të Skënderbeut – Dielli

Enigma e shpatës së tretë “ensis” të Skënderbeut…

October 7, 2018 by dgreca

Nga Fotaq Andrea/Strasburg/

Ne Foto: Koka e Shpatës/

Grifon/

Jeronimos Bosch/

Stema e Kastrioteve/

Donika Kastrioti/Astolphe de Custine, shkrimtar e diplomat francez, ndërmori më 1830 një udhëtim nëpër Kalabri, duke njohur nga afër fshatrat arbëreshe të këtij rajoni, e sidomos mjerimin e tyre të madh, kur banorët detyroheshin t’u shisnin udhëtarëve të huaj – për një çapë bukë, me lutjen “Ho fame”, që të këpuste shpirtin -, gjithçka të vyer që kishin trashëguar, që nga kostumet e famshme të grave arbëreshe deri tek orenditë dhe mjetet e luftës, pinjallë, kama, kordha e pisqolla të hershme, të cilat përbënin objekte me vlerë të paçmuar antikuare e historike. Në fshatin Lungro i paraqitën, siç dëshmon udhëpërshkruesi frëng, jo pa ironi, “një nga shpatat e shumta të Skënderbeut, i cili kishte, pa dyshim, po aq shpata sa kishte Madona shami për të mbuluar kryet” (A. De Custine, në antologjinë F. Andrea, “Arbëreshët e Italisë”, f.87).

Po më interesant e i drejtpërdrejtë në dëshminë e tij është shkrimtari dhe poeti i madh frëng Théophile Gautier, të cilit i treguan, gjatë vizitës së tij më 1855 në kishën e lashtë të Shën-Irenës në Kostandinopojë, koleksionin e armëve të kësaj kishe, ku ishte e ekspozuar, krahas shpatës së Mehmetit II me mbishkrim germash të arta, krahas pancirit të artë të Timurlengut, edhe – citojmë autorin – “një shpatë hekuri me teh të copëtuar e të ngrënë, dhe me dorezë në formë kryqi, që është shpata e Skënderbeut (sic!), e heroit atletik” (F.A. në librin “Skënderbeu, heroi kombëtar shqiptar”, bot. Zenit, 2017, f. 186). Vëmë në dukje, me këtë rast, se ky koleksion i fillim-shekullit XIX ndodhet sot në Muzeun e armëve të Stambollit dhe ia vlejnë hulumtimet në këtë drejtim për shpatën-kryq e me teh të thyer të Skënderbeut në kërthizën e shtetit turk.

Por objekt i studimit tonë në këtë shkrim është një tjetër shpatë e Skënderbeut, të cilën po e quajmë “shpata e tretë” e tij, e llojit “ensis”, për ta dalluar nga dy shpatat e tjera të njohura që ruhen në Vjenë dhe që janë studiuar e komentuar gjatë. Kjo shpatë e tretë ruhet sot e inventarizuar si objekt i KryeHeroit shqiptar në Muzeun “Palazzo Reale” të Capodimonte-s në Napoli. Është bërë publike për herë të parë nga një foto e firmës “Alinari” (fig. 1) në librin e Angiolo Bianchotti-t “Giorgio Castriota detto lo Scanderbeg”, botim i vitit 1940. Kohët e fundit, prof. Lutfi Alia, mbështetur tek studiuesit austriakë Ludwig von Pastor dhe Eduard von Sacken (që i referohen shënimeve të kardinal Gonzagas), paraqiti të dhëna të veçanta për këtë shpatë të tretë të Skënderbeut, duke theksuar se ajo iu bë dhuratë nga Papa Pali II më 25 dhjetor 1465 (ditën e Krishtlindjes), së bashku me përkrenaren tashmë emblematike me brirët e dhisë dhe me një medaljon, krahas një relikteje të shenjtë dhe titujve honorifikë që iu akorduan. Me sa duket, kjo shpatë ensis dhe kjo përkrenare, të dyja me simbole të veçanta dhe të prodhuara enkas nga argjendari personal i Papës, do të ishin dhe mbeteshin thjesht dekorative apo ceremoniale, pa ndonjë përdorim funksional. Sipas zakonit papal, armët që bëheshin dhuratë nga Vatikani bekoheshin drejtpërdrejt nga dora e Papës, sikurse do të ndodhte në po atë kohë në ceremoninë e pritjes nga Papa Pali II të Borso d’Estes, duka i Ferrares, vajtur në Romë gjithë pompozitet, me 138 mushka mbuluar me velenxa që mbanin stemën e Shtëpisë fisnikërore Este.

Biografët e Papa Palit II, i përfolur për shpërdorime të mëdha financiare, që ndërtoi në Romë më 1467 – si një venedikas që ishte – pallatin luksoz të Shën Markut dhe shpenzoi 200 000 forinta ari vetëm për tiarën e tij plot gurë të çmuar zefiri, që e derdhi paranë lumë edhe për organizim lodrash zbavitëse në Romë, këta biografë nuk kanë munguar të vënë në dukje sa dorështrënguar e kurnac u tregua ai me Skënderbeun, “me atë princ të madh e luftëtar, siç shkruanin kronikat, duke i akorduar një ndihmë financiare tepër qesharake prej 3 000 skudesh”, ndërkohë që Ai, KryeTrimi, qëndronte lart si mbrojtës i Krishtërimit kundër perandorisë osmane.

Le të shohim tani nga afër shpatën e tretë ensis të Skënderbeut, paraqitjen e saj fizike dhe elementët që e përbëjnë, konkretisht: a) shpata shfaqet në argjend; b) ka në fundin e dorezës kokëzën e një luftëtari ilir që mban mbi krye përkrenare, dhe që të kujton njëfarësoj heronjtë e hershëm, Aleksandrin e Madh apo Pirron e Epirit (fig. 2); c) vetë doreza, me një bukuri e zgjidhje mjeshtërore artistike përmban një grifon, siç e ka konfirmuar, në letërkëmbimin tonë të rregullt, mjeshtri Taso, piktori mrekullisht virtuoz i shpirtit pogradecar e kombëtar shqiptar; d) grifoni, me pamje nga lart (si rrallë herë, e hasim në këtë pozicion edhe në një medaljon të mëvonshëm të Rilindjes italiane të vitit 1503 në katalogun e famshëm të Hill)), mbështetet me tre putra në dy harkimet e dorezës ku dallojnë dy maska, kokë njeriu dhe kokë luani; putra e katërt ballore e grifonit mbështetet mbi mburojën e dorezës, e cila është e veshur me zbukurime florale; e) trupi i shpatës po ashtu është i veshur me zbukurime florale në formë arabeskash.

Vërejmë se ndër tërë këta elementë përbërës, simboli i grifonit zë vend qendror, si për të shprehur thelbin e ndërtimit artistik të kësaj shpate, të veçantën e vet identitare me simbolikën domethënëse. Dhe në fakt, ky simbol i hershëm, ardhur që nga Lashtësia mesopotame e pellazge, filloi të përhapej në Mesjetë në shekujt XIV-XV, kur konsiderohej si kafshë e vërtetë në gjininë e shpendëve dhe kur askush nuk e vinte në dyshim ekzistencën e tij. Jo vetëm kaq, por figura dhe simboli i grifonit (deri edhe femër – grifona), nisi të marrë forma të ndryshme artistike e sidomos të shfaqet në letërsinë fetare të krishterë.

Ashtu sikurse sfinksi, centauri, tritoni, kimera, dragoi e kuçedra, edhe grifoni zë vend të rëndësishëm në mitologji dhe përmendet madje disa herë nga Herodoti, Babai i Historisë, kur flet për hyjnitë dhe heronjtë mitikë që lidheshin me këtë simbol, që nga Gilgameshi, Sethi dhe mbretërit egjiptianë, deri tek Apoloni, Dionisi, Erosi, Artemisi, pa harruar të na e japë edhe skenat e hershme me grifonë të gjuetisë së Amazonave. Konkretisht, grifoni paraqitet fizikisht si një qenie që ka gjysmën e trupit shqiponjë (kokë, krahë, kthetra) dhe gjysmën tjetër luan (bark, shpinë, putra, bisht) me të veçantën e çuditshme tek mban mbi krye veshë kali. Si simbol përbindëshi të lashtë (i fortë sa njëqind shqipe e njëqind luanë bashkë) dhe me kthetra të llahtarshme, grifoni shfaqet më herët në monedhën klasike të Teos në Joni, por edhe në Dyrrahun tonë, siç e dëshmon studiuesi Agron Luka me një monedhë të lashtë të Durrësit, ku grifoni është rojtar i bletës, simbolit të virtytit, nderit e virgjërisë (fig.3). Në fakt, që tek Herodoti për herë të parë, grifoni shihej si ruajtësi dhe mbrojtësi i thesareve të Apolonit, por edhe të mbarë Tokës, dhe po ashtu mbikëqyrësi i Pemës së Jetës. Në simbolikën e tij bashkohej guximi dhe forca e luanit me zhdërvjelltësinë dhe mprehtësinë e shkabës. Ishte një entitet i dyfishtë, si vetë natyra e dyfishtë njerëzore e hyjnore, ku pajtoheshin të kundërtat dhe mishëroheshin vetitë e Shën Mikelit.

Në Mesjetën e hershme, grifoni njeh njëfarë simbolizmi të kufizuar, po prapë është i pranishëm në letërsinë kalorësiake të ciklit të mbretit Artur, në “Romanin e Aleksandrit” apo atë të Florimontit. Shumë shpejt, e shohim të shfaqet në krejt degët e sigilografisë, në heraldikë e medaljone, në piktura e grafika, ku dallojnë për vepra të arrira me grifonë holandezi Jérome Bosh e gjermani Martin Schongauer gjatë viteve 1475-1495 (fig.4).

