithë botën e qytetëruar. Anna Kohen duke respektuar sakrificën dhe jetën e familjes dhe jetën e saj, i bën një shërbim të çmuar Vlorës dhe Shqipërisë, sakrificës dhe mendjes së kulluar të shqiptarëve, të cilët arritën që në një kohë plotë mjegull dhe të errët të shohin përtej saj.

Ajo ndjen përkushtim për Shqipërinë, pasi ajo i lejoi asaj t’i mbijetojë shpirti hebre romaniot, i rëndësishëm për një familje tregtare, pasi siç shkruan Anna Kohen: “Familja ime shiste pëlhura dhe gjithashtu i lyente copat me bojë”, ashtu siç ajo kujton mbijetesën fizike të familjes së saj, pasi “Gjatë Luftës së Dytë Botërore ishin po të njëjtat familje myslimane [shqiptare: shën. ynë, E.Ç, A.H]  që fshehën familjen time nga Holokausti – ata (shqiptarët) na dhanë emra myslimanë dhe na ndihmuan për t’u hequr sikur ishim të tillë. Anëtarët e familjes sonë, të cilët në Greqi, përfshinë të gjithë familjen e nënës, u vranë në kampet naziste të shfarosjes”, një përkushtim që e përshkon të gjithë librin e saj.

Duke kujtuar dhe sjellë në vëmendje lëvizjet e para hebreje në Shqipëri që nga “revolta hebraike në Jude” (vitet 66-73 të erës sonë) dhe përgjatë kohëve të mëvonshme, ku ajo i përshkruan si qytetet mikpritëse Vlorën Beratin, Elbasanin, Tiranën, Shkodrën, Sarandën dhe Kosovën gjithashtu, ajo nuk harron të përshkruajë tipare dhe cilësi shqiptare të kodifikuara madje si besën e shqiptarëve, por dhe unitetin e besimeve fetare, pavarësisht masës në të cilën ata janë në vend, njërin nga motivet që ajo e konsideron të rëndësishëm është besa, për të cilën shënon: “Besa përmban disa kuptime, duke filluar nga besimi, besimi i pathyeshëm dhe traktati, deri “fjala e nderit”. Ajo do të thotë, që dikush ka bërë një zotim të shenjtë për të mbajtur premtimin e tij si dhe për të ofruar mirëseardhje dhe siguri”.

Në libër nuk mungojnë konstatimet e qarta, mjaft të rëndësishme për kohën, por edhe raportet e popujve në Ballkan. Rëndësi merr konstatimi i saj kur shkruan: “Ndryshe nga Greqia, Shqipëria arriti t’i shpëtonte hebrenjtë e vet gjatë Luftës së Dytë Botërore,...”, e cila gjithashtu i kishte krijuar familjes së saj mundësi mbijetese dhe integrim social gjatë gjithë kohës kur ajo ka jetuar në Vlorë dhe është arsimuar në kushte të barabarta me të tjerët në Shqipëri. Janë mjaft të rëndësishëm mjediset fshatare që përshkruan Anna Kohen në fshatin Trevllazën të Vlorës, në familjen Kadri Lazaj, ku ndër të tjera ajo arrin ta përçojë mjaft mirë sakrificën e kësaj familjeje përmes një pasazhi të tillë: “Kadriu dhe gruaja e tij, Vera, morën në dorëzim dhe strehuan me vetëmohim familjen time në shtëpinë e tyre. Në atë shtëpi jetonte edhe gjyshja e tyre, Ankoja, së bashku me dy fëmijët e çiftit Lazaj, Dalipin edhe Nailen,… Musa Sinani, i vuri të gjithë pjesëtarëve të familjes sime nga një emër mysliman…” dhe në sakrificën përballë pushtimit nazist kjo ishte sublime për këtë familje tradicionale myslimane shqiptare, e cila detyrimisht kishte sakrifikuar vetveten për të mbrojtur dhe fshehur familjen çifute Kohen.

Ashtu siç shkruan edhe Anna Kohen, se familja e saj “e ndjen plotësisht të mirëpritur në atë fshat bujar shqiptar”, sakrificën dhe bujarinë e të cilëve Kohenët nuk do ta harronin kurrë, do të kujdesej të shkonte dhe pas shumë vitesh në Trevllazën, rast për të cilin shkruan ndër të tjera: “…munda të takoj djalin e Kadriut dhe Verës, Rokon. Ai dhe nipërit e tij kishin ruajtur traditën e kultivimit dhe përpunimit të ullirit në Trevllazër. Rokoja më çoi në shtëpinë e vjetër ku jetuan prindërit  e mi duke u fshehur, e cila tani ishte e lirë dhe e rrënuar. Ishte përtej lëvizjes për mua të hyja në shtëpinë dhe dhomën e saktë ku ishte fshehur familja ime”.

Shqipëria dhe Vlora nuk i ka penguar aspak që familja e Anna Kohen dhe ajo vetë të bënin jetën e tyre me traditat dhe zakonet çifute romaniote greke ku ata jetuan, mjaft e rëndësishme për edukimin tyre sipas traditës çifute, aq sa ata i kanë quajtur edhe “Lulja e Vlorës”, pasi siç shkruan vetë Anna: “Gjatë gjithë fëmijërisë sonë, ne dukej se lulëzonim si lule, duke thithur nga dielli entuziazëm si dhe duke sjellë hare dhe gjallëri në çdo vend apo veprimtari në të cilën morëm pjesë”.

Libri “Lulja e Vlorës” prek një dimension të gjerë tematik, ai është një sy i mprehtë dhe i hollë i një intelektualeje çifute, e cila zbulon jetën dhe marrëdhëniet e familjes së saj në një mjedis ku më së pari i është dashur të mbijetojë nga nazizmi dhe pastaj të jetojë në harmoni dhe marrëdhënie të mira më shqiptarët, deri kur arrin të largohet nga Shqipëria për të jetuar në vendet e tjera të Evropës dhe në SHBA, ku ajo jeton aktualisht, por duke mos e harruar kurrë Vlorën dhe Shqipërinë. Nëse libri më së pari është një kronikë jetësore për familjen, ai është një dëshmi dashurie për Vlorën, Shqipërinë dhe njerëzit e saj.

5. Dita e Kujtesës së Holokaustit

27 janari, është regjistruar si dita Ndërkombëtare e Holokaustit, që jo vetëm hebrenjtë, polakët, romët, edhe shqiptarët të mos harrojnë të shfarosurit  nga nazistët.  Kampet e vdekjes, vendet e terrorit u çliruan më 27 janar 1945.Vetëm në kampin e Aushvicit u vranë mbi 2.000.000 hebrenj, rreth 22.600.000 polakë, 750.000 rusë, 750.000 rumunë, 402.000 hungarezë, 180.000 holandezë, 104.000 lituanezë etj. Të burgosurit vriteshin në katër dhoma gazi dhe më pas digjeshin në furra të mëdha.

27 janari është Dita e Kujtesës për të mos harruar përpjekjet sistematike të shfarosjes naziste të gjashtë milionë hebrenjve. Hebrenj nga e gjithë Gjermania dhe vendet europiane të pushtuara prej saj, u grumbulluan në kampe përqendrimi, ku u helmuan me gaz, u qëlluan, u lanë të vdisnin urie. Në kampin Auschëitz vdiqën miliona njerëz të pafajshëm, të llahtarisur, të vrarë në dhomën e gazit, të rraskapitur nga kushtet e pamundura të punës, ekzekutimet e shumta, rrahjet dhe torturat nga agjentët.

 Momentet e shpresës, në të cilën u gjetën rreth 7 mijë të burgosur ende gjallë, njerëzimi i kujton dhe duhet t’i kujtojë brez pas brezi, që të mos harrojë historinë.

 Roli i Shqipërisë për të shpëtuar hebrenjtë nga tmerret e holokaustit është i ditur botërisht.

 Shqipëria është një prej vendeve të rralla në botë ku gjatë Luftës së Dytë Botërore, u strehuan e gjetën shpëtim, jo vetëm hebrenjtë që jetonin në Shqipëri, por edhe disa mijëra hebrenj të vendeve të Ballkanit dhe të Europës Qendrore.‬‬ 

27 janari shënohet si dita e Kujtesës së Holokaustit të popullit hebraik e të çdo gjenocidi tjetër. Kremtimi i Ditës së Kujtesës, kushtuar viktimave të Holokaustit, sulmit shfarosës të nazistëve kundër hebrenjve, kujtesa e kësaj tragjedie katastrofike, sot tingëllon si qortim për të kaluarën, në shërbim të së ardhmes, për të mos u përsëritur kurrë më tmerret, që pësoi njerëzimi jo shumë vjet më parë. Jo vetëm Dita e Kujtesës së Holokaustit vlen të jetë homazh për Të Drejtët, për lirinë dhe qëndresën e së mirës. 

6.  Muzeu Kombëtar Hebraik i Vlorës dhe përfundime

Nderimi ndaj hebrenjve në Vlorë është sa shpirtëror aq dhe  i regjistruar. Njihet nga të gjitha emërtimi “Rruga e Hebrenjve” që lidh Sheshin e Flamurit me Qendrën Historike.  Gjithashtu, në Vlorë po ngrihet Muzeu Kombëtar Hebraik, si simbol për krenarinë shqiptare, besën

Ky muze tregon mishërimin e një miqësie e historive njerëzore të shqiptarëve dhe hebrenjve, historinë e një miqësie që ka lindur shumë vite më parë, atëherë kur ndërtoheshin kisha, xhami e sinagoga së bashku por që u përjetësuan gjatë Luftës së Dytë Botërore në atë që shqiptarët bënin më së miri, të ndanin shtëpinë e tyre të vogël, por të mbushur me shumë dashuri.

Në këtë muze janë historitë e atyre mijëra hebrenjve që gjetën një derë të hapur jo vetëm në shtëpitë e shqiptarëve, por gjetën një derë të hapur në zemrat e tyre. Ky muze tanimë është edhe një tempull kujtese, një vend rrëfimi për historitë edhe të atyre mijëra shqiptarëve që si askush tjetër në botë dëshmuan se nuk ka rëndësi as numri i vogël i popullsisë as varfëria për sa kohë ke një zemër të madhe të mbushur plot me dashuri për njeriun.

Muzeu hebraik i Vlorës, është i pari, por jo i vetmi. Mendohet për të pasur një qendër të hebraizmit në Tiranë, e cila duhet të jetë një hapësirë ku edhe historia të tregohet, por edhe të kultivohet miqësia jonë me Izraelin, me popullin e Izraelit, me bashkësinë e hebrenjve, si një miqësi, e cila ka pasur një periudhë jo ndërprerje, por një periudhë që nuk është karakterizuar nga i njëjti intensitet i atyre viteve të mëparshmë se këta janë bërë shumë të pasur tani, ky është problemi. E kur njerëzit pasurohen shumë, kanë problem me memorien, por e kuptojmë këtë dhe do bëjmë çmos që të jemi sa më bindës për ta fuqizuar këtë marrëdhënie.

Shqipëria është streha ideale për të qenë toka rezervë e hebrenjve dhe kjo shkruhet nga vetë të dërguarit e këtyre komuniteteve.

Megjithatë, historia e Luftës së Dytë Botërore pastaj është kulmi i gjithë kësaj historie shumë të gjatë lidhje mes shqiptarëve dhe hebrenjve sepse Shqipëria është jo vetëm vendi i vetëm në Europë ku pati më shumë hebrenj pas Luftës së Dytë  Botërore se pas Luftës së Dytë Botërore,  por është i vetmi vend në botë ku nuk ka asnjë rast të vetëm të dorëzimit të një hebreu tek nazistët, madje ka edhe raste të jashtëzakonshme, të kundërta, kur shqiptarët kanë dorëzuar fëmijët e tyre apo janë dorëzuar vetë, duke u paraqitur si hebrenj për të mbrojtur hebrenjtë që kishin marrë në mbrojtje.

Bibliografi:

AKADEMIA e Shkencave e Shqipërsë: Qendra e Enciklopedisë Shqiptare: Fjalor Enciklopedik Shqiptar: vëll. 2; Tiranë, 2008 [zëri përgat.: Zija Shkodra, Aposton Kotani].

BARDHOSHI, Nebi: Antropologjia e Kanunit; Botimet Albanologjike, Tiranë, 2015.

GAÇE, Bardhosh: “Anna Kohen, “Përmendore” e shpirtit human vlonjat dhe hebre”, shih: gaz. “Dita”, viti XI i bot., nr. 3435, e shunë, 26 nëntor 2022.

ENCIKLOPEDIA  e përgjithshme e Oksfordit, Tiranë, Instituti i Dialogut &Komunikimit, 2006.

KOHEN, Anna: “Lulja e Vlorës: kujtimet e një hebreje, të rritur në Shqipërinë komuniste”; Tiranë: AIIS, 2022.

SARNER, Harvey: “Shpëtimi në Shqipëri: një qint përqint e hebrejve në Shqipëri të shpëtuar nga Holokausti”, përkth. Mal Berisha, Tiranë, Koha, 1998.

SINANI, Shaban: “Shqiptarët dhe Hebrenjtë: Mbrojtja dhe shpëtimi”; Tiranë, 2017.

Filed Under: Analiza Tagged With: Albert Habazaj

KUJTESA E HIDHUR E KAMPIT TË PËRQËNDRIMIT TË MAT’HAUZENIT

May 8, 2021 by dgreca

9 Maji – Dita e Europës dhe fitores mbi fashizmin/

KUJTESA E HIDHUR E KAMPIT TË PËRQËNDRIMIT TË MAT’HAUZENIT

Shkruan: Albert HABAZAJ/

Përnjohje/

Kujtesa vetiake, sociale dhe ajo e shkruar na sjell panoramën thellësisht trishtuese, tejskajshmërisht të dhembshme, masivisht shfarosëse në kampet e përqëndrimit. Gjatë regjimit të nazizmit në Gjermani (1933-’45) kampet e përqëndrimit u bënë vende ku internoheshin njerëzit e padëshiruar, vende të akteve të shëmtuara të torturës, punës prej skllavi, tmerrit dhe vrasjeve masive në një shkallë të paarritur më parë në asnjë vend e në çfarëdo shekulli dhe në mungesën e kushteve minimale higjienike. Kampet (Konzentratiónslager ose KZ), të administruara prej SS-ve, kategorizoheshin në Arbeitslager (kampe pune), ku të burgosurit organizoheshin në batalione pune, dhe në Vernichtungslater (kamp shfarosj), të ngritura për shfarosjen dhe djegien e burrave, grave dhe fëmijëve. Në Europën Lindore, të burgosurit në fillim u përdorën për batalionet e punës ose për veprimet e gjenocidit ndaj të tjerëve, më pas edhe ata vetë asgjësoheshin. Në kampe të tilla si Aushvici (Poloni), në dhomat e gazit mund të mbyteshin dhe të digjeshin 12.000 vetë në ditë. Në Perëndim kanë qenë më të njohur Belseni, Dahau dhe Buhenvaldi (një kamp i punës së detyruar, ku mjekët kryenin kërkime mjekësore në njerëz). Kalvarin e rëndë të Holokaustit e pësuan më keq hebrenjtë (çifutët), sepse është llogaritur që kanë vdekur 6 milionë çifutë, ndërkohë që humbje të mëdha patën edhe Rumania, Hungaria, Lituania etj. 