I dhamë tërë këto hollësi jo pa qëllim, kur cilësitë karakteristike të simbolit grifon pasqyrojnë në shpatën ensis të Skënderbeut thelbin e enigmës, përmbajtjen e thellë dhe mesazhet e vyera që ajo mbart si për të shprehur vetë karakterin dhe cilësitë e larta të KryeTrimit shqiptar, nderuar nga Papati me titujt që i njihen. Nëse grifoni është simboli i ruajtësit dhe mbrojtësit të thesareve të Tokës, a nuk ishte Skënderbeu ynë ruajtësi dhe mbrojtësi i dheut të shtrenjtë arbëror, ruajtësi dhe mbrojtësi i vlerave të Krishtërimit me vetë titullin “Atlet i Krishtit” që mbante? E më tej, a nuk ishte KryeHeroi arbër ruajtësi dhe mbrojtësi i mbarë Europës nga rreziku i pushtimit osman? A nuk ishte Ai që mposhti e turpëroi dy sulltanë të perandorisë më të madhe të kohës përgjatë një epopeje njëçerekshekullore, që e mbajti të mbyllur plot dinjitet e lavdi portën e Arbërisë së vogël për të shpëtuar vlerat e Perëndimit dhe të Humanizmit në atë Rilindje të madhe europiane kërcënuar ethshëm nga osmanët? Grifoni, i shpatës kastriotine shfaqet kështu sa shqipe mali aq edhe luan, me forcën e tyre të bashkuar, duke dëshmuar për paepurinë dhe pathyeshmërinë e Skënderbeut, udhëhequr nga motoja e shenjtë “Liri e Fitore”.

Nga ana tjetër, dimë se në heraldikën e familjes Kastrioti shfaqen që në vitet 1450 përballë njëri-tjetrit si shqiponja dykrenore, ashtu dhe luani në këmbë e me shpatë në putër, (fig.5) emblemë kjo domethënëse e Skënderbeut që dëshmon për aleancat martesore, për bashkimin dhe lidhjen e gjakut të familjes Kastrioti me familjet e mëdha të Topiajve, Muzakajve, Skurrajve, e më tej me krejt familjet fisnike të Arbrit, në qëllimin e madh dhe lavdiplotë të Skënderbeut për bashkim të kombit. Shkrirja e shqiponjës me luanin, dy prej simboleve kryesore të fisnikërisë arbërore, njëjësimi i tyre nëpërmjet figurës së grifonit në shpatën ensis paraqet kësisoj, simbolikisht e bukurisht, idenë madhore të bashkimit kombëtar. (Në parantezë, vëmë në dukje se në heraldikën shqiptare e hasim simbolin e grifonit të artë, me kurorë mbi krye, në qendër të emblemës komplekse të Mërkur Bua Shpatës, këtij stradioti të famshëm shqiptar që veproi e luftoi me lavdi në mbarë Europën gjatë shekullit XVI).

Duke e parë përdorimin e simbolit grifon nga këndvështrimi i mitologjisë, vëmë re se dy emra kolosësh luftarakë të Lashtësisë, që lidhen me historinë e popullit tonë, Aleksandri i Madh dhe Pirroja i Epirit – ndoshta vetë kokëza e shpatës ensis dëshmon për ta – na paraqiten grafikisht jo rrallë nën shoqërinë e grifonit, si për të shprehur vlerat dhe madhështinë që i karakterizonte me një rojtar të denjë besnik. Përsëri, i referohemi këtu historianit dhe mitologut Agron Luka tek na e ka sjellë nga thesaret e trashëgimisë sonë basorelievin e kishës ortodokse të Kurjanit pranë Roskovecit që e paraqet figurën e Aleksandrit të madh mes dy grifonësh, si dhe mozaikun e Katedrales së Otrantos, ku përsëri Aleksandri i Madh është i ulur mes dy grifonësh për të fluturuar lart në qiell, drejt pavdekësisë (fig.6). E njëjta gjë mund të thuhet edhe për Pirron e Epirit që mbante simbolin e grifonit në kaskën e tij, siç na e japin monedhat e prera në Lashtësi. Në këtë mënyrë, mesazhi i grifonit mbrojtës në shpatën e tretë ensis të KryeTrimit shqiptar është më se i qartë: Kjo shpatë me këtë simbol është e denjë vetëm për krahun e fuqishëm të Aleksandrit të Madh të Rilindjes Europiane – Skënderbeut -, të Pirros modern – Gjergj Kastriotit -, mbret i Shqipërisë e i Epirit.

Por dy gjeneralët e mëdhenj të Lashtësisë, Pirroja i Epirit dhe Aleksandri i Madh nuk kishin të përbashkët vetëm simbolin grifon. Ata na shfaqen të ilustruar që nga Lashtësia edhe me brirët e cjapit në armët e tyre, siç dëshmojnë autorët klasikë, Plutarku me shokë. Andaj, nuk është rastësi që përkrenarja e Skënderbeut, dhurata e dytë e Papa Palit II që shoqëroi shpatën ensis, mban mbi krye brirët e dhisë për t’u shndërruar me kohë në simbolin tipik skënderbejan, në entitet më vete, kurorë lavdie dhe kurorë e vetë Shqipërisë.

Edhe për përkrenaren e Skënderbeut është folur e komentuar shumë, dhe kohët e fundit duan të shohin mbi të brirët e cjapit, duke e lidhur këtë simbol me shenjën e zodiakut të bricjapit, me Jupiterin Ammon, me Marsin, perëndinë e luftës, që godet gjithçka që pengon, me bririn e bollëkut si simbol pjellorie, dhe mbi të gjitha me figurën e vetë Aleksandrit të Madh, të “Dhu l’Karnaïn” të persëve e arabëve, njeriut me dy brina, “bashkuesit të Lindjes me Perëndimin”.

Në fakt, deri më sot, që prej periudhës së Rilindjes dhe romantizmit, mitologjia dhe historiografia shqiptare kanë parapëlqyer të shohin në përkrenaren skënderbejane simbolin e brirëve të dhisë së shenjtë Amaltea, bija e Diellit që mëndi Zeusin foshnje – Kryeperëndinë. Në fund të fundit, “Trimat, heronjtë, lindin nga gratë!”, thotë Dora d’Istria, kjo idhtare e emancipimit të gruas që në shekullin XIX. Dimë po ashtu që simboli i dhisë, emblemë dodonase e mëmësisë, zë vend qendror edhe në eposin tonë të kreshnikëve dhe shfaqet si shoqëruesja e denjë e Donika Kastriotit, bashkëshortes të KryeTrimit shqiptar (fig.7). Krejt thelbi i këtij simboli pasqyrohet bukur në shprehjen e popullit tonë “burrë me brina” – burrë trim, siç nënvizon Dhimitri Pilika, apo shkurt në fjalën e vetme “burrë”, tek shohim në të lidhjen etimologjike “Burrus-Phyrrus”, apo Pirro Burri, siç kishte qejf të shprehej Ali Pashë Tepelena.

Në të vërtetë, nuk e shohim aspak të rastësishme që si shpata ensis me grifonin, ashtu dhe përkrenarja me brirët e dhisë (apo cjapit) iu dhuruan së bashku, si armë ceremoniale, princit arbër nga Pali II. Simbolika është po aq e thjeshtë sa madhështore: në të dy rastet, qoftë me grifonin, qoftë me brirët e cjapit, kemi të bëjmë me binomin Aleksandër i Madh – Skënderbe, Pirro Burri – Skënderbe. Puqen kësisoj epokat historike e epike në emblemat e Skënderbeut, këtij Aleksandri të Ri modern, këtij Aleksandri të Krishterë, emëruar nga vetë sulltanati “Iskanderbej”. “Brirët e cjapit që shfaqeshin në kaskën e këtij ushtari të shkëlqyer, vë në dukje historiani i shquar frëng Jules Michelet më 1831, të sjellin ndër mend vrullin e papërmbajtshëm të kafshëve mistike që, në ëndrrën e [profetit] Ezekiel bëjnë veç kërcime përpara me forcën e trupit, pa e prekur tokën, duke përmbysur perandori në udhën e tyre.”…

Është interesante që Viktor Hygo, tek flet për Shtetet e Bashkuara të Europës (te vepra “Rhini”), përmend edhe Shqipërinë, por më shumë i referohet figurës së Ali Pashë Tepelenës dhe trimave të tij tek “Oriantalet”, krahas heronjve arvanitas të revolucionit grek. Veçse, te kryevepra “Katedralja e Parisit” Hygo na shfaq ciganen Esmeralda, ardhur siç thotë nga Ballkani, konkretisht nga “vendet (trojet) e Shqipërisë”, dhe shoqëruar nga dhia e saj. Çuditërisht, Esmeralda e quan dhinë e saj – me të cilën jepte shfaqje para Katedrales -, “Djali”, siç e transkripton në origjinalin frëngjisht këtë emër vetë Hygoi, kryeromantiku i letërsisë franceze. Dhe çuditërisht përsëri, në përkthimin shqip të kësaj vepre, personazhi i dhisë “Djali” shqipërohet “Xhali”, si për ta larguar enkas nga shqipja dhe për ta orientalizuar sa më shumë termin, kur në fakt, ky term apo ky emër nuk ekziston në botën orientale. Për mendimin tonë, gjeniu Hygo, që i bazon episodet në ngjarje të ndodhura, duhet të ketë pasur këtu parasysh termin shqip “djali”, që i shkon aq bukur si nofkë afektive e përkëdhelie dhisë (apo cjapit) të Esmeraldës, vajtur nga Shqipëria në Karnavalet e Parisit, ku nuk mungon as simboli i “albanojës”, kapuçi i lartë shqiptar i Mesjetës. Normalisht, Hygo duhej ta quante “Vajza” dhinë e Esmeraldës dhe jo “Djali”, ose ndryshe, më saktë, do duhej të ishte “cjapi Djali”. Por, ja që ngatërresa krijohet lehtë kur jo domosdoshmërisht brirët e kafshës përcaktojnë gjininë e saj, dhe e njëjta gjë mund të thuhet edhe për kokën e dhisë (cjapit) mbi përkrenaren e Skënderbeut. Kjo “zgjidhje” hygoiane, “Dhija Djali” duket sikur i shkon për shtat edhe simbolit të brirëve mbi përkrenaren emblematike kastriotine.