Kujtesa e hidhur e kampit famëkeq

Si një panoramë shkrimore dhe me imazhe në ish-kampin nazist Mat’hauzen, botohet libri historik përgjithësues dhe dokumentues “Kujtesë e hidhur Mat’hauzen=Konzentratiónslager Mauthausen” [8.8.1938-5.5.1945] nga autori i njohur Andrea Petromilo, me origjinë nga Palasa e Himarës. Është një libër i ngjeshur me 164 faqe, mbushur më fakte, dëshmi, intervista, statistika tronditëse nga kampet e Mat’hauzenit, Melkut, Buhenvaldit, nënkampet e Gusenit, Ebesenit etj. Është një libër serioz e referencial për qëllime studimi nga autorë apo të interesuar të tjerë për fusha të tilla si krimet e luftës, kampet e përqëndrimit etj. Kjo monografi konkretizohet e plotësohet edhe fotografi origjinale, që janë njësueshmëri e besueshmërisë tekstore; po ashtu shoqërohet me tabela e lista njerëzish të ekzekutuar, ku krahas 600 shqiptarëve të pafajshëm, pjesa më e madhe e tyre, po aq të pafajshëm, ishin nga qyteti i Vlorës. (450 gjejmë në fletore statistikash, por shifrat, na thonë, nuk janë të sakta, pasi nazistët një pjesë të dokumenteve i grisën, i dogjën mungesa e tyre, patjetër dhe merorja e shkurtër i ka pasojat e saj). Shkrimtari dhe studiuesi vlonjat Petromilo ka realizuar një punë me vlera të larta humane dhe atdhetare. Fakte tronditëse nga Kujtesa e Hidhur në Mat’hauzenin famëzi, ku vlonjatë e shqiptarë pa pikë faji u dogjën më keq se të ishin copëza letrash pa pikë vlere, pasi i rrihnin barbarisht apo i përdornin si mjete eksperimentesh, derisa i gjymtonin. Libri ka vlera që shkojnë tek libri, me mesazhe njohëse e historike sa lokale, aq universale për ata që u sakrifikuan lebetitshëm në ato kampe famëkeqe. Mesazhi kryesor, që ka dashur të përcjell autori tek lexuesi është rëndësia e simboleve për historinë dhe brezat, ruajtja gjallë e fakteve historike për edukimin patriotik dhe urrejtjen ndaj individëve skizofrenikë, kushdo qofshin ata e ngado shfaqen me atë barbari, që s’ka tragjedian të përshkruaj. Autori i bën apel kujtesë qytetare që të mos harrojmë të keqen më poshtëruese dhe torturuese ndaj njerëzimit ndodhur në këtë planet. Nuk mundemi t’i rrëfejmë ato skena lemeritëse në trenat e punës a vdekjes, në miniera, gurore apo në 186 shkallët e gurta pakthimërisht të vdekjes, duke i ngjitur me peshë 50-60 kg mbi shpinë, me ndëshkimet nga më çnjerëzoret në dhomat e gazit, në dhomat e vdekjes, në dhomat e eksperimenteve, dhomat burg, mure të lartë, të lagësht, të zinj, baraka fjetoresh me numra rendorë, labirinthe pafund, imazhe të frikshme, ankthembushur, ku çdo objekt mbart një histori tmerri. Vetëm në dhomat e gazit në kampin e Mat’hauzenit u asgjësuan 7200 të internuar. Na dridhet buza e syri na mbushet me lot dhembjeje për të femrat e pafajshme e të pambrojtura dhe një duf urrejtjeje na shpërthen përbrenda për të pashpirtët nazistë tek lexojmë udhërin e datës 10.11/1940 të shtabit hitlerian: “… të mbahet sekret dhoma e përdhunimit të të internuarave prej personelit gjerman”. Një barakë kishte ndarje në dy dhoma: Adhe B. Çdo dhomë ndahej në dy pjesë: njëra ku rrinin të internuarit dhe tjera e fjetjes. Në mes ishte wc-ja. Shtretërit ishin prej druri me dy e tre kate. Në çdo krevat flinin tre veta në kushte tepër të vështira. Për mbulesë në dimër kishin një batanie të hollë. Dritarja e dyert qëndronin të hapura. Shumë ishin ata që vdisnin nga të ftohtit. Të sëmurët me sëmundje ngjitëse ishin në karantinë në katër baraka. Pranë ishte blloku i vdekjes, që dikur shërbente si infermieri. Nga muaji prill 1944 deri më 2 shkurt 1945, tek blloku i vdekjes u shënuan 4300 oficerë robër rusë, që nuk iu regjistrua as emri i tyre e as numër personal s’iu vendos. Këta, herë pas here, individualisht ose në grupe, ekzekutoheshin me plumb pas kokës, ndërsa një pjesë vdiqën nga uria…Kampi i dytë i barakave me numër 21-24 shërbente për strehimin e të internuarve të sapoardhur. Në kampin e tretë të barakave, përbërë prej 8 të tilla, strehoheshin gratë, të cilat i sollën në verë të vitit 1944 nga Varshava. Nga vera e vitit 1944 deri në prill 1945 sollën 3000 të internuar – fizikisht të dobët, tek të cilët u përdorën torturat më çnjerëzore, me finale pushkatimin. Të pamundurit për të punuar i lidhnin pas murit dhe i linin të zhveshur në të ftohtë e në ngrica, derisa jepnin shpirt. Po nënkampi i Gusenit, që kishte 30 baraka, rrethuar me tel me gjemba, ku kalonte tensioni 300 volt, që s’ka gojë të flasë, të denoncojë, të akuzojë në emër të drejtësisë e lirisë, sepse s’është parë shkelje më flagrante dhe aq egër e të drejtave të njeriut?! Minierat janë dëshmitare se sa frymë janë tretur thellësive të tyre. Po të sëmurët me tuberkuloz që i vrisnin me gjëlpërë në zemër?! Po me se ushqeheshin robërit e kampeve? Me aq pak ushqim – spirilëng, sa të mbanin trupin minimalisht e forcërisht në këmbë për punët përditshmërisht të rënda, kur trupi i tyre kishte arritur të shndërrohej në një skelet vetëm 28 kilogram deri në 40 kile. E si mund të mbahej kështu shpirti gjallë?! Në këto kampe përqëndrimi, koha e skllavërisë ishte kthyer, por me motive të reja raciste. Furrat e djegies, dhomat e shfarosjes janë dhe do të ngelen përjetësisht apel historik botëror i Kujtesës së Jetës njerëzore me dinjitet. Bijtë tanë që ranë me idealin e lirisë në zemër na kujtojnë një fjalë të urtë: “Kush mbyll sytë nga e kaluara, mbetet i verbër ndaj së ardhmes”. Gjatë këtyre refleksioneve për kampet naziste të përqëndrimit, gjykojmë se jo vetëm lajtmotivi i librit, por i Kampit të Zi të Mat’hauzenit dhe si vëllezërve të tij po aq të zinj, është: “Brezat që vijnë, duhet përmes simboleve historike të ruajtura me kujdes, të përjetojnë imazhin e një tmerri, që nuk duhet ta përjetojë në asnjë çast bota njerëzore”. Ndërkohë, përherë na e ruan të freskët këtë kujtesë edhe vepra simbol e historisë së Lirisë Qytetare, monumenti “Partizani fitimtar” i skulptorit shqiptar Odise Paskali e vendosur në Mat’hauzen, Austri që në vitin 1968, po ashtu delegacionet e mbi 40 shteteve, me flamujt e tyre, që Austria, Spanja, Luksemburgu, Holanda, Franca, Suedia, Belgjika, Polonia, Hungaria, ish – Republikat Sovjetike, Izraeli, Italia, Shqipëria etj., të cilët, nën kujdesin e Bashkimit Europian, bëjnë pelegrinazh nderimi çdo 5 maj, që nga viti 1945 e në vijimësi në “Sheshin e Apelit” po në Mat’hauzen, në kujtim të ditës së çlirimit të ish – kampit të përqëndrimit e shfarosjes Mat’hauzen, 5 maj 1945. Po ashtu, kurorat me lule që vendosen në memorialin e Mat’hauzenit, sikur na flasin që të mos harrojmë kurrë efektet e atij shpërthimi djallëzor të racës superiore nga përbindëshi Adolf Hitler, frymori i paskrupullt dilerant, manjaku tekanjoz, i neveritshmi 162 centimetrosh dhe makina e tij e vdekjes për së gjalli, me katër organizmat pamëshirshmërisht shfarosëse, që për pak mori në qafë botën mbarë. 

Organizmat speciale të skinksit të zi nazist

Katër organizmat speciale të forcës terroriste, mizorisht të poshtër të skinksit të zi nazist ishin: 1. Trupat sulmuese (SA), që përbënin skuadronet e vdekjes, të cilat mbollën terrorin gjithandej Gjermanisë; 2. Trupat e Mbrojtjes dhe të Kontrollit të SA, që quheshin SS dhe i komandonte dora e djathtë e Hitlerit, Hajnri Himler (Ky mori përsipër edhe ndjekjen e të gjithë armiqve të Rajhut të Tretë dhe dërgimin e tyre në kampet e shfarosjes masive); 3. Agjentët e Policisë Sekrete, që e quajtën GESTAPO, të cilët vëzhgonin me kujdes qoftë trupat e SA, qoftë ato të SS (që do të thotë: përgjo, por je i përgjuar. Ky organizëm sipas statistikave, kshte në organikën e vet si efektiv mbi 100000 ushtarakë e agjentë. Këta nuk jepnin llogari askund përveç kryeterroristit Adolf dhe i drejtonte Geringu [Hermann Goering], i vetmi i besuar si pasardhës i Hitlerit, deri pas dështimit në betejën e Britanisë së Madhe, ku u dallua superioriteti i aviacionit Aleat mbi atë nazist); 4. Trupat sekrete (SD) që përbëheshin nga pjesë të veçanta të efektivit të Gestapos, pra më tepër ishin agjentët e shpërndarë në të katër anët e botës, të cilët raportonin pranë shtabit të Gestapos dhe komandoheshin nga Reinhard Hajdrih, i cili kishte nofkën Hajdrih Litari.  

Gjithashtu libri na kujton se në gjithë territorin evropian të pushtuar nga nazistët funksiononin 1226 kampe kryesore, 1011 kampe të varuar përqëndrimi dhe 114 kampe shfarosëse dhe për hebrej, pra gjithsej 2351 kampe e nënkampe. Njëri nga ata qe vampiri nazist i Mathauzenit, i cili nga 8 gushti 1938 deri më 5 maj 1945 regjistroi 206000 të internuar. Nga ky numër mbetën gjallë, sidomos  ata që u sollën këtu kohët e fundit, 66534 (64800 meshkuj e 1734 femra). Mbijetuan nga kampi i përqëndrimit të Mat’hauzenit vetëm 23 shqiptarë. Ka objekte të të internuarve, pllaka përjetuese, monumente atje dhe në Shqipëri.