Që përkrenarja e Skënderbeut duhet të ketë pasur një funksion vetëm simbolik e ceremonial, e vërteton këtë edhe ilustrimi i piktorit flamand Dominic Custos, më 1601, ku Skënderbeu jepet për herë të parë me shpatë në dorë dhe përkrenare vendosur mbi tokë dhe jo në kokë (fig.8). Dhe vetëm nga gjysma e dytë e shekullit XIX, siç vëren me të drejtë Dr. Moikom Zeqo, KryeHeroi shqiptar fillon të na shfaqet me përkrenaren mbi krye, në portrete të realizuara kryesisht nga piktorë të njohur shqiptarë të Rilindjes (G. Panariti, Th. Gjini, S. Frashëri, M. Toptani, etj). Princi spanjoll Aladro Kastrioti, për të shtuar artificialisht famën e tij si pretendues për fronin e Shqipërisë, do t’i kërkonte piktorit të talentuar shqiptar Theohar Gjinit t’ia paraqiste portretin “princëror” me përkrenaren e Skënderbeut mbi krye. Dhe pas tij do të ishte mbreti Zog, në dëshirën për t’u shpallur “Skënderbeu III”, që do të pasqyrohej me përkrenaren kastriotase mbi krye në disa portrete artistike të tij. Përkrenarja me kokën e dhisë do të shndërrohej gradualisht në emblemë gjatë shekullit XX, kur në fakt, tërë piktorët e huaj klasikë e kanë shfaqur portretin e Skënderbeut pa përkrenare, por vetëm me kësulën tipike frigine dhe me pilusin shqiptar, krahas beretës së tij karakteristike “alla Caramagnola” në veshjen princërore europiane që mbante si burrë shteti.

Përgjithësisht, thuhet për toponimitë dhe për gjithçka që ka të bëjë drejtpërdrejt me historinë dhe figurën e Kastriotit të Madh emërtesa origjinale “… e Skënderbeut”. Kësisoj kemi: “Kalaja e Skënderbeut”, “Mali i Skënderbeut”, “Shkalla e Skënderbeut”, “Gjurma e Kalit të Skënderbeut”, “Kali i Skënderbeut”, “Libri i Skënderbeut”, “Shpata e Skënderbeut”, “Krahu i Skënderbeut”, “Përkrenarja e Skënderbeut”, e me radhë. Jemi kështu më pranë reales, të vërtetës historike, të një përcaktuesi pronor veshur me madhështi e fisnikëri, larg legjendares, mitikes, kur kalorësit e lashtë dhe sidomos të Mesjetës u jepnin emra shpatave, kuajve, helmetave, etj. duke i vendosur me simbole edhe në heraldikë. Kështu, kanë mbetur legjendare shpatat “Zhuajëza” e Karlit të Madh, “Dyrendali” i Rolandit, “Hotklera” e Olivierit, “Kurtina” e Origierit të Danimarkës apo “Eskaliburi”, shpata magjike e mbretit Artur. Por është jo pa interes të vëmë këtu në dukje se që në Mesjetën e hershme, shekulli XIV, fisnikëria arbërore, e njohur për zanatin e armëve e të luftës, do ta shndërronte simbolin e shpatës në mbiemër të një familjeje të tërë të lashtë shqiptare, Buaj-Shpatat, me të parin e tyre Gjin Bua Shpatën dhe me shkëlqimtarin e tyre Mërkur Bua Shpatën.

Sakaq, simbolin e shpatës do ta shohim të përfshirë që herët në heraldikën arbërore dhe në emblemën e familjes Kastrioti, tek e shohim të vendosur në putrën e luanit vertikal në këmbë (fig. 5), ndërkohë që luani horizontal i Shën Markut të Venedikut e ka putrën vendosur mbi libër, ose pastaj mban ngritur një shpatë. Por nuk do vononte dhe, nën ndikimin e Barletit e të Lavardinit, shprehjen “shpata e Skënderbeut” e shohim të përdoret shumë herë nën penën e autorëve dhe shkrimtarëve klasikë europianë, qoftë si krahasim, qoftë si proverb, e lidhur kjo me shprehjen “krahu i Skënderbeut”, aluzion për përgjigjen e Gjergj Kastriotit dhënë Mehmetit II: “Të dhashë shpatën, por jo krahun”. Dhe jo vetëm kaq, por vërejmë se shprehja “krahu i Skënderbeut” do të bëhej njëfarësoj realitet kur në Rumani ndeshja e sportit me thyerje krahuquhet “un skanderbeg”, dhe shprehja “Facem un skanderbeg”, thjesht do të thotë “bëjmë një skënderbegë”. Sa mirë do të ishte që tradita e hershme shqiptare e duelit me thyerje krahu të ripërtërihej mes brezit të ri nën emrin e bukur “skënderbegë”, si tek fqinjët tanë rumunë, që e huazuan termin nga Barleti ynë dhe po me këtë term zhvillojnë edhe kampionate botërore të thyerjes së krahut.

Më në fund, mbështetur te historiani francez Eugène Müntz, ekspert i artit të Rilindjes italiane (në veprën e tij “Les arts à la Cour des Papes pendant le XVe et XVIe siècles, Zürich, New York, 1983 – Artet në Oborrin papal gjatë shekujve XV e XVI)”), vërejmë se gjatë pontifikatit të Palit II në vitet 1464-1471, mjeshtri i ndritur Simone di Giovanni nga Firenca, ushtronte funksionin e kontrollorit të arit të Vatikanit që përdorej nga arpunuesit apo argjendpunuesit e Papës dhe se ai bashkëpunonte ngushtë me mjeshtërin Paolo di Giordano nga Roma (që punoi tiarën e famshme të Palit II për të cilën folëm me lart), me artistët Emiliano De Foligno dhe Pietro Paolo, po nga Roma, të cilët gravuruan monedhën pontifikale të Palit II. Sakaq, studiuesi frëng na shfaq në tri emra të ndryshëm që mund të jenë një person i vetëm argjendpunuesin Nardo (Leonardo) Corbolini, (që del edhe me emrat Nardo Comballino e Nardo di Pietro di Domenico), i cili nxori nga duart e tij më 1465 vazon e purpurt për mbajtjen e ujit të bekuar në bazilikën e Shën Markut, si dhe artistët e tjerë Leonardo di Guidozo, Andrea di Niccolo de Viterbe, Meo de Flaviis nga Roma e Giacomo di Domenico. Tërë këta artistë që përbëjnë rrethin e ngushtë të arpunuesve të Vatikanit, u ngarkuan të punonin trëndafilat e artë të bekuar nga Papa (reliktet e shenjta) si dhe shpatat e nderit që u dhanë nga Pali II, konkretisht për perandorin Frederiku III, për Mathias Korvinin, Borso d’Esten dhe Henrin IV, mbret i Kastijës. Studiuesi frëng nuk përmend mes tyre emrin e Skënderbeut, që mori dhuratë nga Pali II shpatën ensis, duke qenë se vizita e tij në Vatikan i paraprin vizitave të bujshme të sovranëve të mësipërm. Por e sigurt është se në mesin e këtyre argjendpunuesve gjendet edhe emri i artistit që punoi “pilus-in dhe ensis-in” (përkrenaren dhe shpatën), dy dhuratat e Papa Palit II për Skënderbeun, siç shkruan kardinal Gonzaga në rolin e kronikanit, i pranishëm në pritjen e Skënderbeut në Vatikan. Dhe ndër këta artizanë, emri i mjeshtrit Nardo Corbolini, mjaft aktiv në Papat në vitin 1465, duhet të jetë artisti që ka punuar shpatën e tretë ensis të Skënderbeut dhe përkrenaren e tij me brirët e dhisë.

Sekretet e vulës sekrete të Skënderbeut…e më tej

September 17, 2018 by dgreca

Nga Fotaq Andrea- Strasburg/

Prelud/

E nisim këtë shkrim me një episod të bukur gjatë takimit tonë me grupin e veteranëve frankofonë shqiptarë në Strasburg, prill 1998, ardhur në kryeqytetin europian në kuadrin e veprimtarive të Frankofonisë shqiptare për të vizituar Alzasën dhe institucionet europiane. Ishin të gjithë emra të nderuar, që kishin dhënë kontribut të fuqishëm për emancipimin dhe progresin shoqëror, e ndër ta prof. Dhimitri Pilika, zbuluesi i dy vulave të Skënderbeut, të vulës zyrtare dhe vulës sekrete. Në një çast gjatë shëtitjes së këndshme plot diell pranveror përpara “Pallatit Joséphine” në Orangerie (atë mëngjes kishte rënë 5 cm borë që i mahniti gjithë ish liceistët veteranë të Liceut të Korçës tek shijuan kështu katër stinët e motit brenda një dite, aq sa dikush thirri: “Ky vend qenka i bekuar nga Providenca!”), në një çast pra, e “ngacmova” profesorin lidhur me teorinë pellazgjike, dhe ai ma priti me qetësi: “Mos i dëgjo fort frëngjit, nuk e honepsin lashtësinë pellazge! – Po pse, ia ktheva, Benloew me shokë e mbrojnë bukur këtë teori. – Nuk e kam fjalën për ata të djeshmit, po për këta të sotmit, modernët,” sqaroi. Dhe pas një ndërprerje nga dikush aty pranë që më këshilloi ta dëgjoja fjalën e profesorit, gjithnjë me qetësi ky vijoi: “Ç’është shkencore tek ata, modernët, duhet vlerësuar, por halli është se interesat politike gjithnjë kanë prishur punë në shkencë. Ndërsa klasikja mbetet gjithnjë klasike”. Ishte ky si një amanet i thjeshtë i pellazgologut tonë të madh që pas katër vitesh do ndahej në heshtje nga jeta…

Është e njohur se siliografia, shkenca që merret me studimin e vulave dhe emblemave, bën pjesë në shkencat tradicionale të historisë së artit. Po ashtu, është po aq e njohur se ekziston një lidhje organike e fuqishme midis vulave, shtampave, monedhave, medaljoneve, emblemave përdorur nga familjet e mëdha fisnike të Europës që nga Mesjeta e hershme, dhe që ato i mbanin si shenja dalluese, personale e familjare, por edhe si shenja dekori e dekorimi me të cilat “vulosnin” kontributin e tyre në Histori. Lulëzonin, në tërë këta elementë, simbolet dhe kodet (shumë herë të fshehta), që përcillnin sa të dhëna individuale, aq edhe autoritet, pushtet e lavdi.