Edhe Dëshmorët e Mat’hauzenit janë në kujtesën e kombit

Në një pllakë mermeri, përbri furrave të krematoriumit janë shënuar, krahas emrave të tjerë, nga vendet e shteteve që u ndeshën me bishën naziste dhe që patën fatin e keq të digjeshin kufomat e tyre, edhe emrat e shqiptarëve. Mes dëshmorëve të kombit janë dhe vlonjatët. Jo vetëm nëpërmjet këtij shkrimi për lexuesit e “Diellit” por përditë dhe sikurse dëshmorët e tjerë të Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare, duhet të nderohen edhe këta shqiptarë në kujtesën e kombit, sepse duhet t’i përkasin mos harrimit. Më e pakta e domosdoshme, edhe pse e vonuar, është përmendja e emrave të tyre edhe në një shkrim të thjeshtë nderimtar si ky yni. Lista e martirëve tanë pranë krematoriumit të Mat’hauzenit (Austri) është si më poshtë: Xhevdet Doda, Kozma Nushi (Hero i Popullit), Abaz Dine, Abaz Sullaj Abdulla Tabaku, Adil Alushi, Ahmet Ramzoti, Alem Tafili, Ali Ashimi, Alim Biduli, Asti Gogoli, Azem Toska, Bedri Agalliu, Beg Nushi, Besim Liku, Buharedin Mitaraj, Cane Çaçi, Cane Rapushi, Dalip Meminaj, Demir Bardhi, Dervish Hoxha, Dilaver Kamberi, Dhimitër Konduri, Dhimitër Kulla, Ejup Kondo, Emanuel Hazdurian, Enver Velaj, Faik Haruni, Faslli Lelaj, Faslli Zogaj, Feim Mustafaj, Fejzo Toska, Ferik Buzi, Fizo Spahiu, Gani Kokli, Gjysh Duraj, Hajdar Shameti, Hajredin Kërkova, Hakim Veliu, Halil Shyri, Hamit Roseni, Hamit Xhyheri, Hamza Laperi, Hasan Doci, Heruran Novruzi, Hysen Shtufi, Ibrahim Skëndaj, Ibrahim Xhatufa, Ilo Çomi, Isa Rapushi, Ismail Zyma, Isuf Berberi, Isuf Ibërshimi, Izet Mema, Jani Kosta, Jani Nathanaili, Jani Popa, Jano Maska, Jorgji Ziu, Koro Çoni, Kostandin Simaku, Late Bregu, Mehmet Dauti, Mehmet Sulo, Mihal Koçi, Mihal Pema, Minella Gogo, Muhamed Velaj, Muhamet Bino, Muhamet Dine, Muhamet Kabashi, Musa Gorishti, Mustafa Kotherja, Mustafa Zahaj, Myslym Nelaj, Mustehat Malaj, Naun Thanasi, Neim Gjoni, Nexhip Hekurani, Nexhip Himçi, Nevruz Abazi, Nevruz Dine, Novruz Hajdini, Nuredin Memishaj, Pandeli Dimo, Perikli Papingji, Piro Papalilo, Qazim Çakërri, Ramadan Nebiu, Ramadan Ramo, Ramazan Myrto, Rapo Kapllani, Rapush Çarçani, Rasim Hamzaraj, Refat Ismajli, Rexhep Bani, Sabri Habibaj, Sadik Asnjoku, Sali Dibra, Sami Karriqi, Selim Çarçani, Senusi Nota, Sofokli Dhimiatiadhi, Stavri Havale, Sulejman Cenoimeri, Sulejman Doko, Sulejman Rukja, Sulejman Zakja, Sulo Gorishti, Shefqet Leka, Shefqet Shyti, Sherif Nuredini, Shyqyri Buzi, Taqo Dino, Tefik Skilja, Telat Noga, Teme Alushi, Thimio Nathanaili, Thoma Kuqali, Vangjel Vasili, Vangjel Shkurti, Vangjel Xhani, Vasil Dushku, Vasil Gjata, Vasil Mojsiu, Vehbi Vreshtazi, Xhafer Kodra, Xhafer Skilja, Xhemil Kasa, Xhemal Myhdari, Xhemal Shasho. Në listën e shqiptarëve që kanë vdekur në kampin e Mathauzenit, ku shënohet numri personal, emri dhe datëlindja janë: Athanas Babe, Andro Gerveni, Abdullah Kinetani, Ajaz Arifi, Anasatas Stavro, Ahile Lito, Bedri Agalliu, Besim Liku, Çako Lamani, Dervish Troka, Ded Papa, Sofokli Dhimitriadhi, Estref Fiaq, Fejza Dino, Gani Begosali, Georgi Cin, Hajredin Hazdinaj, Hazbi Bani, Habib Koka, Halem Telfaj, Halil Aliti, Ibrahim Gunardhi, Istref Dekollari, Jakup Telfaj, Jani Goda, Fadil Alushi, Kosta Mani, Kostandin Semikiç, Lefter Bezhani, Musten Gunbardhi, Miho Çiko, Mihal Shyti, Moikom Shyti, Naqo Siko, Nikolla Çika, Niko Papalilo, Lilo Palla, Ilija Vimo, Perikli Papingji Qazim Çakërri, Qemal Muhedari, Ramazan berberaj, Ramazan Armeni, Rushit Vërzhezha, Rexhep Toto, Muzafer Velaj, Nazif Spani, Rapo Ruçi, Rukije Sulejmani, Refat Sedrioviç, Rahman Hysa, Refit Mustafaj, Farudin Rustemi, Skënder Vrenaraj, Selfo Shebaj, Sulejman Seferi, Selim Begaj, Sofokli Dimi, Seit Qemali, Shezai Qemali, Shefqet Suli, Shahin Alia, Shyqyri Tare, Zoga Falre, Taqi Poliçani, Vangjel Xhema, Thoma Karagjozi, Qerim Asimi, Kristofor Gjyli, Stefan Sotiri, Nasim Gjani, Tahsim Jonuzi. (Për mungesë hapësire në gazetë nuk po i shënojmë numrat personalë dhe datëlindjet e dëshmorëve të Mat’hauzenit, por ne i ruajmë në dosjen e arkivit tonë). Kemi dhe një listë të të ekzekutuarve, sipas një dëshmitari:  Asim Qerimi, Akile Lita, Dhimitër Kosta, Ibrahim Rexhepi, Izet Memsi, Imer Rexhepi, Jani Kariqi, Naum Thanasi, Naxhia Himçi, Narfi Kaposhi, Pandeli Nandua, Meship Himçi, Miho Ciko, Vimo Ilija, Vlash Kuqo, Sabri Dino, Ali Akin, Xhevdet Dino, Shefqet Leka. Burimet e shkruara të nivelit akademik na japin dhe një pasqyrë përmbledhëse të 5914 të burgosurve dhe të internuarve shqiptarë në burgjet dhe kampet nazifashiste të hapura brenda vendit gjatë periudhës së pushtimit të Shqipërisë: 7 Prill 1939-29 Nëntor 1944, nga ku Tirana, si rreth kishte 1034 njerëz, Berati 414, Burreli 34, Dibra e Bulqiza 126, Durrësi e Kavaja 831, Elbasani e Peqini 261, Fieri e Mallakastra 130, Gjirokastra 504, Gramshi 17, Kolonja 151, Korça e Bilishti 615, Kruja e Laçi 24, Kukësi e Hasi 27, Lezha 28, Lushnja 41, Mirdita 28, Përmeti 49, Pogradeci 173, Puka 10, Saranda e Delvina 54, Shkodra e Kopliku 354, Tepelena 60, Tropoja 148 dhe Vlora 801, të cilët në total kanë vuajtur 26940  muaj ose 2245 vite. Siç vërehet, më tepër martirë kanë Tirana, Durrës – Kavaja, Vlora e me radhë Korçë – Bilishti, Gjirokastra, Shkodër – Kopliku etj. (shih: dr. Arqile Veshi, “Qëndresa heroike e të burgosurve, të internuarve dhe të ekzekutuarve politikë shqiptarë nga pushtuesit nazifashistë e kolaboracionistët: 7 prill 1939-29 nëntor 1944”, Tiranë, Ilar, 2014, 308 faqe me foto). Gjithashtu, kemi informacion të besueshëm dokumentar, se vetëm nga Mallakastra janë shfarosur në kampin e Zemunit 19 patriotë nga fshati Cakran dhe 11 nga fshati Dukas – Patos.

Nderimi shtetëror i dëshmorëve të Mat’hauzenit

Bazuar në ligjin nr. 109/2018 “Për statusin e Dëshmorit të Atdheut”, në mbështetje të neneve 78 dhe 83, pika 1 të Kushtetutës, me propozimin e Këshillit të Ministrave, Kuvendi i Republikës së Shqipërisë vendosi: Kreu I, neni 4 “Familje e Dëshmorit të atdheut është familja që i ka dhënë Shqipërisë një apo më shumë persona të shpallur “Dëshmor i atdheut”. Kreu II, neni 5 thotë: “Dëshmorë të atdheut shpallen ose u njihet stausi, si i tillë…[pika] dh) Shtetasit shqiptarë, të cilët janë ekzekutuar apo kanë vdekur në burgjet dhe kampet nazifashiste të përqëndrimit apo kanë vdekur si pasojë e plagëve apo sëmundjeve të ndryshme të marra në këto vende deri më 9 maj 1945”. Me rastin e 75 vjetorit të Çlirimit të ish-kampit të përqëndrimit Mat’hauzen, në Vlorë, është ngritur Memoriali i Kujtesës së Dëshmorëve të Mat’hauzenit përkarshi bashkisë së qytetit të Vlorës, atje ku në vitet e LANÇ ishte burgu, nga i nisën drejt kampit të përqëndrimit Mat’hauzen djemtë e Vlorës pas fushatës së arrestimeve nga nazistët dhe kolaboracionistët e tyre spiunë e lakej. Ndoshta nuk do të realizohej apo mund të bëhej shumë më vonë ky monument nderimi në Vlorë, pa ndihmën e zonjës Vojsava Shkurtaj, ish-kryetare e Këshillit të Bashkisë, pa kujdesin e drejtpërdrejtë të kryetarit të bashkisë, dr. Dritan Leli, pa fjalën e urtë e të peshuar të shkrimtarit Andrea Petromilo, pa punën në bllok të pasardhësve të atyre dëshmorëve, Gerion Gunbardhi, Kujtim Memaj, Denada Babe, Gudar Toto, Kristi Shametaj, Edlira Hoxha, administrata e Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, Fjorda Llukmani, përfaqësuese nga BE-ja për Shqipërinë  e sidomos pa këmbënguljen shembullore e të pakthyeshme të qytetarit Polizoi Kosta, i biri i Jani Kostës, me numër personal 10050, vdekur në ish-kampin e përqëndrimt Mat’hauzen më 15.12.1944. Sheshi historik para bashkisë Vlorë do të mbetet në breza si sheshi i dëshmorëve të Mat’hauzenit, që sfiduan torturat më të padëgjuara dhe bënë sakrificën më sublime për Atdheun e të parëve, Atdheun e tyre, tonin e të brezave që vijnë.

Gjyqi i Nurembergut për mesazhet e lirisë

Në qytetin buzë lumit Pegnitz, në Nuremberg të Bavarisë, Gjermania Jugore, atje ku në vitet 1930 mbaheshin kongreset e Partisë Naziste dhe mitingjet e mëdha të përvitshme të Partisë Naziste, më 1945-’46  u zhvilluan gjyqet e Nurembergut, në të cilat kriminelët nazistë të luftës u gjykuan nga një gjykatë ndërkombëtare ushtarake. Gjyqi i Nyrëmbergut ishin një seri gjykatash ushtarake të mbajtura pas Luftës së Dytë Botërore nga Forcat Aleate, sipas ligjit ndërkombëtar dhe ligjeve të luftës dhe u bënë për ndjekjen penale të anëtarëve të shquar të udhëheqjes politike, ushtarake, gjyqësore dhe ekonomike të Gjermanisë naziste, të cilët planifikuan, kryen masakra e morën pjesë në Holokaustin dhe krimet e tjera të luftës. Gjyqet u mbajtën në Nyrëmberg të Gjermanisë dhe vendimet e tyre shënuan një pikë kthese midis ligjit klasik dhe atij ndërkombëtar bashkëkohor, sepse siguruan një platformë për drejtësi kundër kriminelëve të luftës naziste të akuzuar. Përpjekja e parë për të ndëshkuar autorët u krye nga Tribunali Ushtarak Ndërkombëtar (IMT) në qytetin gjerman të Nurembergut, duke filluar më 20 nëntor 1945. Në gjyq ishin 24 kriminelët më të mëdhenj të luftës të Gjermanisë naziste, përfshirë Hermann Goering, Martin Bormann, Julius Streicher dhe Albert Speer. Pas Çlirimit të Europës nga bisha nazifashiste, Gjyqi i Ushtrisë së Trupave Aleate të Nurenbergut përfundimisht, dënoi me vdekje 12 kriminelët nazistë. Kështu që termi “gjykim i Nurembergut” përfundimisht përfshiu këtë gjyq origjinal të liderëve nazistë, si dhe 12 gjykime pasuese që zgjatën deri në vitin 1948.

Akuzat

Ndërsa Pushtetet Aleate vepruan për të mbledhur prova, ata gjithashtu përcaktuan se kush duhet të përfshihej në raundin e parë të procedimeve. U konstatua, në fund të fundit, se 24 të pandehur do të akuzoheshin dhe do të vinin në gjyq në fillim të nëntorit 1945 dhe këta ishin disa nga më të njohurit e kriminelëve të luftës të nazistëve. I akuzuari do të paditet për një apo më shumë akuza:

1. Krimet e komplotit: I akuzuari u pretendua se kishte marrë pjesë në krijimin dhe / ose zbatimin e një plani të përbashkët ose komplot për të ndihmuar ata që ishin përgjegjës për ekzekutimin e një plani të përbashkët, qëllimi i të cilit përfshinte krime kundër paqes.

2. Krimet kundër Paqes: Të akuzuarit thuhet se kanë kryer akte që përfshijnë planifikimin, përgatitjen ose inicimin e luftës agresive.

3. Krimet e Luftës: I akuzuari supozohet se ka shkelur rregullat e mëparshme të luftës, duke përfshirë vrasjen e civilëve, POW, ose shkatërrimin e dëmshëm të pronës civile.

4. Krime kundër njerëzimit: I akuzuari ishte akuzuar se kishte kryer akte të deportimit, skllavërimit, torturës, vrasjes ose akteve të tjera çnjerëzore kundër civilëve para ose gjatë luftës.

Të pandehurit në gjyq dhe dënimet e tyre:

Gjithsej 24 të pandehur fillimisht ishin planifikuar për t’u shqyrtuar e ndëshkuar në gjyq gjatë këtij gjyqi fillestar të Nurembergut, por vetëm 22 vetë u gjykuan (Robert Ley kishte kryer vetëvrasje dhe Gustav Krupp von Bohlen ishte konsideruar i paaftë për t’u gjykuar). Nga 22, një nuk ishte në paraburgim; Martin Bormann (sekretar i partisë naziste) u akuzua në mungesë. (Më vonë u zbulua se Bormann kishte vdekur në maj 1945). Edhe pse lista e të pandehurve ishte e gjatë, dy individë kryesorë mungonin. Adolf Hitleri dhe ministri i tij propagandist, Joseph Goebbels, kishin bërë vetëvrasje, pikërisht kur lufta po mbaronte. U vendos që kishte prova të mjaftueshme në lidhje me vdekjet e tyre, ndryshe nga Bormann, se ato nuk u vendosën në gjyq.

Gjyqi rezultoi me një total prej 12 dënimeve me vdekje, të gjitha të cilat u administruan më 16 tetor 1946, me një përjashtim – Herman Goering kreu vetëvrasje, duke helmuar veten me një kapsulë cianuri natën në qeli. Tre nga të akuzuarit u dënuan me burgim të përjetshëm. Katër individë u dënuan me burgim nga dhjetë gjer në njëzet vjet. Një shtesë prej tre individësh u liruan nga të gjitha akuzat… Asnjë qytetar shqiptar dhe europian, asnjë qytetar i botës, sot e nesër e sa të jetë jeta kurrë nuk mund e nuk duhet t’i fshijë nga kujtesa emrat më të zinj të historisë së shekullit XX e ndoshta të të gjitha kohërave. Më të rrezikshmit që mbushnin ligësinë ekstreme të  shpirtit paranojak të Hitlerit, tok me Gëbelsin e Heinrich Himmlerin, arkitektin kryesor të Holokaustit dhe që  morën dënimin kapital ishin: Martin Bormann (në mungesë) – Zëvendës Fuhrer, Hans Frank – Guvernatori i Përgjithshëm i Polonisë së pushtuar, Wilhelm Frick – Ministri i Brendshëm i Rajhut, Hermann Göring – Marshalli i Rajhut/ president i Raishtagut, Parlamentit Gjerman [Reichstag], Alfred Jodl – Shefi i Shtabit të Operacioneve të Forcave të Armatosura, Ernst Kaltenbrunner – Shefi i Policisë së Sigurisë, SD, dhe RSHA, Wilhelm Keitel – Shefi i Komandës së Lartë të Forcave të Armatosura, Joachim von Ribbentrop – Ministri i Jashtëm i Rajhut, Alfred Rosenberg – Filozofi i Partisë dhe Ministri i Rajhut për Zonën e Zonës Lindore, Fritz Sauckel – Fuqiplotë për Ndarjen e Punës, Arthur Seyss – Inquart – Ministri i Brendshëm dhe Guvernatori i Rajhut të Austrisë, Julius Streicher – Themelues i Der Stürmer.

Dita e 9 Majit nga shumica e vendeve të tjera në Evropë, përfshi dhe Shqipërinë tonë kujtohet me nderim e respektohet si simbol i Lirisë, si Dita e Fitores në Evropë.