Kohët e fundit, në kuadrin e “Vitit Skënderbeu – 2018”, disa studiues, ndër ta prof. Lutfi Alia, i kanë përqendruar studimet e tyre në medaljonet më të hershme me portretin e Skënderbeut që datojnë – e vërtetuar shkencërisht -, që nga koha kur ishte në jetë vetë KryeHeroi shqiptar. Këto medaljone, siç kemi vënë në dukje në Album-Antologjinë tonë “Skënderbeu – 1413-2017”, Zenit Editions, paraqesin portretet më të hershme të Kastriotit të Madh, “ngjasojnë në stil, në prerje dhe fizionomi tek japin pothuaj të njëjtin portret autentik të Heroit sa ishte gjallë”. Përfundimisht, sot kemi edhe portretin origjinal të Skënderbeut, paraqitur në mënyrë të përkryer në miniaturën e kodikut “De Romanorum Magistratibus”, të Andrea Domenico Fiocco-s, Romë 1465, të cilit i kemi kushtuar shkrimin tonë “Kodiku i katërt në bibliotekën kastriotase me portretin origjinal të Skënderbeut” (maj 2018).

Tanimë, lypset të themi se është i tejkaluar në kohë dhe arkaik konkluzioni se “Nga të gjitha ato që na kanë mbetur prej Skënderbeut janë vetëm katër objekte: dy shpatat, përkrenarja veneciane dhe një libër lutësor”. Jo. Studiuesit e sotëm, të huaj e shqiptarë, me fakte e dokumente kanë zbuluar e vërtetuar edhe mjaft objekte të tjera fizike që kanë qenë drejtpërdrejt në përdorim nga Skënderbeu ose kanë dalë nga kancelaria e tij. Është e pamundur që Heroi shqiptar të ketë pasur, për shembull, në përdorim, përgjatë një çerek shekulli betejash të panumërta, një, dy apo tri shpata; ai ka përdorur e thyer me qindra të tilla, farkëtuar enkas për të nga artizanë krutanë, ka pasur në çdo beteje gardën e vet besnike që e ruante me fanatizëm dhe sidomos ushtarë që e furnizonin me armë sa herë që i thyhej kordha. Fakti është se një shpatë e tretë skënderbejane me simbolikë të fuqishme, e tipit “Ensis”, dhuratë për të nga papa Pali II, ruhet sot në Muzeun “Palazzo Reale” të Capodimonte-s në Napoli dhe i është bërë e njohur publikut që më 1940 nga Angiolo Bianchotti.

Nga ana tjetër, udhëtarë dhe kronikanë të huaj, kryesisht francezë, që kanë vizituar në shekujt XVIII-XIX kolonitë arbëreshe në Kalabri e Siçili, dëshmojnë po ashtu se në mjaft fshatra u tregonin shpata të KryeHeroit shqiptar, madje edhe të thyera, që ata i ruanin me fanatizëm si relikte të çmuara. Sigurisht, nuk mungonte në kësi rastesh edhe ironia e të huajve për të thënë se jo çdo shpatë arbërore e shekullit XV ishte skënderbejane. Po nuk mungonte në kësi rasti edhe përgjigja e pinjollëve arbër për të thënë se Ai, Kastrioti i madh, mbante përherë dy shpata brenda një milli dhe kishte përdorur e thyer në beteja po aq shpata e kordha sa përdorte e konsumonte lapsa e stilolapsa një intelektual a kronikan i ditës. Tekefundit, fakti historik është i tillë se tërë arbrit e emigruar në gadishullin Apenin (mbi 300.000 vetë), bashkëluftëtarë të Skënderbeut, morën me vete krejt armët e tyre dhe gjithçka të vyer që kishin (sidomos ikonat) për të mos i lënë në duar të pushtuesit osman.

Është folur pak a shumë ndër vite edhe për “Librin e Uratave” (datuar në vitet 1450-1460) me emblemën kastriotase, një kodik ky që ka qenë në kancelarinë e Skënderbeut dhe që duhet të ketë shërbyer si libër lutjesh në kishëzën kastriotase të kështjellës së Krujës. Sot është vërtetuar katërçipërisht se Skënderbeu, si gjë të çmuar, ka pasur bibliotekën e tij me kodikë të kohës (deri edhe enciklopedi të artit luftarak)! Ishte sa Skënderbeu i luftës së rrufeshme, aq edhe miku i kulturës, erudicionit, librit, një humanist dhe emancipues i shoqërisë arbërore, siç e vë në dukje Lamartini, orientalisti i madh frëng. Faktikisht, katër kodikë të shekullit XV, për të cilët kemi shkruar, njihen sot në zotërim të Skënderbeut, konkretisht: “Libri i Uratave”; “Libri i Skënderbeut”; “Libri i Petrarkës” dhe më në fund Libri i Fiocco-s “De Romanorum magistratibus”. E themi këtë për vetë faktin se Princi dhe mbreti shqiptar, Kastrioti i Madh, i njohur si Atlet i Krishtit dhe Mbrojtës i qytetërimit europian, ishte i barabartë me Shën Luisin e Francës dhe Zhan d’Arkën për nga bëmat e shkëlqimi, i barabartë me princërit dhe mbretërit e kohës, që kishin edhe ata biblioteka e kancelari të pasur, ashtu sikurse dozhët e Venedikut, Huniadi dhe Matias Corvini.

Mbi të gjitha, sot është vërtetuar më së miri se mori medaljonesh (të paktën tetë syresh) me portretin e Skënderbeut janë gravuruar, derdhur e qarkulluar që në kohën e tij dhe janë jo vetëm dëshmi fizike ardhur nga epopeja e lavdishme skënderbejane, por edhe dëshmi historike e artistike të portretit të tij origjinal, që shpejt do pasohej nga dhjetëra e qindra portrete të tjerë, të ideuar, stilizuar e përpunuar nga emra të mëdhenj të pikturës europiane e botërore.

Më në fund, vetë letrat dhe korrespondenca origjinale e Skënderbeut (për aq sa njohim deri më sot), sidomos me gjurmët e dy vulave të tij (zyrtare dhe sekrete), janë drejtpërdrejt “objekte fizike” që duhen radhitur e çmuar si objekte historike skënderbejane, krahas skicave dhe tablove me portretin e tij, ende të pazbuluara a të hamendësuara si të Bellini-t, Polaiuollo-s apo Baltovinetti-t, piktorë të famshëm italianë të kohës së Skënderbeut.

Në tërë këtë mori objektesh fizike të kohës së Skënderbeut që përmendëm (dhe me siguri e ardhmja do ta shtojë një inventar të tillë), le të ndalemi pikërisht në atë që njihet sot si “Vula sekrete” e Skënderbeut (fig.1).

Nuk dëshirojmë të bëjmë këtu historikun e gjetjes së saj që e ka bërë aq bukur I Madhi Dhimitri Pilika në librin e tij “Pellazgët, origjina jonë e mohuar”. Por thjesht do deshëm të theksojmë që në fillim se Pilika duhet kuptuar drejt kur vë në dukje: “Vula sekrete e Skënderbeut ka qenë një gemma antike (gur i çmuar i ngulitur në unazë – ne do thoshim një oniks a jaspër, sipas praktikës së kohës!) që kishte të gdhendur takimin e Zojsit dodonas – nën tiparet e mjellmës – me një perri pellazge, Ledën. Së bashku me vulën zyrtare të Gjergj Kastriotit, ky myhyr i fshehtë u diktua [nënvizimi ynë, F.A.] më 1961 në arkivin e shkencëtarit rilindës sllovak Pavel Jozef Shafarik (1795-1861), që e pat gjetur afro njëqind vjet më parë në Raguzë…” (f. 101). Pilika e thotë pra qartë se nuk kemi të bëjmë këtu me gjetje të vulës fizike të Skënderbeut, siç spekulohet lart e poshtë, por me gjurmën e saj depozituar në një bankë të Raguzës. Dhe domosdo, përderisa në shumicën e rasteve, sipas praktikës së kohës, vula zyrtare dhe ajo sekrete, që garantonte konfidencialitetin më shumë se vetë monogrami, varrosej me trupin e personit që kishte ndërruar jetë, ose pastaj matriçja thyhej për të mos u përdorur e për të mos u falsifikuar dokumentacioni historik. Mbetej kështu vetëm gjurma në dyll apo plumb, apo në çdo material tjetër ku lihej shenja e saj.

Por Pilika shkon edhe më tej kur nënvizon se këtë vulë sekrete – që Skënderbeu e përdorte kryesisht në dokumente financiare (sic!) – Heroi “e pat trashëguar nga i ati, Gjon Kastrioti, i cili e kishte përdorur qëkuri si vulë, dhe me sa duket e ruante si amanet stërgjyshor kushedi prej sa brezash” (po aty, f. 101). Për të mbështetur këtë pohim, tepër joshës në pamje të parë, Pilika thekson jo pa qëllim: “U përcaktua, mbi baza shkencore [nënvizimi ynë], se myhyrin sekret Skënderbeu e pat trashëguar nga i ati”. Dhe vetëm kaq, asgjë më shumë.

Sigurisht, gjurmës së dyllit apo plumbit mund t’i bëhet studim, madje i hollësishëm, mbi bazë analizash. Sigurisht, mund të kërkohen edhe “simotra” të një vule të tillë nëpër arkiva e banka, që ndoshta mund të jenë ruajtur edhe fizikisht, me qëllim që të përcaktohet njëfarë hershmërie mbi bazë paralelizmi. Por prapë, na duket si e vështirë të besohet se Skënderbeu e kishte këtë vulë të trashëguar nga i ati, brez pas brezi. Dhe ne kemi arsye për ta marrë disi me rezerva këtë pohim të prof. Pilikës. Për më tepër që Kristo Frashëri, historiani dhe eksperti i njohur i “Skënderbejadës” e vë njëfarësoj edhe ai në dyshim këtë hershmëri të vulës sekrete kur shprehet në mënyrë të tërthortë e të kursyer se: “Ç’e shtyu Skënderbeun të zgjidhte këtë temë mitologjike spartane [Leda me mjellmën Zeus], është e vështirë të zbulohet”. (K. Frashëri, “Skënderbeu, Jeta dhe vepra” bot. Toena, f. 198).

Por, le t’i hyjmë analizës sonë në thellësi për të parë e zbuluar pikërisht se çfarë fshihet brenda dhe pas vulës sekrete të Skënderbeut, në atë gemë të gdhendur mjeshtërisht, futur në shasi të artë tetëkëndore me formë elipsoidale.

Skena e joshjes së Ledës nga mjellma Zeus, me tërë elementët mitologjikë që përmban, ka ardhur që nga Lashtësia e kohëve homerike dhe ka përbërë historikisht temën qendrore të mjaft piktorëve të famshëm botërore, nga Da Vinci, Rafaele, Veronese, etj. etj. deri te Salvadore Dali. Veçse skena tipike e Ledës dhe e mjellmës në vulën e Skënderbeut njihet për një ndërtim mjaft të veçantë: na e paraqet Hyrinë pellazge Leda në pozicion “callipyge”, domethënë “Ledë me vithe të bukura” sipas shprehjes së prof. C. Picard (fig.2). Kjo skenë, gjithë hirësi, hijeshi e hajthmëri, na ka ardhur nëpërmjet monedhave të lashta, sidomos ato të prera në kohën e perandorit Alexander Severus. Por mbi të gjitha,…(Te plote lexojeni ne Diellin ne Print)

Kodiku i katërt në bibliotekën kastriotase me portretin origjinal të Skënderbeut

May 5, 2018 by dgreca

Nga Fotaq Andrea-Strasburg – Francë/ Botohet sipas revistës “Koleksionisti”, organ i Shoqatës së Koleksionistëve të Shqipërisë me rastin e 613 vjetorit të lindjes së Gjergj Kastrioti Skënderbeut, 6 maj 1405/“Ne kemi pasqyrë Skënderbenë, i përqasur me Shën Luisin e Francës”. Me këtë thënie diamant të Faik Konicës te “Albania” e nisim shkrimin tonë për Heroin Kombëtar Gjergj Kastrioti në kërkim të pasqyrës së tij të vërtetë identitare dhe origjinale në bazë të dëshmive dhe veprave të artit që na kanë ardhur gjer më sot.Nuk ka si të mos vëmë në dukje që në fillim se katër vjet pas Kuvendit dhe Lidhjes së Lezhës, emri i Skënderbeut ishte bërë tanimë i njohur në Europë për fitoret e korrura të shqiptarëve ndaj osmanëve, që prej betejës së Torviollit (v. 1444) deri në qëndresën e Sfetigradit më 1448. Fakti historik është i tillë që sipas dëshmisë në “Notice historique sur la Maison de Saint-Mauris” një kështjellë në Savojë quhej “Fort de Scanderberg” (Fortesa e Skënderbeut) ose “Tour de Scanderberg” (Kulla e Skënderbeut). Olivier de la Marche, historian, diplomat, kapiten e kronikan i kohës, e përmend këtë fortifikatë më 1448, në kulmin e luftërave civile në Francë, kur Filipi i Mirë (Philippe le Bon) – që do t’i dërgonte Skënderbeut ambasadorë pas rrethimit të parë e të dytë të Krujës – ndërmerrte luftërat e tij në Franshë Kontenë e Burgonjës.Pikërisht, kësaj periudhe, viteve 1448-1451 u referohet At Vinçens Malaj kur i njeh Antonio Pisano-s (Pisanello, 1395-1455) – mbi bazën e një hipoteze të parashtruar nga Leonardo de Martino da Greci – autorësinë e gravurimit të medaljonit me portretin ndoshta më të hershëm të Skënderbeut, që ruhet në Zagreb, pothuaj i ngjashëm me atë që ruhet në muzeun numizmatik të Berlinit (foto.1, 2, 3).Para se të shohim rrethanat se si mund të ketë ndodhur realizimi i këtij/këtyre portreteve, le të themi në parantezë se përgjithësisht, në periudhën e Rilindjes italiane, çdo lloj vepre arti, e sidomos gravurimet dhe derdhjet e medaljoneve apo miniaturat e ndriçuara (enluminuret) në kodikë bëheshin tek artistët me porosi të veçantë: për të nderuar figurën historike që ato pasqyronin apo bëmat e këtij të fundit. Këto vepra artistike shërbenin kësisoj si dhurata të çmuara për të vlerësuar protagonistin kryesor, princ, mbret, dozh, funksionar, fisnik apo aleat, dhe jepeshin ose me ceremoni pritjeje, ose pasandaj shoqëronin kredencialet apo ndihmat materiale e financiare që dërgoheshin.Në rastin konkret, nuk mund të përjashtohet hipoteza se dy medaljonet e para me portretin e Skënderbeut mund të jenë porositur nga Alfonsi i Aragonës te Pisanello, i cili në vitet e fundit të jetës, me një përvojë të shkëlqyer si piktor, medaljon-punues dhe miniaturist kodikësh, ndodhej pikërisht në Napoli më 1448-1451, periudha kur pas Traktatit të Paqes me Venedikun (v.1448), Skënderbeu do arrinte fitoren historike ndaj turqve pas rrethimit të parë të Krujës (v. 1450).Kohët e fundit, prof. Lutfi Alia, mbështetur tek studiuesi i njohur venecian Piero Voltolina, i bën një prezantim dhe trajtim shkencor tre medaljoneve me portretin e Skënderbeut që ndodhen në katalogun voluminoz të Voltolina-s “Storia della Repubblica di Venezia attraverso le medaglie” (Milano, 1988). Bëhet fjalë për të njëjtat medaljone të derdhura, por studiuesi venecian e shtyn me një dhjetëvjeçar datën e prodhimit të tyre, realizuar, sipas tij, më 1463 në Venecie dhe më 1465 në Romë. Prof. Alia, duke iu referuar edhe studiuesit Frederick Kenner (Vjenë 1898), është i mendimit se gravurimi i portretit të Skënderbeut (me autor anonim, në këtë rast), duhet të jetë bërë mbi bazën e skicimeve të G. Bellini-t më 1461, konkretisht kur Skënderbeu ishte i ftuar nga Papa Piu II në dasmën e Antonio Piccolominit, ose pastaj më 1463, kur Gjergj Kastrioti, thekson ai, “vizitoi Venecian për të marrë pjesë në ceremoninë e shpalljes”Qytetar Nderi i Veneto-s””.Po prapë, se ku, kur dhe në ç’rrethana Bellini e ka skicuar Skënderbeun, në Napoli, Romë, Venedik apo Lagunova, kjo është një çështje që mbetet e hapur për hulumtim e studim të dokumentuar. Megjithatë, të gjithë studiuesit, shqiptarë e të huaj, që janë marrë me portretet më të hershme të Heroit tonë Kombëtar, që nga A. Thevet e P. Giovio (shek. XVI), që nga F. Kenner e De Martino (shek. XIX), tek F. Konica, F. Noli, V. Malaj, Dh. Dhamo, K. Frashëri, K. Biçoku, F. Hudhri, M. Ahmeti, K. Naska, P. Voltolina, L. Nadin, I. S. Karanxha e L. Alia, të tërë janë në një zë kur pohojnë se portreti më i hershëm i Skënderbeut duhet të jetë realizuar nga Bellini (1429-1507) “d’après nature”, mbi bazë skicimesh (sot të humbur) gjatë vizitës/vizitave të Kastriotit të Madh në Itali. Pra, modeli, lënda e parë e gjallë, ka qenë e pranishme, para syve dhe penelit të Bellini-t. Mirëpo, nuk përjashtohet mundësia që Heroi të jetë skicuar më parë edhe nga Bellini Ati (Jacopo).