Vlorë, e premte, 7 Maj 2021

Filed Under: Histori Tagged With: AKujtesa, Albert Habazaj

HAMIT LUMI, SI DHASKAL TODHRI PËR SHKOLLAT SHQIPE NË LUMIN E VLORËS

April 17, 2021 by dgreca

Msc. Albert HABAZAJ/

Në luftën dhe përpjekjet për arsimin kombëtar u shquan një plejadë e tërë atdhetarësh, ku, krahas Leonidha Naçit, Mulla Xhaferit, Halim Xhelos, Jani Mingës, Ibrahim Shytit, Marigo Pozios, Gaqe Kapores, Thanas Floqit, Beqir Velos, Spiro J. Kolekës, Naqe Konomit, Murat Tërbaçit, Lluka Papajorgjit, Vasillaq Pozios, Hamza Isait, Muhamed Çobos, Elmaz Xhafer Kaninës, Ibrahim Abdullahut e gjithë atij detashmenti drite, shndrit edhe emri i Hamit Lumit. Kujtojmë që me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, me kujdesin e drejtpërdrejt dhe këshillat e urta të Uratës së Flamurit, Plakut të Bardhë, Kryeministrit Ismail Qemali, rol të veçantë luajti Ministria e Arsimit, me ministër Luigj Gurakuqin dhe zëvendës Jani Mingën, Muço Qullin e Sali Gjukën. Lajmotivi i këtyre mëmëdhetarëve me idelae të mëdha ishte: “Shkollat shqipe na duhen për shndritjen e mëndjes së kombiarëve”

Parë në këtë rrafsh, edhe treva e Labërisë, si pjesë e së tërës shqiptare, ka nxjerrë bij e bija, që në rrjedhat e kohërave kanë luftuar me pushkë e me penë për mëmëdhenë. Një nga këta yje dritërimi të Labërisë është edhe atdhetari publicist Hamil Çela Lumi (1869-1929). Emri i tij është i njohur në Lumin e Vlorës e më gjerë, ndërkohë që për të janë bërë veprimtari nderuese dhe janë shkruar artikuj vlerësues, nga të cilët mund të përmendim si ndër fillimtarët artikullin e dr. Zeko Braho: “Hamit Lumi (Çela) – patriot i shquar, publicist dhe vjershëtar”, në revistën “Studime historike”, botim i Institutit të Historisë, Tiranë, 1980, 3, f. 190-192. Po ashtu janë botuar monografi lokale nga mësuesi veteran Serri Tushi, apo studiues të fushës. Poeti i njohur shqiptar me banim në Zvicër, përkthyesi dhe studiuesi Agim Shehu na paraqet një profil më të plotë të këtij pishtari të dritës në Vlorë e Labëri me botimin e punimit monografik “Gjaku i borës: Atdhetari Hamit Lumi”, monografi, Tiranë, Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1996, 124 f. Në këtë monografi përfshihet një studim i autorit, këngë për Hamit Lumin, vargje të Hamit Lumit dhe poezi popullore botuar prej tij, si dhe mendime të zgjedhura, shkrime publicistike e letra të tij botuar te “Liri e Shqipërisë”, “Dielli”, “Mbrojtja Kombëtare”, “Mbrojtja e Shqipërisë”, “Mbrojtja shqiptare”, “Albania”, “Koha” dhe “E vërteta”. Emri i tij është i përfshirë në librin “Histori e Kurveleshit” të prof.dr. Rami Memushaj, Tiranë, Toena, 2004, me 508 f. nga f. 327-328; po ashtu edhe në librin “Enciklopedi e Kurveleshit”, me autorë prof. dr. Nasip Meçaj e Fatmir Toçi, Tiranë, Toena, 2009, 406 f., në faqet 240. Edhe në librin “Histori e Labërisë” me autor Bardho Hysenaj, Tiranë, Redona, 2011 me 765 faqe, për të shkruhet  në faqen 605. Është e vërtetë që gjatë një shekulli për Hamit Lumin flet një Vlorë e një Labëri, sepse ka bërë vepra atdhetarie dhe ka lënë gjurmë qytetëruese si një marathonomak drite hapërisave ndërshqiptare, që vlen për t’u krenuar me të, për të mësuar prej tij dhe për ta nderuar brez pas brezi, lab pas labi e shqiptar pas shqiptari.

Në vitin 2001 në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë organizohet konferenca shkencore “Vlora në rrjedhat e kohës”. Punimet e kësaj konference përgatiten nga prof. Bardhosh Gaçe dhe botohen në Tiranë me redaktor akad. Shaban Demiraj. Ndër të tjerë, studiuesi Aleksandër Prifti, ish – drejtor i Arsimit në Vlorë paraqiti kumtesën: “Udhët e reja të zhvillimit bashkëkohor”, ku ndër të tjera thekson: “Me gjithë përpjekjet e veçuara të njerëzve të shkolluar dhe atdhetarë për ta ruajtur shqipen të gjallë, puna për mësimin e shqipes nis të marrë udhë me fillimin e shek. XX, kur në krahinat e Jugut lindin ndjenjat kombëtare. Sipas burimeve të kohëve të fundit, del se atdhetarë labë përpiqen të dërgojnë në krahinë abetare të Naum Veqilharxhit [(Bredhit):1797-1854), i cili është ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtar i shquar iluminist e veprimtar nismëtar i shkollës shqipe, që në vitin 1844 botoi të parën abetare të shqipes “Ëvetarin” -shën.im – A.H]. Po këto mbeten përpjekje të izoluara. Duhej të kalonin edhe disa dhjetëvjeçarë që të vinte periudha e Rilindjes, kur shqiptarët i formuluan qartë kërkesat e tyre edhe për mësimin e shqipes. Pas përpjekjeve të rilindësve të këtij qyteti, si Musa Çakërri, Dush Strati, Hamit Lumi, Jani Minga e atdhetarë të tjerë, sidomos në zbatimin e këshillave të Komitetit të Stambollit dhe për përhapjen fshehurazi të mësimit të shqipes më 8 gusht 1908, u çel shkolla shqipe e Muradies. Çelja e kësaj shkolle shqipe ishte fryt i përpjekjeve të mëdha të atdhetarëve të Vlorës, të cilët kishin bashkëpunim të ngushtë me kolonitë e shqiptarëve në Bukuresht, Kajro, Stamboll, Boston e gjetkë. Ky bashkëpunim kishte nisur edhe më parë, më 1895 nga anëtarët e shoqërisë “Vlora”, më 1900 nga shoqëria “Lumi i Vlorës”, më 1902 nga shoqëria “Për shkollat shqipe” e Kaninës e deri në korrik 1908, kur u krijua “Lidhja Kombëtare për përhapjen e gjuhës shqipe”, e cila luajti një rol të veçantë, që u kurorëzua me themelimin e shkollës shqipe të Muradies. [Shkolla nr.1, sot 28 Nëntori, shën. im A.H] Në këtë dhjetëvjeçar, mjaft mëmëdhetarë, si Kolë e Kristo Karbunara, Hamit Lumi, Zihni Abaz Kanina, Xhafer Drashovica, Hamza Isai e Ibrahim Abdullahu, kishin hyrë në lidhje me shoqëritë patriotike, klubet dhe shtypshkronjat ku botoheshin libra, gazeta e revista shqipe, të cilat u përhapën në Vlorë e në krahinat e saj. (shih: “Konferenca shkencore “Vlora në rrjedhat e kohës”, Tiranë, Toena, 2001, f. 287-288).

Edhe në botimin e nivelit akademik “Fjalor Enciklopedik Shqiptar (FESH), 2, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qendra e Enciklopedisë Shqiptare, Tiranë, 2008, me 1802 f. me foto, në f. 1574 përfshihet zëri i përgatitur nga dr. Zeko Braho e Xhemil Çeli: “Lumi (Çela) Hamit (1868-1929). Veprimtar i lëvizjes kombëtare, publicist dhe vjershëtar. Lindi në fshatin Vërmik të Kurveleshit. Kreu shkollën qytetëse në Janinë. U kthye në Kurvelesh dhe më pas u vendos në qytetin e Vlorës, ku u mor me përhapjen gjuhës dhe librave shqip në Lumin e Vlorës dhe Kurveleshin e Poshtëm. Në 1900 organizoi klubin atdhetar “Lumi i Vlorës”. Në vitin 1904 u arrestua nga autoritetet e pushtimit osman dhe u dënua me 20 vjet burg. Gjatë vuajtjes së dënimit në burgun e Beratit u ridënua me 101 vjet. Doli nga burgu me rastin e amnistisë së vitit 1908 dhe vazhdoi veprimtarinë atdhetare në klubin “Labëria” të Vlorës. Mori pjesë në Kuvendin e Manastirit të Cepos, më 21 korrik 1911, si pjesëtar i çetës së Kurveleshit. Për shkak të ndjekjeve të autoriteteve osmane u detyrua të emigrojë në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës (1911), ku bashkëpunoi me gazetën “Dielli” dhe për një kohë qe administrator i saj. Në vitin 1916 u paraqit me disa artikuj në të përjavshmen “Mbrojtja Shqiptare”, që dilte në St. Louis të Ilinoisit. Në janar 1917 u kthye në Boston, ku së bashku me bashkatdhetarin Sadik Kuçi, filloi botimin e revistës politike e shoqërore “Luftëtari i drejtësisë”. Me fillimin e botimit të gazetës së ilustruar “Albania”, organ zyrtar i Partisë Kombëtare Shqiptare, botuar nga Parashqevi  Qiriazi, Hamit Lumi u aktivizua në të me një varg shkrimesh polemike. Më 1918 bashkëpunon me gazetën “Koha” të Mihal Gramenos; shkroi edhe në gazetën “E vërteta” të shqiptarëve në St. Louis. Ka përdorur pseudonimet “Vlora”, “Cingla”, Lopata”, “Labi” etj. Në Boston mori pjesë aktive në shoqërinë patriotike “Besa-besë” dhe më pas në federatën “Vatra”. Vdiq në Boston Emrin e tij e mbajnë shkollat 9-vjeçare të fshatrave Vërmik e Babicë e Vogël (Vlorë)”. 

Emri i Hamit Lumit radhitet  ndër ata atdhetarë shqiptarë të rilindjes, që, duke parë qartë rrezikun, e shtuan punën për të ngjallur në popull ndjenjën e  shqiptarizmës dhe dashurinë për gjuhën amtare. Nuk vonoi dhe ata nxorrën abetare dhe librat e parë në gjuhën shqipe, të cilat në rrugë të ndryshme arritën edhe në Kurvelesh e Mesaplik. Emri i Hamit Lumit lidhet ngushtësisht me Luftën për zgjimin kulturor dhe shkollat shqipe në malësitë e Vlorës e Labërisë, të cilat ishin një truall shumë i përshtashëm për kultivimin e dijeve dhe të ndjenjave liridashëse. Në një një shkallë shumë të zgjeruar kjo ndodhi veçanërisht nga fillimi shek. XX. Njerëzit ishin të etur të dinin për kombin  e tyre dhe kjo dëshirë e madhe i shtynte të mësonin të shkruanin e të lexonin shqip edhe pa abetare e pa mësues, nga librat që u binin në dorë, aq e lehtë dhe e bukur ishte gjuha e tyre.

Veprat e Naimit dhe të rilindësve të tjerë u progaganduan dhe u përhapën në Kuvelesh e Mesaplik nga atdhetarët e këtyre viseve që bënin pjesë në gjirin e shoqërive patriotike jashtë atdheut. Ndër këta, dallohet Hamit Çela nga Vërmiku, i njohur si hamit lumi, i cili e filloi veprimtarinë patroitiike që më 1895. Burimet referenciale na njohin me punët që ai bënte fillimisht si shërbëtor, barkëtar dhe argat. Duke punuar si detar në një anije me vela që udhëtonte në Adriatik, në detin Jon, Egje e Marmara, ai u njoh me atdhetarë shqiptarë në mërgim. U lidh me shoqërinë e Bukureshtit dhe prej saj filloi të merrte abetare, libra e broshura që shtypte ajo shoqëri në atë kohë. Këta libra i sillte në Vlorë, ku bashkë me Jani Mingën i propagandonin e i shpërndanin. Me barkën ndërlidhte patriotë vlonjatë dhe atdhetarë jashtë atdheut, sillte libra e gazeta që botoheshin jashtë Shqipërisë dhe u bë përhapës i mësimit shqip. Me nismën e tij u formua në Vlorë më 1900 klubi “Lumi i Vlorës”, anëtarë të të cilit ishin shumë atdhetarë vlonjatë që luftonin për çlirim kombëtar. Pasurohen  faktet që klubin “Lumi i Vlorës” e krijoi në Vlorë në vitin 1900 me Jani Mingën e atdhetarë të tjerë vlonjatë. Por veprimtaria e Hamitit për përhapjen e ideve patriotike dhe për mësimin e gjuhës shqipe në qyetetin e Vlorës dhe në fshatrat e Labërisë u diktua nga autoritetet turke, të cilat e zunë duke shpërndarë libra dhe gazeta në gjuhën amtare dhe e dënuan me 20 vjet burg. Në vitin 1903  u arrestua duke shpërndarë libra e gazeta në gjuhën shqipe dhe u dënua me 20 vjet burg, të cilin e vuajti në  burgun  e Beratit. Meqë edhe atje filloi t’u mësonte të burgosurve shkrim e këndim me abetaret dhe librat që i dërgonte Hasan Prishtina, e nxorrën prapë në gjyq.