Nga ana tjetër, mbetet e hapur për dokumentim shkencor edhe çështja nëse janë apo nuk janë të viteve 1449-1451 medaljonet e para që i njihen Pisanello-s. Sepse me të drejtë mund të shtrojmë pyetjen: përderisa gjer më sot nuk është dokumentuar që Skënderbeu të ketë qenë në këto vite në Itali, mbi çfarë baze modeli janë realizuar ai/ato portrete? Vërtet, nuk përjashtohet mundësia që të jenë bërë skicime të portretit të Skënderbeut edhe gjatë kësaj periudhe, brenda vendit apo në Raguzë e gjetkë, dhe më pas, këto skicime të jenë dërguar në Itali (gjatë vajtje-ardhjeve të ambasadorëve) për të përfunduar te Pisanello si porosi “nga lart” (nga kushdo që financonte) për të përgatitur dhuratën e veçantë, në rastin konkret medaljonet. Për më tepër që gjesti dhurues merr kuptim të madh gjatë kësaj periudhe, kur Gjergj Kastrioti njihej tashmë si “Zot i Arbrit” dhe bashkëpunonte suksesshëm me Vatikanin, Janosh Huniadin dhe Alfonsin e Aragonës, kur kishte prapsur mbi njëzet sulme osmane dhe Kruja me qytetet e tjera të Arbërisë u bënin ballë rrethimeve të njëpasnjëshme, dhe sidomos kur ishte nënshkruar Traktati i Gaetës (mars 1451). Mbi të gjitha, pikërisht gjatë këtyre viteve datojnë edhe dy kodikët e famshëm me emblemën kastriotase që kanë qenë drejtpërdrejt në zotërim të Kastriotit të Madh: “Libri i Uratave” dhe “Libri i Petrarkës” (prezantimin e këtyre kodikëve e kemi bërë te monografia “F. Andrea, D. Muka, “Tre libra të bibliotekës kastriotase në përqasje me heraldikën shqiptare”, Studia Albanica, 2007” foto 4, 5, 6).Më tej, sikurse pohon me të drejtë edhe prof. L. Alia në studimin “Skënderbeu në Artet figurative të shek. XV”, mbetet po ashtu e hapur çështja se gjatë shek. XV duhet të ketë pasur edhe vepra të tjera me portretin origjinal të Skënderbeut. Një portret i tillë i Skënderbeut është kataloguar për shembull nga “The Athenaeum – a journal of literature, NR3066, 31 july 1886, f. 130”, ku vihet në dukje: “Portret i Skënderbeut nga Alesso Baldovinetti” (1425-1499), bashkëkohës ky i G. Bellini-t dhe A. Pisano-s. Album-Antologjia jonë “Skënderbeu – Heroi Kombëtar i shqiptarëve, 1413-2017”, konkretisht “Pjesa shtojcë – Katalogu” dëshmon për mjaft vepra në këtë drejtim, “të inventarizuara në kartë”, të themi, por të humbura apo ende të pazbuluara. * * *

Duke u shkëputur nga medaljonet e para me portretin e Skënderbeut, realizuar gjatë kohës kur vetë Heroi ishte gjallë (a nuk na kanë ardhur historikisht që nga Lashtësia portretet më të hershme të mbretërve dhe të figurave të shquara fillimisht nëpërmjet monedhave e medaljoneve ?!), le ta themi pa drojë se sot kemi – gjithnjë duke iu referuar viteve 1460 dhe për aq sa na lejon njohja e derisotme – edhe portretin më të parë, më të hershëm e më origjinal të Skënderbeut, fatmirësisht me ngjyra, ndonëse në miniaturë (foto. 7). Është fjala për portretin e Skënderbeut në kodikun “De Romanorum Magistratibus” të Andrea Domenico Fiocco-s, Romë 1465, që ndodhet sot në Bibliotekën e Universitetit të Harvardit, Houngton Library, Cambridge Mass. me numër rendor MS Typ 496. Studimin më të plotë për këtë portret, më të argumentuar shkencërisht, me të dhëna të sakta dhe referime të shumta ia ka bërë të njohur kohët e fundit publikut shqiptar studiuesi pasionant Ilia S. Karanxha, i cili ka hedhur tanimë teza të guximshme për historiografinë shqiptare të periudhës skënderbejane. Me të drejtë, Karanxha nënvizon në studimin e tij “Skënderbeu autentik dhe modeli i Romës antike” (“Zemra shqiptare”, nëntor 2014), lidhjen organike të këtij portreti të Heroit jo vetëm me portretet e tij në medaljone, por edhe me portretin e Skënderbeut te Barleti, e më tej me portretin mbi portën kryesore të Pallatit të Skënderbeut në Romë (foto 8).Sinjalin e parë të pranisë së këtij portreti e dha prof. Shaban Sinani kur e botoi atë me cilësi shumë të dobët (fotokopje) në veprën e tij “Beratinus” (Argeta LMG, Tiranë, 2004). Më 2005, Prof. Kaliopi Naska botoi në “Revista Ushtarake” shkrimin “Si u gjet thesari i Drishtit?”, ku vinte në dukje për herë të parë praninë e kodikut “De Romanorum Magistratibus” si dhe dy ilustrimet e këtij kodiku, njëri prej të cilëve, siç theksonte ajo me të drejtë, “… portreti më i hershëm i njohur gjer më sot i Gjergj Kastriotit”. Më pas, në maj 2007, antikuari Dritan Muka në Kanada më dërgoi me e-mail historikun e shitjes së këtij kodiku si dhe përshkrimin e tij të hollësishëm sipas katalogut “Rare books and early mss, bot. Davies & Orioli, London, 1962” (foto 9). Por u desh, disa vite më pas, pena e studiuesit Karanxha për të dhënë të plotë tablonë sinoptike të portretit origjinal të Heroit tonë kombëtar, si dhe përqasjen e tij me krejt portretet më të hershme të Skënderbeut që njihen deri më sot.Mund të shtrojmë me të drejtë pyetjen: po përse ky portret origjinal i Skënderbeut në këtë kodik të titulluar “De Romanorum Magistratibus, Roma, 1465”, që shqip do ta përkthenim “Magjistërit romakë” apo më thjesht “E drejta Romake”? Në çfarë rrethanash duhet të jetë realizuar, dhe përse?Të dhënat flasin se humanisti dhe jurist-konsulli italian Andrea Domenicco Fiocco (14??-1452 – që mbante në atë kohë si pseudonim edhe emrin e historianit romak Lucio Fenestella, të kohës së Tiberit) duhet ta ketë shkruar veprën e tij të famshme “De Romanorum Magistratibus” rreth vitit 1427, koha kur ai ishte kanonik i Firencës. Kjo vepër e shkëlqyer e Rilindjes italiane ishte një risi, stoli, thesar, që u kopjua me dorë nga skribë të njohur shumë herë dhe shumë më përpara shpikjes së Gutenbergut, vepër që do vazhdonte të kopjohej si kodik, i pjesshëm a i plotë, deri në vitet 1490. Fakti që ekzemplari “De Romanorum Magistratibus” i vitit 1465 përmban dy ilustrime mjaft domethënëse me tematikë arbërore (çelet me miniaturën e një prifti dominikan që i dhuron – e nënvizojmë këtë fjalë për të mos thënë i dorëzon – kodikun një princi shqiptar (foto 10), dhe mbyllet me më të famshmin e më të parin portret të Skënderbeut) vetë ky fakt na jep neve sot të drejtën të parashtrojmë tezën tonë se vepra e Fiocco-s duhet t’i jetë bërë dhuratë drejtpërdrejt Skënderbeut në emër të Vatikanit gjatë vizitës së tij po atë vit në Romë. E mbështesim nga ana tjetër këtë tezë tonën edhe me faktin se tashmë tre kodikë të tjerë me emblemë kastriotase i ishin bërë dhuratë Skënderbeut (në vitet 1450-1465) qoftë nga Alfonsi e Ferdinandi i Aragonës, qoftë nga Vatikani, dhe konkretisht “Libri i Uratave”, “Libri i Petrarkës” dhe “Libri i Skënderbeut”, ky i fundit një lloj enciklopedie e kohës. Pra, për mendimin tonë, “De Romanorum Magistratibus – 1465” i Fiocco-s, me portretin origjinal të Skënderbeut ka qenë kështu kodiku i katërt i “Bibliotekës Kastriotase”, në pronësi të drejtpërdrejtë të Familjes Kastrioti në Krujë për aq kohë sa ishte gjallë vetë Heroi Kombëtar. Më pas, këto libra të çmuar për kohën dhe për personin që i zotëronte, krejt kancelaria kastriotase, objektet më me vlerë të Heroit, nga shpatat (dhe jo një, por shumë!), deri te përkrenarja, u morën dhe u mbartën të gjitha në Itali me anije të posaçme (ndoshta dhe vetë trupi i Heroit?) nga Donika Kastrioti për t’i mbrojtur nga rrënimi osman e për t’i pasur pranë vetes si thesare dhe si trashëgimi për të birin dhe pasuesit e tij, e mbi të gjitha si dëshmi historike të çmuara për Bëmat e KryeHeroit shqiptar. A nuk ndodhi kështu edhe me “Zojën e Këshillit të Mirë”, ikonën shpirtërore dhe partonen e gjithë Arbërisë dhe të arbërve?Në fakt, nuk është se kundërshtojmë këtu tezën e Karanxhës, sipas së cilës “De Romanorum Magistratibus – 1465”, me portretin e Skënderbeut, duhet të ketë qenë në pronësi të Raffaele Maffei Voterano-s dhe që këtej krejt arsyetimi i tij i drejtë për lidhjen organike të portretit të Skënderbeut me grafikën e veprës së Barleti – Beçikemit “De Vita et Gestis Scnderbegi” (foto 11). E pranojmë tezën e tij deri në këtë pikë, por jo më tej. Nuk besojmë, me një fjalë, që ky kodik të ketë qenë më herët (pas vitit 1465) në pronësi të Gherardo di Maffei-t (i ati i Raffaele-s), në nderim të fisnikërisë së tij. Madje, vetë Karanxha e vë në pikëpyetje këtë tezë duke pohuar konkretisht: “Hulumtimin në këtë pikë mund ta konsiderojmë akoma të hapur” (!) Sigurisht, në këtë mes, siç pohon edhe ai, kanë dorë – për gjithë sa rrodhi më pas në Itali me objektet e Heroit –, Pjetër Engjëlli e Ferrante Kastrioti që jetonin dhe vepronin mes parisë dhe fisnikërisë së Napolit.