Ka mbetur proverbiale dhe e famshme përgjigjja e zgjuar dhe e guximshme që Hamiti i dha gjykatësit kur ai e kërcënoi, në emër të sulltanit, për ta torturuar e vrarë. “Sulltan Hamiti i vret dhe i torturon ata që përhapnin shkrimin dhe leximin e gjuhës shqipe në Shqipëri – tentoi gjykatësi ta trembte pishtarin e pafikur lab. “Unë nuk bëj krime dhe nuk vras njerëz, – ia ktheu Hamiti gjykatësit – por mësoj të burgosurit në gjuhën shqipe, që është gjuha më e vjetër në botë dhe nuk jam kriminel siç është mbreti, Hamiti juaj, që vret e  torturon shqiptarët që kërkojnë të drejtat e tyre… Të jeni të sigurt që unë atij Hamitit të madh tuaj do t’i ha kokën”. Gjykata turke e dënoi me 101 vjet burg, po u lirua kur erdhën në fuqi xhonturqit (turqit e rinj) dhe në dhjetor 1911, për t’u shpëtuar ndjekjeve të këtyre, u detyrua të emigronte në Amerikë, dhe pikërisht në Bostonin vatran që diellonte shqiptarisht, ku veç veprimtarive të tjera patriotike, nuk e reshti punën për mësimin e shqipes nga fëmijët e emigrantëve shqiptarë. Me të drejtë mund të themi se Hamit Lumi për ne ishte shembëlltyra në kohë e Theodor Haxhifilipit (1730-1805), që ne e njohim si ose Dhaskal Todhri, dëshmori i parë i shkollës shqipe, një marathonomak drite nëdë viset ndërshqiptare

Filed Under: Histori Tagged With: Albert Habazaj, Hamit Lumi

ISMAIL QEMAL VLORA NË EPIKËN HISTORIKE

January 27, 2019 by dgreca

NDERIM 175 VJETORIT TË LINDJES DHE 100 VJETORIT Të VDEKJES TË ATIT TË PAVARËSISË/

1 a Ismail Qemal

Nga Albert HABAZAJ*/

Abstrakt: Historia me racionalitetin e saj koherent dhe folklori me emocionin karakteristik e vlerësojnë meritueshëm Ismail Qemal Vlorën për aktin e madh të Pavarësisë, si themeluesin e shtetit shqiptar. Me bulëzimin e Demokracisë, sidomos gjatë viteve 1995-’97, pati një vërshim botimesh folklorike apo të ashtuquajtura folklorike, por që nuk e morën statusin e korpusit “Trashëgimi kulturor i popullit shqiptar” për të plotësuar e vijuar tre vëllimet e serisë së “Epikës historike”. Cikli i këngëve historike, që ka të bëjë me përgatitjen e shpalljes së shtetit të pavarur shqiptar, me të cilin përfundon periudha e këngëve të pushtimit osman, është jo shumë  pasur. Ka vlera njohëse, edukative e artistike; por mbi të gjitha, ngjizja e ndjenjës kombëtare, si dukuri e re që  lindi me Lidhjen e Prizrenit e kthjelloi më tej ndërgjegjësimin atdhetar- kombëtar. Njohja e kombit u bë si njohja e vatrës ndër shqiptarë. Shtëpia e vogël e familjes në Kurvelesh, në Dibër, Himarë, Skrapar, Tepelenë, Koplik, Korçë, Prizren, Shkodër, Berat, Gjirokastër, Berat, Mirditë, Gramsh, Tetovë, Drenicë, Gjakovë, Arpicë, Lushnjë, Lezhë, Has, Kavajë, Krujë, Ulqin, Çamëri apo Labëri  … u barazua me Shtëpinë e madhe Kombëtare; u bë dëshirë e kërkesë e secilit njohja e kombit – këtë na tregon kënga. Veçse, edhe për këngët epike të Pavarësisë bazë është kriteri kronologjik dhe ato, “duke patur si mision kryesor pasqyrimin emocional të ngjarjeve të ndodhura realisht, kanë përmbajtje të angazhuar historike”(Dibra) 1), duke iu përgjigjur flakë për flakë ngjarjes madhore të Pavarësisë dhe rolit të saj vendimtar për jetën shqiptare. Në këtë punim do të trajtojmë pikërisht ravën folklorike të çelur nga Qemal Haxhihasani e Zihni Sako, qysh më 1956 me  “Këngë popullore historike”.  Mendojmë se ravijëzimi kronologjik na çon në gjurmët e arketipit dhe se krijimet foklorike, parë nga ne në konteks, jetojnë e qarkullojnë vetëm brenda atij komuniteti të caktuar që i pëlqen, që i dëshiron natyrshëm, jo teatrisht, nëpër skena folklorizante.

  1. Hyrje në rrafshin krahasimtar: histori – epikë historike

Pavarësia e kombit shqiptar është tempulli ku shqiptarët i falen Flamurit dhe Plakut të Bardhë, që së bashku me Bacën Isë, me Luigj Gurakuqin, me Rasih Dinon (nga treva e Çamërisë), me tërë ata burra të lartë e me fisnike si Marigo Posio e trimëreshat e tjera shqiptare, i zbardhën faqen Atdheut tonë të lashtë, larë me diell, qëlluar me furtunë. “Luftrat ballkanike do ta përshkonin rajonin si një nëmë biblike” (Salleo) 11). Nga literatura historiografike mësojmë se ai fillimshekull i XX qe i stuhishëm, se në atë kohë lëvizja kombëtare për liri shtrihej anë e kand Shqipërisë, se ishin mbledhur shqiptarët e Rumanisë të kryesuar prej Ismail Qemal Vlorës e vendosën “mprojtjen e të drejtavet kombtare e shpëtimin e Atdheut prej lakmimeve sllave e greke, dhe në Vlonë me 28 Nanduer 1912 i u gjegj mbledhja e përgjithëshme e përfaqsivet të të gjitha visevet shqiptare qi shpalli mvehtësín e Kombit. Kronisti i asaj dite historike, kështu shkruen: Më 3 ½ hapet mbledhja… Në krye të sofrës rrin Ismail Qemali… Afër tij âsht Don Kaçorri… Aty pranë gjindet edhe Luigj Gurakuqi, i cili, në ketë çashtje âsht, me të vertetë dora e djathtë e Plakut” (Kamsi) 7).

Pavarësia mbart sakrificat e shumë brezave, duke u kthyer në një vepër popullore, në themelet e së cilës kishte vënë gurë gjithë Shqipëria. Akti historik për shpalljen e Pavarësisë pati qëllim shpëtimin e vendit nga copëtimi i huaj, ruajtjen e tërësisë tokësore dhe fatin e kombit (FESH, 2009:2560) 4), por  shteti i ri shqiptar, në vijimësi, pati një sërë problemesh e vështirësish, “për ngjarje të ndryshme, akte uzurpimi të tokave shqiptare nga fuqitë ndërluftuese të kohës, si austrohungarezët, francezët e italianët, bukur na e sjellin një situatë të tillë edhe vargje popullore të shkëputura nga një tekst kënge i kohës: “Shqipëri, o shkëmb e gur,/ Vrite, prite për Flamur,/ Bota hiq e ti-në vur”. Këngët e kësaj periudhe të re historike për Shqipërinë dhe për shqiptarët bashkëudhëtojnë përgjithësisht me vetë historinë, brenda specifikës së folklorit, që në tërësinë e vet nuk është fotografim i realitetit, por pasqyrim artistik” (Xhagolli) 13) i asaj ngjarjeje reale, me personazhe konkretë, zhvilluar në kohë të caktuar dhe në hapësirë përkatëse.

  1. Në gjurmë të botimeve të para folklorike

Nga botimet më të vjetra folklorike, Qemal Haxhihasani e Zihni Zako, më vitin 1956 na japin tri këngë, që janë nga lulet e para të ciklit të periudhës së Pavarësisë. E para, regjistruar në Kabash-Gramsh, me 9 vargje të ngjeshura, lakonike, të thjeshta por domethënëse, na vjen me këtë variant: “Medet, shokë, na mori malli,/ Ku gjindet Smail Qemali?/ Në Paris, brend te krali,/ hyn e del si zog sorkadhi:/” Shqipërinë dua t’ma ndani,/ Kanë zbritë komitat nga mali,”/ “ Fol, o Smail Be me gojë!/ Merre Flamurin në dorë,/ Ngule në Sazan e Vlorë.” (Këngë popullore historike, 1956:248) 8).  Një tjetër këngë simbolike e Pavarësisë, shumë e përhapur dhe në treva të tjera, që qarkullon me variantet e komuniteteve përkatëse, edhe në Himarë, në Vranisht, në Tërbaç, në Dukat, më gjerë në Labërinë e Gjirokastrës, Tepelenës, në Mallakastër e më tutje hapësirave polifonike, herë si këngë, herë si valle, diku duke shtuar një varg apo duke hequr një tjetër, por gjithsesi thotë artistikisht bukur profilin historik të Uratës së Flamurit Kombëtar, e regjistruar në Radhimë-Vlorë: “O Qemal kur të përzunë,/ Kur desh të të zij’ Turqia/ Dhe një çikë prá të zunë;/ Erdh e të mori gjemia,/ Brënda në Paris të shpunë,/ Atje ku ish katimia./ Seç u ngrit krali në gjunjë,/ Mbretëresha dhe e bia./”Cili je ti, more burrë,/ Që kërkon vulat e mia?”/ “Unë jam Smail Qemali,/ Prapa më vjen historia.”/ Të shtatë vulat ja dhanë,/ Po do mos dojë Turqia./ “ Do dojë, se s’është punë,/ Është e jona Shqipëria!/ Sazan e Karaburun/ Janë vatanet e mia,/ Nëpër mes i ndan një lumë,/ Nga juga është Greqia”. (Këngë popullore historike, 1956:248) 8.1). Në 20 vargje memoria sociale e popullit na sjell një epos të tërë, me  hartën e duhur gjeografike, në konteks, me udhëtimin historik, atlasin moral dhe etnopsikologjik të një kombi dhe nga ku kuptojmë sesi një njeri me emër të përveçëm shndërrohet, nga bëmat e tij, në një idhull, në një shenjt, në një Emër të Përgjithshëm, me të cilin kuptohen gjithë shqiptarët, sepse ai bëhet simbol i shqiptarit të lirë, të pavarur e demokrat në ballafaqimet ndërkombëtare, në mejdanet diplomatike për civilitetin e vendit të të parëve të tij.

Me 10 vargje na vjen kënga e regjistruar në Kuç- Kurvelesh: “Më njëzet e tet’ nëntorë/ Më këmbë u ngre Shqipëria;/ Smail Qemali në Vlorë,/ Me gjithë shokët e tia,/ Çi tha popullit me gojë: “Posht’ o shokë, robëria! Evropa le ta dëgjojnë:/ Nuk ka vënt këtu Turqia!/ Ja të vdesim, ja të rrojmë,/ Është e jona Shqipëria! ”. (Këngë popullore historike, 1956:249) 8.2).  Kënga flet vetë; ajo bëhet zëdhënëse e historisë, kronikë e ngjarjes sipas mendësisë popullore, i cili derdh artin e shpirtit të tij nëpërmjet këngës. Më 28 nëntor Shqipëria u bë shtet i pavarur. Kryengritjet dhe gjaku i derdhur për pesë shekuj me radhë sollën frytin e dëshiruar: Populli shqiptar theu prangat e robërisë dhe fitoi pavarësinë e tij kombëtare duke u njohur si shtet më vehte. “Ku ngrihet Flamuri, ngrihet Kombi! Kur rrëzohet Flamuri, rrëzohet Kombi” (Luarasi) 9).  Studiuesi i njohur i fushës prof. Bardhosh Gaçe, kur trajton ngjarjen kombëtare të shpalljes së Pavarësisë, ndër më të ëndërruarat e shqiptarëve përgjatë gjithë kohës së pushtimit pesëshekullor osman, nënvizon se ky çast i njohur historik u reflektua në të gjitha trevat shqiptare me kushtime atdhetarie dhe këngë. Po citojmë: “Plakut të Vlorës dhe gjithë dërgatës nga gjithë vendi iu kënduan këngë heronjsh dhe trimash, mendje ndriturish dhe patriotizmi shqiptar” (Gaçe) 5. Në librin e tij kushtuar përjetësimit të emrit të Atit të Pavarësisë në shpirtin e popullit prof. Gaçe ka botuar një monografi shkencore (Gaçe) 6, ku përfshihen 466 materiale folkorike, nga të cilat 262 njësi folkorike – këngë të gjinisë së Epikës popullore, lloji i Epikës historike;  94 njësi folklorike të gjinisë së Poezisë lirike të llojit të Lirikës familjare, nga të cilat 57 vaje [vajtime], 37 këngë të lindjes e të djepit [ninulla], si dhe 110 rrëfime popullore, gjurmuar e mbledhur te burimi, në trevat mbarëshqiptare me dashuri e vërtetësi, sipas kritereve shkencore të fushës së Folkoristikës. Vlen të theksojmë se, krijimet folklorike të Selim Hasanit, në vijim kronologjik të botimeve, që kanë lënë gjurmë në formimin atdhetar të komunitetit dhe në zbukurimin e botës ndjesore, duke i përmirësuar njerëzit jo vetëm estetikisht, i boton më 1966 Instituti i Folklorit, ku krahas kontributit të prof. Zihni Sakos e Arsen Mustaqit, është e tejdukshme puna e “profesorit të pashpallur”, të bardhit Qemal Haxhihasani, që “në fushën e botimeve të folklorit shqiptar është më i shquari” (Xhagolli) 14). Ja si këndon xha Selimi i Brate, në shtratin e folklorit tradicional të krahinës së tij. Tre këngë të botuara, marrë nga hejbeja me këngë labe e xha Selimit  po i citoj, sipas kërkesave fonetike, edhe për kujtim e mirënjohje ndaj folklorit të tij sinkretik: Kënga e parë – me 16 vargje:” Më dymbëdhiet’ senè/ flamuri në Vlor’ u ngre,/ me zhëgabë Skënderbe. /Pesëqint vjetë ku qe?/- I kishnë vënë perdè./ (e kishin lënë në errësirë) – Kush e qirti shiqarè?/ – Ai plaku halleve./ patërjoti Smail Be;/ me gazeta nënë dhe,/ me shokë nja dy a tre./ Mëretit vajte i the,/ Dua sha përmi ylqe,/ do të hap një mod’ të re;/ do vë lule një bahçe!- unë të sho’ se ç’mëndje ke,/ po, sa të mund, do të çkre”. Xha Selimi është lindur rreth vitit 1886 në një familje të varfër, kështu që mund të justifikohen turqizmat në vargjet e kënduara apo të hequra valle aty për aty nga ai, si t’i vinte situata, ç’i kërkonin e ç’ pëlqenin njerëzit që e rrethonin në atë kohë në lagje, në mëhallë, në fshat, në miqësi, në luftë. Kënga e dytë është me 19 vargje: “Smail Beu i varfëri/ s’desh çifliqe, pasuri,/gjezdis me libra në gji,/ lufton kundraj me Turqi:/ – Ku jam, se dua të di,/shqipëtar a turçelli?/ E dua, se kam të drejtë,/ nga Parizi pse më çkretë?-/ Gjezdisi det e steretë/ me ca libra të mëshetë,/ nga Skënderbeu kish gjetë./ Nëntëqintedymbëdhjetë/ flamurë në Vlor’ e ngretë./ Foli Smail Beu vetë:/ -Ka qën’ i bllokuar gjetkë,/ ky është flamuri ynë!/ bëjnë ca sikur s’e njinë/ Esat Pasha me Myftinë,/ Kosovën në bot’ e shinë.-  Më tej, vetëm me 10 vargje, përsëri xha Selimi këndon, duke i mëshuar dëshirës madhore të Plakut të Bardhë: përparimin e shqiptarëve nëpërmjet mësimit të gjuhës shqipe, me shkollim e diturim për ta bërë Shqipërinë “ lule mes shoqeve: “Shqipëri, lule burbuqe,/ ke qënë në mes të ujqe,/ në mbëretërinë turke,/ pesëqint e ca vjet mbushe,/ tinë shqip e ata turçe./ Qysh u ndave, u çkëpute?/ Kërkon Qemali hudute./ Libra, propagandë fute,/ nëpër shkolla, nëpër burqe,/ qirte Flamurin në dukje”. (Rapsodë popullorë. Selim Hasani: 1966) 10 ).

Ciklin e këngëve të të periudhës së shtetit të pavarur shqiptar e pasuron më tej botimi “Epika Historike, vëllimi 3”, realizuar nga Akademia e Shkencave, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë. Vepra e Ismail Qemalit për bashkimin një nga një të viseve të ndryshme të vendit regjistrohet dhe jepet në 13 këngë të tjera, të sistemuara sipas kriterit kronologjik. Shpallja e Pavarësisë, figura të veçanta si Ismail Qemali e Isa Boletini kanë prirjen të këndohen në përmasa gjithëkombëtare dhe fillojnë të futen me një perspektivë gjithmonë e më të gjerë në fondet poetike gjithëkombëtare, për shkak të peshës specifike të ngjarjes dhe gjesteve të heronjve, për rolin e veçantë në forcimin e ndërgjegjes kombëtare popullore etj., të cilat natyrshëm rrisin dhe potencialin artistik të këtyre krijimeve folklorike të karakterit epik. Kronika poetike e ngjarjes ja si vjen në një variant të Smokthinës – Vlorë: “Shqipëri, moj, shkëmb e gurë,/ Shqipëri, moj, Shqipëri! (përsëritet pas çdo vargu)/ Vrite, prite për flamur,/ Bota hiq e tinë vur,/ Evropa lësho e zur!” vetëm në 5 vargje shprehet vendosmëria e popullit tonë në luftrat shekullore për çlirimin e tij kombëtar. Ja si i këndohet nga treva e Dukatit Simbolit tonë: “O Flamur i Shqipërisë,/ O Flamuri kuq e zi,/ Rrugës tënde legjendare,/ Seç shkrove një histori./ Pesë shekuj ti qëndrove/ I fshehur brenda në gji,/ Të ngriti Smail Qemali,/ Bashkë me shokët e tij. Me Shpalljen e Pavarësisë mbyllet epoka e sundimit të huaj, epoka e errësirrës mesjetare dhe e robërisë së urryer, me kurorëzimin e luftës heroike të të parëve tanë, me shkëlqimin legjendar të Gjergj Kastriot- Skënderbeut, me “treqind kryengritje në katërqind vjet” për liri e pavarësi. Mozaiku i këngës zbukurohet me një variant nga Bregdeti, pikërisht nga Qeparoi i kapedanëve: U ngre Flamuri në Vlorë,/ Fol, Ismail Vlora, folë!/ Gjithë Evropa ta dëgjojë,/ Se shqiptarët u mbëlodhë,/ Karar dhanë në një gojë,/ Që më vete të qëndrojnë,/ Gjithë ç’janë shqipëtarë,/Jan’ vëllezër të pandarë,/ Siç ishin me Skënderbenë,/ Kur e tundën gjithë dhenë. Me një gdhendje  mjeshtërore na e sjell portetin e Plakut të Flamurit kënga e Tërbaçit: “Ç’të them për Smail Qemalë,/ Trimin me shokët e rrallë,/ si mali me bor’ të bardhë,/ në at’ luftën me Ballkan,/ bashkë me shokët asllan’,/ E ndau Shqipen mënjanë./ O Malo ballëkurorë,/ të mbeti shkaba në dorë,/ Që kur e ngrite në Vlorë./ O Malo, o diplomat,/ Shkrove histori të artë!” Pa shumë  shkollë ishin krijuesit popullorë në atë kohë kur ka lindur e është përhapur kënga, por intuita, zgjuarsia popullore diti  t’i nuhasë zhvillimet e kohës dhe personazhet historikë, t’i përpunonte shpejtësisht në “laborator” dhe ta qepte këngën në vend, e cila ngjitej e qarkullonte, se pëlqehej. Ja një tjetër këngë nga Vërmiku: “Smail Qemali me halle,/ O Smail, o trim,/ Trim, o more trim (v.2-3 përsëriten pas çdo vargu si refren)./ Bëre punën më të madhe,/ Me flamurin kuqe alle,/ Që ngrite male më male,/ Shqipërinë na e ngjalle”. Nga Velça-Vlorë na vjen ky variant që pëlqehet dhe në trevat përqark: “Tundu, tundu, o Flamur,/ Marshalla, ç’lëshoke nur, /Përmbi shkëmb e përmbi gur! /Smaili të vuri vulë! /Aferim, o Smail Be,/ Evropës rrotull i rè,/ Flamurin në Vlor’ ngulè/ Smail Be, o diplomat/ Na e ngrite kokën lart!” Një njësi folklorike shumë interesante na e dhuron treva e Dibrës: “ Nëpër fusha, nëpër male,/ Vrapon poplli tuj kcye valle;/ Nalt e ngritëm njat Flamur,/ Mi çdo shkam e mi çdo gur;/ Njat Flamur me shqipe mali,/ Na e kish çu Smail Qemali./ Kur Flamurin nalt e ngritëm/ Krisën pushkët, të gjith’ britën:/ Rroft’ Flamuri, rroft’ Shqipnia,/ Anekan sod shndrit Liria! Bën aluzion kjo këngë për vendimin e Kuvendit Kombëtar për Shpalljen e Pavarësisë (28 nëntor 1912). Ismail Qemal Vlora si kryetar i Kuvendit Kombëtar, shpalljen  e Pavarësisë ua njoftoi gjithë krahinave të atdheut. Kjo këngë shpreh edhe entuziazmin e përgjithshëm me të cilin e priti populli i Dibrës, vendimin e Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare. Mund të kumtonin shumë se këngët e popullit për Pavarësinë rrjedhin si lumë, por dëshirojmë ta finalizojmë me një këngë të veçantë nga Vranishti i Vlorës, mbledhur e regjistruar në vitin 1960. Kënga është ngritur nga Qerim Tartari (dhe këtë e kemi verifikuar nga tre burime) më 1913, kur Konferenca e  Ambasadorëve, duke caktuar kufijtë e Atdheut tonë padrejtësisht, la jashtë tyre Kosovën : “Ç’ësht’këjo që na ka ngjarë/ Nënë Shqipëri? (përsëritet pas çdo vargu)/ Dhe malet në hall kan’rarë,/ Se u prem’ e se u vramë,/ Për liri, për trojet tanë./ Të mëdhenjt’ (e ka fjalën për Fuqitë e Mëdha) paçin belanë,/ Që e trazuan dynjanë,/ Mëmëdhen’ më dysh na ndanë,/ Kosovën jasht’ na e lanë./ Po ne jemi shqipëtarë,/ Nga një nënë e nga një babë./ Kemi një Flamur e Shkabë,/ Jemi betuar ta mbamë!” (Epika historike, 3:1990) 2).

PËRFUNDIME

Qëllimi kryesor i këtij punimi ishte të nxirrte në pah botimet serioze nga krijimi folklorik për Pavarësinë e Shqipërisë, që daton më herët, që ka një vendlindje e një datëlindje si fillesë krijuese individuale (apo dhe kur lundron nëpër anonimat), sepse plotëson kriteret e sigurimit të statusit që ka folklori si një lloj i veçantë e specifik artistik; që  shndërrohet në krijimtari folklorike, sepse ka hyrë në qarkullimin folklorik të bashkësive të caktuara, të cilat dhe i cituam.

Njohja me këto fillesa folklorike të botuara mendojmë se përbën një tregues të mirë për të ditur se kush janë vërtetësisht botimet emblematike nga institucioni kompetent për Pavarësinë në peridhën e parë të mundshme kohore, që kemi gjetur nga veprimtaria botuese e institutit tonë.

Edhe pse janë këngë të epikës historike, nga kërkimet dhe vëzhgimet e bëra në terren, kemi vërejtur se ato bëjnë jetë aktive (kuptohet që nuk mund të jenë sot në krye të listimit të këngëve) natyrshëm, se pëlqehen e qarkullojnë, sidomos në Vlorë, ku u realizua dhe vepra e madhe kombëtare, apo në krahinën etnografike të Labërisë, ku kemi bërë ekspedita vetiake e studime.

REKOMANDIME

Stihia e botimeve folklorizante na kushtëzon që të qartësojmë veten së pari, miqtë studiues e komunitetin që këngët e atdheut janë ilaç dhe shërim, siç thotë Mjeshtri i Madh Lefter Çipa për këtë fakt: Këto janë botimet e para të mundshme, që gjetëm deri më sot dhe po i evidentojmë. Janë të besueshme si të tilla, sepse librat e botuar shënojnë vendin e vitin e botimit, folkloristët që janë marrë me përgatitjen për botim dhe botimin e njësive foklorike në libër, sipas kritereve përkatëse shkencore, si dhe institucionin që i ka miratuar këto botime. Ky fakt është i verifikueshëm me paraqitjen konkrete të librave që cituam më lart dhe mbyll shtegun e abuzimeve të botimeve pirateske dhe pamundësisht të verifikueshme, që, si rrjedhojë e “folkorit totalitar” (THIESE)  12), thatësira vargëzuese “kërryer” në vitin 1989, psh., na i paraqesin sikur janë botuar më 1923.

Këngë të tjera shumë të bukura për “Plakun e Pavdekshëm të Pavarësisë Shqipëtare” (Fetiu) 3) janë krijuar në rrjedhat e kohës dhe janë botuar nëpër almanakë folklorikë etj.; po ashtuu janë botuar më vonë edhe studime e monografi, por objekt i kësaj kumtese ishin  vetëm fillimet e këtyre botimeve folkorike.

Gjithashtu, kjo temë në të ardhmen mund të përfshihet në një studim më të gjerë, më gjithëpërfshirës, me shtrirje gjeografike në  gjithë trevat ndërshqiptare, me më shumë gjetje origjinale, larg sforcimeve e deformimeve folklorizante, të cilat vdesin akoma palindur.

BIBLIOGRAFIA

1- DIBRA, Miaser: Metafora në këngët popullore shqiptare; Tiranë: Akademia e Shencave, 2007, f. 266.

2- EPIKA HISTORIKE, 3; Përg. nga Qemal Haxhihasani dhe Miranda Dule (Botim i Akademisë së Shkencave të RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore), Tiranë, 1990, f. 33-46.

3- FETIU, Sadri: Folkloristikë; Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2009, f. 63.

4- FJALOR ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR: Tiranë; Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2009, f. 2560.

5- GAÇE, Bardhosh: Etnologjia dhe folkori shqiptar; [Fier], Ymeraj, 2016, f. 284.

6- GAÇE, Bardhosh: Flamuri dhe Ismail Qemali në këngë e rrëfime popullore; Tiranë, Toena, 1997, 376 f.

7- KAMSI, Gjon (“Ora e Maleve”, vj.1, nr. 32, me 10 Nanduer 1923); shih: Shkrimtarët Shqiptarë, pjesa II. Prej Lidhjes së Prizrenit deri më sot. Punue nën kujdesin e Ernest Koliqit nga Karl Gurakuqi: Tiranë: Gurakuqi, 1941-xix, f. 261-262.

8, 8.1, 8.2- KËNGË POPULLORE HISTORIKE, zgjedhur e pajisur me shënime nga Qemal Haxhihasani nën kujdesin e Zihni Sakos. Tiranë, Instituti i Shkencave, 1956, f. 248-249.

9- LUARASI, Skënder: Fjala shqipe; Tiranë, Naim Frashëri, 1961, f. 55.

10– RAPSODË POPULLORË. SELIM HASANI; Tiranë: Instituti i Folklorit, 1966, f. 11-12.

11- SALLEO, Ferdinando: Shqipëria: gjashtë muaj mbretëri; Përkth. Virgjil Muçi; Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, 2001, f. 40.

12- THIESSE, Anne- Marie: Krijimi i identiteteve  kombëtare: Europa e shekujve XVIII-XX: Përkth. nga frëngjishja Etleva Shiroka; Pejë: Dukagjini, 2004, f. 332.

13- XHAGOLLI, Agron: Etnologjia dhe folklori shqiptar; Vlorë: Triptik, 2007, f. 247.

14- XHAGOLLI, Agron: Përkushtimi ndaj botimit të vlerave folklorike; shih: Qemal Haxhihasani folklorist dhe mësues i rrallë (përmbledhje artikujsh të kolegëve) [Tiranë]; [2010], f. 141.

*) Master i Shkencave për Etnologji dhe Folklor,

 Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

Përgjegjës i Bibliotekës Shkencore “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, Albania.

 

Filed Under: Histori Tagged With: Albert Habazaj, ISMAIL QEMAL VLORA, NË EPIKËN HISTORIKE

FATOS ARAPI, POETI IKU ME GUXIMIN E HESHTJES

October 11, 2018 by dgreca

180px-Fatos_Arapi

-FATOS ARAPI, EMËR I LARTË, NJË NGA ETËRIT E POEZISË BASHKËKOHORE SHQIPE/

Poeti Fatos Arapi (1929-2018) iku me guximin e heshtjes

Shkruan: MSc.  Albert HABAZAJ /DIELLI*/

Poeti Fatos Arapi (1929-2018) iku me guximin e heshtjes, të lundrojë mes yjesh, me ecjen e dritës që s’ndalet … Iku Fatos Arapi ynë. Mbijnë ullinj të gjelbër në Zvërnec e në kodrat e buta mbi Vlorë dhe pikon lotë zie Lirika shqiptare. Dhembje në frymë, në ndjenjë, në mendim. Dritë emrit të tij të lartë me dritë!

Fatos Arapi (1929-11.10.2018). Shkrimtar, ekonomist, matematikan, filolog, studiues i folkoristikës. Ka gradën Shkencore “Doktor i Shkencave”, fituar qysh me fillimet e evidentimit të emrit të tij të përveçëm. Si pakkush tjetër në Shqipëri, ka një biografi të plotë intelektuale dhe letrare kulturore. Me emrin e tij Shqipëria mundet të krenohet botërisht, sepse i plotëson parametrat e duhur krahasimtarë për kalibrin europian e botëror të vlerësimit. Kur kujtoj e përmend emrin e Fatos Arapit, fatmirësisht në ekranin e memories më vijnë imazhet e poetëve të antikitetit, që ishin edhe shkrimtarë, edhe filozofë, edhe matematikanë, edhe astronomë etj., dhe janë ngulitur në Kujtesën e Botës, përjetësisht si ikona të mendimit antologjik botëror. Jo si kjo turma e gjithologëve tanë që na gufosën frymëmarrjen, leximin, studimin. Na mbytën! As nga pena e Xhovani Shytit nuk tuten më derrat…Ndërsa shkëlqimtari i Zvërnecit është i thjeshtë si e vërteta, i madhërishëm, i pashfaqshëm, i dhembshur, i mirë, i dobishëm, qytetar. Është një Atdhe i vogël që lëviz, që merr frymë, që gëzon, që loton, që s’përgjunjet. Ecën. Le gjurmë. Të bukura. Përjetësore.