Nga ana tjetër, dëshmia e André Thevet, kozmografi i mbretit të Francës, që ka vizituar Ballkanin në mesin e shek. XVI dhe ka gjetur portret origjinal të Skënderbeut mes shqiptarëve në Butola (apo Bitola, emri i hershëm i Manastirit) të Arbërisë (foto 12), është domethënëse për faktin që portretet e Skënderbeut kishin filluar të përhapeshin në masë përtej Italisë, për mbajtjen gjallë të kujtimit të Heroit, sidomos në mbarë trevat arbërore. E dëshmon po ashtu edhe portreti i Skënderbeut (ndoshta nga Bellini) që ka qenë ruajtur historikisht nga familja Curani në Shkodër (foto 13), si dhe ish koleksioni i famshëm i kardinal Albanit në Romë, që mbante mjaft portrete të Skënderbeut të shek. XVI me autorë anonimë (foto 14, 15, 16), dhe sidomos portrete po të Skënderbeut të stilit tashmë “të fantazuar” (foto 17, 18, 19) me autorësi emrash të mëdhenj të Rilindjes Europiane, që nga Antonio Pallaiulo e Giorgione, deri te Guercino, Ticiani, Rembrand, të cilët do pasoheshin gjatë Rilindjes shqiptare nga Theohar Gjini për një portret psikologjik të Skënderbeut (fig 20). Vetë shpërbërja e koleksionit të kardinal Albanit pas vdekjes së tij, me shitjet private që u bënë, do të ishte një shtysë e re e mëtejshme për përhapjen dhe shumëfishimin e portreteve të Skënderbeut në krejt Europën.Po ashtu, portreti i njohur i Skënderbeut nga Christofano dell’Altissimo në Muzeun Uffizi (mbi bazën e origjinalit të Bellini-t), do shndërrohej që herët mes shqiptarëve, brenda dhe jashtë vendit, si portreti më shpirtëror e popullor i Heroit Legjendar (foto 21), duke u vënë sidomos në qendër të Rilindjes shqiptare, të studimeve, publikimeve dhe arteve grafike. Kjo edhe për faktin se ky portret përmban, sikurse theksojnë M. Zeqo, L. Alia dhe mjaft studiues, vrragën (plagën) në tëmth të Skënderbeut marrë në betejë rreth moshës 60 vjeçare, në bazë të dëshmisë historike të Barletit.

Sigurisht tonin në shtimin e portreteve të Skënderbeut, më të hershme dhe më pranë origjinaleve të Bellini-t dhe shokëve të tij e dhanë që pas vdekjes së Heroit piktorët e shquar italianë të shek. XVI, sidomos Bernadinus Vitalibus (foto 22), të cilët shpejt do pasoheshin nga ilustratorët francezë e sidomos ata gjermanë, zviceranë e flamandë, nga Jorg Breu, Ati dhe i Biri, te Hans Schauffelein, Jost Amann, Tobias Stimmer, Domenicus Custos, pasuar nga J. Pontanus, De Bry, P.C. Balthasar, etj. (foto 23, 24, 25).

Shekujt XVI-XVII dëshmuan për një vlerë e famë gjithnjë në rritje të Kastriotit të Madh, duke e shndërruar KryeTrimin shqiptar në simbol qëndrese të paepur përpara superfuqisë së kohës që përfaqësonte Perandoria osmane, përpara rrezikut të saj iminent kërcënues, ku ndodhej Italia dhe mbarë Europa. Krahas përkthimit në shumë gjuhë europiane të Barletit mbi bazën e “Historisë së Skënderbeut” të frëngut Jacques de Lavardin (foto 26), krahas shtimit të monografive për Heroin shqiptar, kërkohej tanimë, dhe u arrit me sukses, dhe për një kohë të gjatë e në vazhdim, që Heroi shqiptar të paraqitej Epokal, Burrë shteti i madh, Luftëtar i paepur, Mbrojtës i Krishtërimit, siç kishte qenë në të gjallë të tij me vetë titullin “Atlet i Krishtit” që mbajti gjer në fund me nderin e Shqiptarit të Madh e të KryeHeroit, me nderin e “Babait të Kombit”, siç e ka quajtur Faik Konica.

Të veçanta rreth personalitetit të Skënderbeut

February 24, 2018 by dgreca

Nga Anton Çefa/

Duke përsiatur herë mbas here, si çdo shqiptar, rreth jetës e bëmave të Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, këtij personaliteti madhor, më madhori e më i shquari i kombit tonë, më kanë bërë përshtypje disa gjëra.

Edhe në veshje e në paraqitjen e jashtme njeriu shfaq botën e tij të brendshme. Në përkrenaren e Skënderbeut qenë gdhendur koka dhe brirët e dhisë: një dëshmi e shkëlqyeshme që Ai është bir trojesh të lashta mitologjike e pagane, dhe është krenar për këtë. Në mitologjinë tonë iliro-shqiptare, dhija është simboli i orëve dhe zanave – hyjneshave të çuditshme që jetonin në tokë, por që kishin në vetvete cilësi e atribute tejtokësore, që jetonin me shqiptarët dhe ndikonin në fatet e tyre, i ndihmonin a edhe i ndëshkonin ashtu si perëndeshat olimpike. Ato shitonin a edhe dënonin me vdekje, me një vdekje sa të çuditshme aq të lavdishme: duke i përjetësuar në gur.

Ato i ndihmuan kreshnikët legjendarë të eposit tonë, Mujin e Halilin, në luftën për mbrojtjen e vendit prej armikut shkja. Ato do ta ndihmonin Heroin tonë, që kishte dalë nga legjenda dhe ishte futur në histori, në atë më të lavdishmen histori të kombit tonë.

Duhet vënë në dukje, gjithashtu, që si Aleksandri i Maqedonisë ashtu edhe Pirrua i Epirit kishin në përkrenaret e tyre brirët e dhisë. Fryt i një mendësie mitologjike ilire a i një nënshtrese më të hershme pellazge. Dhe Skënderbeu edhe pse ishte Mbreti i Arbërit, e quante veten “Mbreti i Epirotasve dhe i Maqedonasve”, sado që ky emërtim nuk përputhej plotësisht me realitetin e kohës. Bile, në një letër që i dërgoi Princit të Tarantit, më 31. X. 1460, siç na e jep Noli, Skënderbeu shkruan: “Në mos gënjefshin kronikat tona, ne quhemi epirotë”.

Ai shpalosi një Flamur, po aq të çuditshëm sa edhe përkrenarja e tij. Një flamur ku ishte fytyruar një shqiponjë me dy krerë; sikur të donte përsëri të dëshmonte se i përket një humusi pjellor mitologjik e pagan. Dhe sado që Europa e mikloi dhe Vatikani e ledhatoi duke i vënë epitetet më përlavduese të kohës, si “Atlet i Krishtit” ose “Mbrojtës i Krishtërimit dhe i qytetërimit përendimor”, etj., etj. , ai nuk i vuri flamurit një kryq, siç do t’i përshtatej besimit, mendësisë dhe sidomos qëllimeve të Europës, dhe siç e kishin në atë kohë shumë mbretërira e principata europiane. Një qëndrim tjetër këmbëngulës dhe i përkushtuar ndaj identitetit tonë etnik.

Ai e ruajti, e shpalli dhe na e la trashëgim këtë flamur me mbretin e shpendërisë, shqiponjën me dy krerë që vështrojnë drejt dy orientimeve të kundërta: Lindjes dhe Perëndimit. A kuptimësonte kjo një totem, një trill thjesht pagan, një kult, apor qe pjellë e një ndërgjegjeje tejet të trazuar, që parandjen dyzimin e fatit, që e ndoqi dhe e ndjek historinë e kombit tonë, një dyzim i shtrirë mes dy kontinenteve, mes dy botëve, mes dy qytetërimeve, mes dy kishave, mes dy besimeve. Gjithsesi, koha e fataliteteve ka perënduar, apo nuk ka qenë asnjëherë; por identiteti i një populli është një, dhe duhet ruajtur dhe dëshmuar në simbolet kombëtare dhe në çdo rrafsh të kulturës lëndore e sidomos asaj shpirtërore.

Shumë studiues e kanë lidhur shqiponjën e Skënderbeut me shqiponjën e Zeusit të Dodonës së Epirit, për të cilën bëhet fjalë në veprat homerike, etj.; gjë që na çon rishtas në një nënshtresë kulture ilire a edhe pellazge.

Sido të jetë, ne shqiptarët e pëlqejmë dhe na ledhatohet sedra ta quajmë veten “bijt e shqipes”, ndoshta edhe për faktin e thjeshtë që shqipja është një shpend i lirë i maleve tona, një shpend që nuk mund ta robërojë kush.

Edhe në emrin e vet, Heroi ynë ka një diçka të veçantë. Ai iu paraqit botës me dy emra: me emrin Gjergj, të familjes, – siç duket në emër të Shen Gjergjit, pajtorit të drejtësisë, forcës dhe mposhtjes e ndëshkimit të së keqes, apo në emrin e një prej heronjve më heroikë të folklorit tonë, Gjerg Elez Alisë, – dhe me emrin e të huajit, Skënderbe, një emër i përngjitur nga Iskander, në emër të Aleksandrit të Maqedonisë, emër që ia vuri Sulltan Mehmeti II, dhe nga titulli Be-beu a Beg- Begu, siç e ka shkruar Ai vetë, titull që shënonte sundimtarin e një krahine, dhe që, edhe pse nuk ishte ndonjë titull ushtarak edhe aq i lartë në sistemin e titujve ushtarakë osmanë, ai e ruajti dhe me këtë emër të dyzuar u fut në histori për ta njohur dhe vlerësuar gjithë bota si një nga strategët më të shquar të të gjitha kohëve.