Ai është POETI

Fatos Arapi është cilësuar  poet elitar shqiptar, kuota më e lartë e krijimit poetik. Ky vlerësim vjen si nga studiuesit e huaj dhe nga kritika letrare shqiptare. Ndërsa studiuesi dhe shkrimtari polak Andrzej Zanieëski e cilëson Fatosin: “poeti më i madh shqiptar”. Sigurisht që tashmë kritika jonë ka pranuar se, Petro Marko është një nga etërit themelues të prozës moderne shqiptare, ndërsa ne plotësojmë mendimin për të dy krahët e peshores letrare prozë- poezi dhe shprehemi se, Fatos Arapi është një nga etërit themeltarë të poezisë bashkëkohore shqipe. Fatosi ynë është lindur në Zvërnecin magjik të Vlorës bregdetare më 1929 në një familje intelektuale dhe atdhetare. Babai i tij Tol Stavre Arapi njihet në krahinën e Vlorës qysh para Shpalljes së Pavarësisë për veprimtarinë e tij patriotike e kulturore në shërbim të Atdheut, ndërsa në vitin 1914 botoi poemën “Kuçedëra” me 20 faqe, shtypur në “Shypshkronjën e shtetit shtypëtar” dhe publicistikën e tij atdhetare e la në dorëshkrim e cila u botua në librin “Që të bënet Shqipëria” (1996). I biri, Fatosi njihet si autor i poezisë ekzistenciale filozofike, i lirikave prillore të dashurisë dhe i elegjive prekëse për vdekjen. Botërisht njihet si poet i imazhit shqiptar dhe përbën fenomen poetik. Njeri i dashur, i dhembshur, me një zë të dridhshëm si një fije në erë, i padukshëm, i pabujshëm. Ka një penë të mprehtë, një botë të madhe, një shpirt të gjerë, që prodhon miliona dashuri jo vetëm me vargun, por me tërë qenien e tij. Ka një varg tronditës. Vërtetësi që kullon art e plagë. Varg të ngjeshur, konciz. Kush si ai i këndoi Luftës? Fatos Arapi është poet i luftës. Në poezitë me tematikë nga lufta tek “Alarme të përgjakura” shfaqet poet i impulseve të forta dhe i shprehjes së vrullshme, përmes vargjesh të rrëmbyera, të ngjyrosura me tonae të asghpra dhe të mbrujtura me një theks polemik dhe disi të zemëruar, sikur vjen të pohojë me zë të lartë, të afirmojë vizionin e vet artistik përmes poezisë së ashpër të luftës. Krijimtaria e tij vijon me këtë tematikë gjatë gjithë jetës. Por…Patriotizëm i trishtë, patriotizëm që dhëmb… E kush si ai i këndoi detit? Fatos Arapi është poet i detit. Si rrallë kush. Kush si ai i këndoi atdheut sy më sy, me të vërtetën korrente, duke e ulur në tokë, duke e zbritur nga monumentet e rënda rënduar me lavdishmëria e fasadës fodulle: Atdheu është dhembje, është dhembje./ një prill i pikëlluar në shpirt./…Atdheu është toka e premtuar./…Atdheu është  buka e uritur:/…në një pikë loti lirinë e lind./ Atdheu yt i vogli, i vogli,/ ai hyjnori, i pavdekshmi-loti”. Fatos Arapi sot është poet kombëtar… “Është e dhembshme Aulona e zhdukur…” bën apel qytetar zëri shqetësues i poetit, që tingëllon vajtueshëm, si një klithmë gati mitike, i qartë se duke mbrojtur kujtesën e gjallë kulturore, të kaluarën e Vlorës antike, ruajtur nga suferinat e mijëravjeçarëve, mbron dhe ndërton të ardhmen letrare, kulurore qytetare. Ai s’kërkon gjë. As tokat e babait që ia kanë grabitur zuzarët. Ai s’kërkon. Vetëm jep. Jep…Vetëm botuesi bujar Jani Malo, njeriu qytetar i kulturës,  ia botoi veprën e plotë poetike në katër vëllime. Fundvitin 2014. Ashtu siç Fatos Arapi e meriton. Edhe në formë. Klas! Vëllimi i parë me Poezi të zgjedhura titullohet “Më jepni një emër” dhe ka krijimtarinë poezitike të viteve 1962-1989; vëllimi idytë titullohet “Në kaq pak Tiranë” dhe ka poezitë e zgjedhura të viteve 1990- 1996; vëllimi i tretë ka titullin”Urna e vogël” dhe përfshin poezitëe zgjedhura të viteve 1997-2003 dhe, vëllimi i katërt me poezitë e zgjedhura të viteve 2005-2010 ka titullin “Një buzqëqeshje e pabesueshme”. Botimi ka ruajtur drejtshkrimin e kohës. Dhe do të vijojë botuesi fisnik i “Neraidës” me botimin e plotë të veprës letrare të Fatos Arapit duke ndjekur kriterin kronologjik sipas gjinive e llojeve letrare, sipas fushave dhe nënfushave të diturisë që autori ka lëvruar. Ja çfarë shkruan Poeti në fillim të vëllimit të tij të parë serial me Poezi të Zgjedhura “Më jepni një emër”:

“Dy fjalë

Sa herë botoja diçka, unë nuk e lexoja. Thellë vetes më mundonte dhembja: mund ta kisha bërë më të mirë. Dhe më e rëndësishmja: një poezi e botuar je ti, është shpirti tënd. Jo ai që ti mendon për veten, por ai që je në të vërtetë. Në jetë mund të sillesh ndryshe nga ç’je, mund ta zbukurosh veten, mund ta fshehësh. Nuk është diçka e jashtëzakonshme hipokrizia e përditshme njerëzore. Ajo shpesh na bëhet natyrë e dytë. Në art jo, në poezi jo. Në shpirtin tonë, fatlumturisht, ka një këndth, një kthinë, ku nuk hyn dot shtirja, hipokrizia. Atje është arti, ai i vërteti, dua të them. Jeta ime ka kaluar nëpër kohë tmerrësisht të rënda, që shtrihen gati prej fillimit të shekullit të 20 – të. Ndër mokrat e fatit shqiptar, ajo ka qenë tepër e vështirë dhe tragjike. Sa mund t’i qëndroja besnik vetvetes? Çfarë Fatosi krijova prej vetes sime? E keni në veprat e mia. Ju them sinqerisht se, cilido që do të jetë njeriu që ju takoni aty, unë përsëri do të ndjej dhembje. Nuk do të jem i kënaqur prej tij. Përherë ka diçka të paarritshme drejt së cilës duhet të shkojmë. Fatos Arapi”.

Pak biografi letrare

Fatos Arapi, pasi kreu gjimnazin në Vlorë dhe përfundoi studimet e larta në Sofje të Bullgarisë në Fakultetin e Matematikës dhe të Ekonomisë, ka punuar shumë vjet mësues, gazetar dhe pedagog në Fakultetin Histori- Filologji të Tiranës. Fatos Arapi, bashkë me Ismail Kadarenë dhe Dritëro Agollin qenë një treshe e fuqishme, të cilët  bënë pjesë ndër ata poetë që sollën një kthesë të rëndësishme në poezinë shqiptare të viteve ’60. Arapi solli në këtë poezi elemente të modernizmit, madje të hermetizmit. Disa herë ka fituar çmime kombëtare e ndërkombëtare për poezi, ndërsa krijimet e tij janë përkthyer në shumë gjuhë të botës. Në vitin 2008, Fatos Arapi fitoi “Kurorën e Artë” në veprimtarinë letrare ndërkombëtare, që shndrrohet në  një manifestim poetik “Mbrëmjet poetike të Strugës” dhe është i pari poet shqiptar që e ka fituar këtë çmim të madh, në historinë 50 vjeçare të Netëve poetike Strugane. Fatos Arapi ka botuar libra me poezi: “Shtigje poetike” (1962), Ka botuar vëllimet poetike “Shtigje poetike” (1962), “Poema dhe vjersha” (1966), “Ritme të hekurta” (1968). “Drejt qindra shekujsh shkojmë” (1977), “Fatet” më 1979, “Duke dalë prej ëndrrës” (1989), “Ku shkoni ju statuja” (1990), “Dafina nën shi” (1991), “Ne, pikëllimi i dritave ” (1993),”Më vjen keq për Jagon ” (1994), “In – tenebris” (1996),” Gloria Victis” (1997), “Më duhet një gjysmë ëndrre” (1999), “Vëllezër Hamletë” (2001), “Ah, sikur të isha një përrallë” (2003), “Shëtitje pa veten” (2005), “Një zemër falet për mua” (2005); si dhe përmbledhjet poetike “Kaltërisa”, Prishtinë (1971), “Poezi të zgjedhura”, Tiranë (1974), “Poezi”, T. (1983), “Antologji personale” T. (2001), “Eklipsi i ëndrrës” T. (2001), “Dorë për dorë me tragjedinë”, Tetovë (2004), “Fatos Arapi, Selected Poems”, Struga, 2008 etj. Një vend të dukshëm në krijimtarinë e tij, krahas lirikave  të shkurtra, zenë poemat “Drashovica”(1961), “Alarme të përgjakura (1966), dhe “Antiburokratike”(1968). Ndër librat e tij me tregime veçojmë “Horrat e ndershëm” (2007). Fatos Arapi ka lëvruar dhe novelën, si “Patat e egra” (1970), “Dikush më buzëqeshte” (1972), “Cipa e borës” (1985); “Unë vdiqa në brigjet e Jonit”, 1993; “Gjeniu pa kokë” (1999), “Nuk shitet shpirti në tetor” (2002)  si dhe romanet “Dhjetor i shqetësuar” (1970), “Shokët” (1977), “Deti në mes” (1977). Kritika shqiptare ka mendimin se, në prozën e tij ndihet një fillesë poetike në kapjen e motiveve, ndonëse jo kurdoherë subjektte shtjellohen me shtrirje të gjerë. Ky përfundim vlen për t’u diskutuar, sepse dhe në detin e prozës, autori lundron hijshëm me anijen e bardhë të poezisë, që kurrë s’ka kthim prapa dhe çan dallgë. Ndonjë dhe s’ i shikon. Varet nga lentet që përdor. Ndoshta duhet të shikojë syri i studiesve të huaj, që s’kanë komplekse, edhe në këtë lëmë. Krijuesi vlonjat Pali Shtëmbari, psh., novelën “Dikush më buzëqeshte” e quan simbol të prozës tonë, e cila prodhon shije estetike me frazën e shkurtër, me moszgjatjen në të shprehurit pavend, përpos ngjyrimit të veçantë poetik që  përmban fraza. Dhe habitet se përse kritika hesht. Gjithashtu, F. Arapi ka shkruar dramat: “Partizani pa emër” (1962), “Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front e diku…” (1995). Në vitin 2000 botoi biografinë historike “Kush ishte Vllasi?” kushtuar vëllait të tij partizan i Luftës për Çlirim, vrarë në mënyrë misterioze mbas luftës. Ka shkruar edhe vëllimin me kritikë letrare: “Fjalë për poezinë” (1987). Një kontribut të veçantë Fatos Arapi ka dhënë edhe  me botimet e studimeve dhe eseve për problemet e shkencës së folkoristikës (“Këngë të moçme shqiptare”, 1986), vështrime historike për Ballkanin, “Çështja shqiptare dhe kriza ballkanike”, 2001), për Vlorën, për poezinë, si për Lasgush Poradecin etj. Është marrë dhe me përkthime “Kënga e popujve”, 1978; “Këngë për njeriun” të Nikolla Vapcarov, 1981; “Poezi” nga Pablo Neruda, 1989; “Safo”, 1990; “Rrathët e Ferrit” nga Husto Horhe Padron, 1995; “Poezi të zgjedhura” nga Ëislaëa Szymborska, 1997; “Fluturimi i shpendit të kuq” nga Mateja Matevski, 2000;  “Providenca” nga A. Popovski, 2000 “Antologji e poezisë turke të shekullit XX”, 2001; (përkthime nga poezia spanjolle, kiliane, polake, bullgare, maqedonase, turke etj.). Ka botuar dhe librin me kujtime autobiografike “Kujtohem që jam”, 1997, që pa e lexuar, nuk besoj se mund të thotë kush: “Unë e njoh Fatos Arapin”. Ka botuar edhe shumë tregime, novela, studime e artikuj në faqet e shtypit të përditshëm apo në botime të tjera periodike. Zërin për të në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar e ka përgatitur Dalan Shapllo. Duke e gjykuar krijimtarinë e F. Arapit në kontekst, duhet të mos dëshpërohemi kur kemi kuptuar se libri me poezi “Ritme të hekurta” (1968) ka nota konformiste, si refleks i Revolucionit Kulturor. Ndërkohë, duhet të mos harrojmë se vëllimin “Më jepni një emër” (1972) diktatura ia ndaloi. I kritikuar me spastrimet e vitit 1973, s’kishte sit ë mos kthehej në karton ai libër i bukur: “Më jepni jë emër…/ Ku unë të jem tek ju,/ si jeta në pikën e gjakut;/ ku ju të ecni mbi mua,/ siç ecni në rrugë…./ Më jepni një emër…/ Ku brenda një bulëze loti/ të fluturoj si Ikari.”. Krahas shumë veprave të tjera letrare, ra në heshtje për një farë kohe si poet dhe nuk botoi gjë me peshë deri më 1989. Logjika e studimit të veprës së tij na fton që të dallojmë se, qysh  në hapat e parë ai paralajmëroi për një zë të veçantë në artikulimin gjuhësor të botës dhe të njeriut, një vizion të vetin mbi realitetin. Fillimet poetike të Fatosit do të jenë tematikisht të rrudhura e të reduktuara, duke u kushtëzuar nga rrethanat politike të kohës. Në frymën e hovit ndërtimor dhe të entuziazmit për çlirimin e vendit, që mbizotëronte brenda parimeve krijuese të realizmit socialist poeti shpaloste besimin se Shqipëria ecte drejt një rruge të re, të lirë, dhe ky besim bënte të përballohej më lehtë durimi dhe sakrifica. Brenda këtij vizioni, Fatos Arapi shpesh do t’i përqeshë e përbuzë burokratët dhe demagogët, si në poezinë “Antiburokratike”, apo do të sjellë disa veçanti përmbajtësore dhe ekspresive si në poezinë “Pse erdha në jetë”. Siç shihet, poeti i thur ode lirisë dhe “mejtimit të lirë” siç e quan ai. Është synim dhe ideal madhor, pas të cilit poeti magjepset dhe përbetohet. Lirikat e Fatosit janë të një niveli evropian, lirika universale, tërheqëse dhe emocionuese që bëjnë për vete çdo lexues në Ballkan, në Mesdhe, në Europë. Lirika te tij bëhen të afërta për qytetarët e botës, sepse ai paraqet figurë botërore në sferën e krijimit poetik, poet elitar shqiptar dhe një nga poetët e lartë të gjallë të ditëve të sotme. Fjala poetike e tij është moderne, universale dhe e përjetshme. Ka lënë këtë lloj përjetësie të flasë për të, ndërsa ai vetë ka zgjedhur të tërhiqet prej të qenit publik.  Dhe pret të enjten e datës 11 tetor 2018, si ditë e mirë dhe ikën “të lundrojë midis yjesh, … me ecje drite që s’ndalet…”