Mos qe edhe kjo refleks i asaj parandjenje të dyzimit që çekëm më lart, që i diktoi nevojën të porosiste popullin e vet që, edhe pse, në një masë të madhe do të kalonte në besimin islam, gjithsesi të ruante me një përkushtim të veçantë, pothuajse fanatik, gjithçka shqiptare që përbën shpirtin e tij? Ashtu siç ngjau në të vërtetë. Megjithëse kaluan një provë jashtëzakonisht të rëndë, shqiptarët ruajtën gjuhën, zakonet, konstruktin e vet shpirtëror, krijuan historinë dhe kulturën e vet kombëtare, duke zgjidhur pa mëdyshje dihotominë e vet në drejtimin perëndimor.

Lidhur me emrin do të theksoj edhe këtë: në letërkëmbim dhe në dokumentet zyrtare, Heroi ynë ka përdorur formën gjuhësore gege, Skander Beg, Skanderbeg. Këtë formë e ruajti Barleti në veprën e tij “Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum Principes”, botuar në Romë në v. 1508-1510. Në portretin më të vjetër të tijin, që është cilësuar sipas Nolit dhe studiuesve tjerë si më autentiku, dhe që ruhet në Galleria degli Uffizi në Firence, shkruhet me shkronja të mëdha GORGIVS SCANDER BEK; Po ashtu, Dhimiter Frangu, në titullin e veprës së vet botuar në Venecie në v. 1541 shkruan: “Comentatorio dele cose de Turchi et del Georgiu Scanderbeg, Principe de Epyro.” Në këtë formë, emri i Heroit është ruajtur në morinë e madhe të veprave, portreteve, medalioneve, etj., që janë botuar më vonë. Atëherë, me ç’të drejtë ne nuk e ruajmë emrin e Heroit tonë, ashtu siç është në origjinal, po e deformojmë nga Skanderbeg në Skënderbeg, duke zëvendësuar atë tingull plot dritë të “a-së” me një “ë”, që gjallon gjithnjë e hijesuar ? Është kjo një nga paradokset që ne shqiptarëve nuk na mungojnë, por i ruajmë me fanatizëm dhe kokëfortësi.

Shtatë thënie të ndritura të Skënderbeut

January 7, 2018 by dgreca

Viti Skënderbeu 2018/

Nga Fotaq Andrea, “Skënderbeu, Album-Antologji, 1413-2017”/

Është fjala këtu për një përzgjedhje sentencash skënderbejane – përzgjedhje “disi arbitrare” nga ana jonë -, qëmtuar në letërkëmbimin e kufizuar të Heroit tonë kombëtar ardhur gjer në ditët tona, mbijetësisht e fuqimisht. Janë sentenca që shfaqin çka është me tipike e sintetike në mendimin, botëkuptimin dhe karakterin e tij, sentenca që i tejkalojnë kufijtë e kohës dhe marrin vlerë e fjalës së urtë, fjalës së artë, fjalës së mençur, me peshë e vlerë përherë aktuale.

Po përse pikërisht shtatë sentenca? Mbase ngaqë numri 7 na josh, të themi, si një shifër sa magjike, aq edhe shifër e shenjtë dhe e përkryer, me plot përkitje historike, ezoterike, fizike, etj. dhe me simbolizëm të shkallës së epërme, që shfaq shtatë shkallët e përsosmërisë: që nga shtatë ditët e javës, shtatë notat muzikore, shtatë ngjyrat e spektrit të dritës, shtatë mrekullitë e botës, dhe deri te shtatë yjet e mëdhenj të Arushës së Madhe, shtatë vrimat e fytyrës, shtatë gjendet e lëndës dhe shtatë shkallët e ndërgjegjes me shtatë etapat e evolucionit.

E mund të vijohet kësisoj edhe me shtatë emblemat e Budës dhe me shtatën e përjetshme të egjiptianëve, etj. por le të kthehemi më mirë te sentencat tona skënderbejane, kur, siç thotë populli ynë, u munduam ta “masnim” mirë shtatë herë dokumentacionin e tij, për ta “prerë” një herë në modelin e mëposhtëm skënderbejan me konotacion të fuqishëm sa moral, aq edhe filozofik e shoqëror.

Në fakt, këto sentenca i përzgjodhëm si një Prelud për shtatë shkrimet e kreut të titulluar “Skënderbeu sipas vetë Skënderbeut”, shkrime këto të nxjerra nga dokumente origjinale të kohës kastriotine, me tituj mjaft kuptimplotë, dhe konkretisht: 1. Turkut do t’i bëjmë ballë (viti 1456); 2. Ne nuk e shkelim besën (viti 1460); 3. Miku i mirë për ditë të keqe (v. 1460); 4. Mikpritja skëndebejane (v. 1461); 5. Skënderbeu i kthyer në fenë e shenjtë (v. 1448); 6. Papa Kaliksi III e shpall Skënderbeun “Atlet të Krishtit” (v. 1457); 7. Papa Piu II: “Skënderbeu po përparon; në Albanorum kemi mbështetjen tonë më të madhe” (v. 1461).

Dhe ja tani shtatë sentencat skënderbejane, nga letërkëmbimi i tij gjatë viteve 1456-1465.

Kur bëhet bashkë e mira me të mirën, veç mirësi ka. Kështu ka ndodhur sa herë që kam pasur të bëj me njerëz të mirë.

(Prokurë e Skënderbeut dhënë ambasadorit

të tij Gjergj Pelinit, 8 korrik 1457).

Vendi im është i varfër dhe shtëpia ime është e vogël. Por atë ma ka falur Zoti.

(Po aty).

Dihet nga të gjithë se sa dëm i madh i shkaktohet fesë së krishterë po të hiqni dorë nga kujdesi [vigjilenca] që keni treguar kundër armikut.

(Letër e Skënderbeut drejtuar kardinalit

të Fermos Domenico Capranica, 8 prill 1456).

Ne kemi kërkuar të ruajmë besën, në mbrojtje të së cilës kemi kaluar rreziqe sa nuk mund të numërohen, dhe sa herë e kam përballuar vdekjen me dashje.

(Përgjigja e Skënderbeut drejtuar Princit të Tarantes Johannes Antonius de Ursinis,

31 tetor 1460.)

Të gjithë jemi të krishterë të barabartë nëpërmjet pagëzimit.

(Po aty).

Çfarëdo që të ndodhë, unë do jem mik i virtytit, dhe jo i fatit.

(Po aty).

Ne quhemi Epirotë, dhe duhet të keni dijeni se në kohë të tjera, paraardhësit tanë kaluan në vendin që ju mbani sot dhe patën luftime të mëdha me Romakët, dhe ne e dimë se në më të shumtën e herëve, ata u ndanë me nder sesa me turp.

(Po aty).

Sikurse vihet re, këto sentenca sintetizojnë në thelb historinë e lashtë të vendit tonë, lavdinë dhe epizmin e shkuar, që nga koha e “paraardhësve tanë” siç shprehet Heroi ynë, tek nënkupton këtu Aleksandrin e Madh dhe Pirron e Epirit. Ato shfaqin po ashtu vetë thelbin e vlerave dhe të virtyteve morale të popullit tonë, sikurse janë besa, mikpritja, mirësia, e mbi të gjitha, dashuria për atdheun dhe dashuria për progresin. Ky progres, as që mund të kuptohej në kohën skënderbejane jashtë kuadrit ideologjik të krishterimit që përfaqësonte as më shumë e as më pak Botën perëndimore të kohës, përpara rrezikut osman ardhur nga Lindja, dhe që kërcënonte mbarë Europën. Dhe iu desh pikërisht themeluesit të shtetit të parë të Arbrit, Gjergj Kastriotit, mbret i Epirit e i Shqipërisë, ta shndërronte Krujën dhe krejt vendin tonë, për një çerek shekulli me radhë, në kala të pazaptueshme, për mbrojtjen e Vatikanit, Italisë dhe mbarë Europës.

Ja konkretisht si e vlerëson Nicolas Chalcondile Athénien në librin tij “L’Histoire de la décadence de l’empire grec” (Historia e rënies së Perandorisë greke), Paris, 1632, f.152-153, figurën madhështore të Skënderbeut tonë:

Skënderbeu, shpatë në shërbim të atdheut të tij, Mburojë e Krishtërimit.

I vetëm, një Horace, e ndali krejt fuqinë e Toskanëve, një Marcellius nervozoi fuqinë e Anibalit dhe një Camillius i ridha jetë atdheut të vet. Por vetëm një Skanderbeg, më trim nga i pari, më i kujdesshëm nga i dyti, dhe më i suksesshëm nga i fundit, ka qenë jo vetëm një Gedeon, një Sanson dhe shpatë në shërbim të atdheut të tij, por edhe mburojë e Krishtërimit, tek i mëson shekujve të ardhshëm se një fuqi e dobët, me një udhëheqje të mirë, mund të shkatërrojë forca shumë të frikshme dhe se një guxim shembullor jep alarmin

në radhët e sunduesve më të fuqishëm të botës, duke i bërë madje të heqin keq. Ja ai, Gjergj Kastrioti, i quajtur ndryshe Skander, apo Skanderbeg, që u bë aq shumë tmerr i atyre dy monarkëve të fuqishëm, Amuratit e Mahometit, kur i pari vdiq nga trishtimi i turpërimit që e vuajti aq shumë, dhe tjetri, i cili ishte aq i frikshëm në mbarë universin, nuk mori veçse turp me vete sa herë mësynte kundër tij.

Jo pa arsye ne e kemi vendosur Mbretin e Shqipërisë, tmerrin e Perandorisë osmane, përballë princërve osmanë, të cilët ai, me një grusht njerëzish, i rroptoi e i katandisi aq keq për një kohë të gjatë. Nuk ka si të tregohesh mosmirënjohës e të mohosh shpirtmadhësinë aq të veçantë që morën nga i Gjithë-Fuqishmi tërë të Krishterët, tek panë t’u dhurohet një mbrojtës i këtillë. Pati për prind Gjon Kastriotin, fisnikun e asaj pjese të Epirit që e quajnë Emathia e Zumenestia, dhe Vorsavën, bijën e princit të Triballëve, apo të