 

Studiuesit e huaj

Më vjen çudi, që brilantini poet shqiptar nga Zvërneci i Vlorës, i cili rrok lartësitë e qiejve letrarë të Europës (tash e  gjysmë shekulli fluturim pandalur e pa ulur lartësitë), nuk përmendet në veprën e natyrës enciklopedike  “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Tiranë, Akademia e Shkencave e RPSSH, 1985. Sinqerisht tronditem. Dhe hesht hidhur. Dhe vargu i Poetit është  lënduar. Atdheu i tij dhembja dhe varri. Ndërkohë, që  studiuesit e huaj, si Giuseppe Gradilone, Joyce Lussu, Anté Popovski, Robert  Elsie etj., shkruajnë studime shkencore me vlerësime të kalibrit europian dhe universal për Poetin e Madh Shqiptar Fatos Tol Arapi: Anté Popovski -“Poezia e Fatos Arapit është vertikalja estetike dhe morale e poezisë bashkëkohore shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. Vuajtjet përmes kohës së turbullt e të keqe, Fatos Arapi i përshkoi sipas rrugës ë vet, duke mbetur gjithmonë origjinal e i qëndrueshëm me veten, i pakapërcyeshëm e i afirmuar, me vërtetësi poetike e morale…Në mënyrë konseguente e me një vazhdimësi të sigurt ndërtoi vizionin e tij prekës dhe tragjik në poezinë e tij dhe u bë tribun i dinjitetit njerëzor”. Fatet shqiptare përmes poezinë së Fatos Arapit, lëvizin duke mbajtur në gjokse si hajmali prushe të ndezura nga hiri i jetës shqiptare. Me sy të lodhur nga akrepët e epitafeve , duke mos mundur të jetojë pa truppin dhe shpirtin e ullinjve, dorë për dorë me tragjedinë, autori e lut vdekjen që të respektojë fatin e tij njerëzor.  Janë homerike vargje të tilla: “Në kryqin e skeletit të Fatosit/ Kryqëzova gjithë padrejtësitë e botës./ Liria ime! Më mjafton ti,/ edhe pa Fatosin.”.  Joyce Lussu shprehet: “Karakteristikë e poezisë së tij është një ndërthurje e vazhdueshme e temave të mëdha historike e sociale dhe ato personale e intime; imazhet e revolucionit dhe të vajzës së dashur, ndjesitë familjare dhe të ndërtimit të një shoqërie të re, dalin me një frymë nga goja e poetit, me një stil autentik, pa skematizma”. Ndërsa Giuseppe Gradilone thekson: “Poezia e Fatos Arapit është një gur themeli në historinë e poezisë shqiptare: ai…duke u nisur atje ku kishin mbrritur Koliqi e Poradeci, dhe, duke përvetësuar mësimet e tyre për përtëritjen dhe pasurimin e lirikës së popullit të vet, shkonte më tej duke u bërë kështu sjellësi i një poezie akoma më moderne në përjetimin e fatit të njeriut…”. Është për t’u theksuar, se qyshnë fiilimet krijuese F.Arapi përdori forma poetike më bashkëkohore se kolegët dhe i dha tonin rinovimit të poezisë shqiptare .

Albanalogu kanadez Robert Elsie

Në librin enciklopedik “Histori e Letërsisë Shqiptare”, në kapitullin “Letërsia nën regjimin e Enver Hoxhës (1944-1985) dhe dalja nga izolimi”, duke shkruar për poezinë e sotme në Shqipëri, studiuesi Robert Elsie shkruan: “Më i mirënjohuri ndër poetët e sotëm shqiptarë, që e kanë zgjidhur dilemën e poetit me mision të paracaktuar është Fatos Arapi”. Dhe më tej: “Fëmijë i Bregdetit, Arapi nuk e ka humbur kurrë magjepsjen nga ujërat vezuellues të detit, nga shija e ajrit të njelmët dhe nga dielli i fortë i Mesdheut, të cilat vërshojnë dhe njomin vargun  e tij. Madje , prapa këmbimit plot patos të temave të prodhimit e të ndërtimeve industriale apo atyre politike në vëllimet e mëvonëshme, vokacioni i vërtetë poetik i tij mund të hetohet në krijimin e një baraspeshe midis harmonisë së valëve të detit dhe rrahjeve ritmike të qenies së tij. “U krodha në ujrat e Jonit,/ Në ngjyrat dhe dritat e tij./ Notoj mes përflakje mirazhesh./ Kthjelltësia e tyre më prek/ E më rrënqeth trupin… dhe ndjej/ Nëpër shpirtin tim,/ Si rryma të kaltra gëzimi/ Shkojnë dritat e ngjyrat e Jonit./ Si rryma të kaltra gëzimi.” Duke dhënë një mendim të përmbledhur e substancial, Elsie rrok edhe prodhimtarinë letrare të Arapit në  lëmin e prozës, duke e cilësuar kryesisht poet, që nuk i nënçmon prozën dhe kritikën letrare, edhe pse studiuesit në fjalë, një pjesë e letërsisë në prozë e autorit  i duket jo fort bindëse. Telegrafisht mund të theksojmë se romani “Shokët” ( Tiranë, 1978) rrëfen për brengat e Azem Bungës, fshatar nga Bregu i Labërisë, dy bijtë e të cilit janë vrarë njëherësh në luftën e rezistencës, kurse ai vetë e ndjeu detyrim të paktën t’i varrosë në mënyrë të duhur. “Kritikët, – shkruan Elsie- e interpretuan romanin si një kundërpërgjigje ndaj romanit “Nëntori i një kryeqyteti” të Kadaresë, të cilin Arapi e kritikonte ashpër. Deti në mes” (Tiranë 1986) ka vënë në qendër vuajtjet dhe fundin tragjik të një njësie ushtarësh italianë  në vjeshtën e vitit 1943. Duke u munduar t’i shpëtojnë një kasaphane tjetër pas kapitullimit të trupave italiane në Shqipëri, ky grup djemsh ushtarë, të braktisur në rrugë të madhe diku buzë bregdetit jugor të Shqipërisë, gjen strehë në kishën e Trinisë së Shenjtë me shpresën e kotë se mos gjejnë ndonjë varkë që t’i shpjerë shëndoshë e mirë në Itali”. Duket se kemi disa pika takimi në prozën e gjatë të F. Arapit për vizionin e tij letrar e njerëzor të përafërt me atë të bashkëpatriotit të tij humanistit universal Petro Marko apo me botën e madhe të titanit Hemingëay (Ernest Heminguej).

Kritika shqiptare

Po ashtu, kritika e mirëfilltë letrare dhe stuiduesit më në zë shqiptarë, si Ali Podrimja, Ali Aliu, Agim Vinca, Isak Shema, Razi Brahimi, Jorgo Bulo, Dalan Shapllo, Gjergj Zheji, Bashkim Kuçuku, Roland Zisi, etj. Ndërkohë, patjetër, që në botimin më të ri të nivelit akademik “Fjalor Enciklopedik Shqiptar” (Shih: FESH, vëll. 1, Tiranë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2008, f. 86-87) ia paraqet biografinë letrare: poet, prozatore e eseist, që nisi të shkruajë qysh në vitet e studimeve, duke u orientuar drejt poezisë filozofike. Zërin për të në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar e ka përgatitur kritiku D. Shapllo. Fatos Arapi i përket brezit të poetëve të poetëve që në vitet ’60 të shek. XX sollën një mendim e figuracion të ri, duke e emancipuar poezinë e kohës nga rutina poetike dhe notat retorike të vargëzimit të angazhuar. Poeti u mbështet tek fryma e poezisë popullore dhe forca e saj përgjithësuese, duke iu larguar stilit narrativ, përshkrues. Tingëllim të veçantë në poezinë e tij kanë motivet kundër mendësisë burokratike dhe meskinitetit. Në disa nga krijimet, më të goditurat, Poeti evokon me nota himnike heroizmin e viteve të luftës antifashiste (kujtojmë ciklin “Në varrezat e dëshmorëve në Vlorë”, apo vargjet për Margarita Tutulanin, për Hysen Çinon, Teli Ndinin, për Shyqyri Alimerkon, për Vllasin…). Poezinë e tij e dallon mendimi përgjithësues dhe forca e dëpërtimit në botën e individit dhe përsiatjet e tij subjektive. Me kalimin e viteve ajo është bërë më metaforike; përmes vargjeve eliptike dhe përmes simbolit e alegorisë, ajo synon të hyjë në nënshtresat e ndërgjegjes dhe në të fshehtat e shpirtit njerëzor. Disa motive të poezisë së tij pasqyrojnë tragjizmin e jetës njerëzore, bëjnë fjalë për një horizont të mjegullt, brenda të cilit ndihen ankthe dhe pasiguri. Metonomia, simboli, detajete goditura i japin forcë shprehëse kësaj poezie. Vargu i Fatos Arapit është një gërshetim i vargut klasik me vargun me ritëm të lirë, që fiton një tingëllim origjinal. Me të drejtë, studiuesi dhe poeti Agim Vinca vëren se në krijmtarinë e F. Arapit ka dy linja poetike, ka dy lloj inspirimesh qytetare dhe letrare: linjën e frymëzimit kolektiv  (me bllokun poetik për atdheun, me të kaluarën dhe të ardhmen e tij, për marrëdhëniet e reja shoqërore, afirmimin evlerave njerëzore e atdhetare, me kundërshtimin e psikologjive negative për kohën, me lirikat e dashurisë për natyrën etj., etj.) dhe linjën e frymëzimit intim, ku poeti shfaq preokupimet e veta intime, zbulon botën e tij të brendshme, përsiat për jetën, dashurinë, natyrën, edhe për vdekjen”. Këngëtari i Pavarësisë, i paharruari Ali Podrimja, në parathënien e vëllimit me poezi të zgjedhura “Eklipsi i ëndrrës” (2002), si lexim i një dëshpërimi, kur ndjen në poezinë si klithmë denoncimi “Dhe je Evropë” vargjet e Fatosit tonë që i thur popullit të tij “Ç’të bëjë vdekja me vdekjen tënde/ i pavdekshmi im?”shkruan: “Fatos Arapi ndaj momentit të pikërishëm të shoqërisë shqiptare është mjaft kritik. Kërkon shoqëri të pastër e dinjitoze. Nuk mund të pranojë “se se masakrojnë ëndrrat në gjumë”. Duke lexuar jo vetëm poezitë e tij, frikësohem se nuk po tregohemi më të kujdesshëm. Shqipëria ëshët shenjë, “i vetmi që ka mbetur”… e pranon poeti. “Përtej është koha ku s’mund tëshkelim”. Dëshpërimi i tij është dhe dëshpërimi ynë për gjysmën tjetër të ëndrrës, kur të dalim nga eklipsi i saj. Vetëm dhembja mund t’i bashkojë njerëzit dhe t’i vërë në lëvizje, pohon Podrimja dhe është dakort me Poetin tonë se duhet të kemi raportetë tjera jo vetëm me Evropën, që të mos mbesim vrimë e zezë në univers. Ali Aliu shkruan: “Te figurshëmria poetike e Fatos Arapit zbulojmë ngjyrat e një horizonti të hapur, të kaltër, hetojmë tonet që synojnë pushtimin e kaltërsive dhe të horizonteve të pafund. Figura poetike e Fatos Arapit, zakonisht është përmasash universale kozmike – ajo sikur përherë lakmon dhe synon sinteza të gjithëpushtetshme duke qenë përherë e thellë posaçërisht në mendim”. Studiuesi i poezisë në letërsisë bashkëkohore shqipe Roland Zisi shkruan: “Fatos Arapi është investuar në poezinë shqipe për një krijimtari të fortë atdhetare e shoqërore. Ai shfaqet gjithmonë i dashuruar me Atdheun, me Shqipërinë e shqiptarët, nuk i idealizon e hyjnizon, madje ndonjëherë edhe i qorton e kritikon, por gjithmonë ruan në zemër e në shpirt mirënjohje përvujatëse…ai mbetet poeti i besimit tek Atdheu, Liria dhe Njeriu, poeti i shpresës, si pika e fundit e jetës njerëzore. Këtë mesazh përcjell edhe poezia me titull “Edhe pak, zemra ime”, me të cilën ai përmbyll përmbledhjen poetike “Ah sikur të isha përrallë”. Sepse poezia e Fatos Arapit më mbush me dritë të bardhë e të ngrohtë letrare, nga që poezia e tij ka fiuar vlera të plota dhe universale, kam bërë  një poezi si prelud për detin e Vlorës, ku këndoj: Pijmë birrë e valë, e këngë e zjarr,/ e gurgullullojmë si rruaza xhevahiri,/ vargjet për ty burojnë ujëvarë,/ i vemë kurorë një gjethe ulliri./ Krijojmë e ndezim diellin si Fatos Arapi,/ Si zogj furtune në buzë të detit,/ s’është gjë takimi i mbretit me mbretin/ para takimit të poetit me poetin!

 

*Bibliograf, studiues,

Përgjegjës i Bibliotekës Shkencore

“Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali’, Vlorë, Albania

Filed Under: Opinion Tagged With: Albert Habazaj, Fatos Arapi, ME GUXIMIN E HESHTJES, POETI IKU

  • 1
  • 2
  • 3
  • …
  • 19
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • AT SHTJEFËN GJEÇOVI DHE DR. REXHEP KRASNIQI, APOSTUJ TË IDESË PËR BASHKIM KOMBËTAR
  • Marjan Cubi, për kombin, fenë dhe vendlindjen
  • Akademik Shaban Sinani: Dy popuj me fat të ngjashëm në histori
  • THE CHICAGO TRIBUNE (1922) / WOODROW WILSON : “NËSE MË JEPET MUNDËSIA NË TË ARDHMEN, DO T’I NDIHMOJ SËRISH SHQIPTARËT…”
  • SHQIPËRIA EUROPIANE MBRON HEBRENJTË NË FUNKSION TË LIRISË
  • KONGRESI KOMBËTAR I LUSHNJES (21-31 JANAR 1920) 
  • Një zbulim historik ballkanik
  • VATRA DHE SHOQATA E SHKRIMTARËVE SHQIPTARO-AMERIKANË PROMOVOJNË NESËR 4 VEPRA TË PROF. BESIM MUHADRIT
  • Që ATDHEU të mos jetë veç vend i dëshirës për të vdekur…
  • KAFE ME ISMAIL KADARENË
  • Kosova paraqet mundësi të shkëlqyeshme për investime
  • PARTIA NUK ËSHTË ATDHEU, O KOKËSHQOPE
  • 50 VJET VEPRA POETIKE KADARE
  • IT’S NOVEMBER 28TH
  • Një arritje për shqiptarët në Michigan

Kategoritë

Arkiv

Tags

alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT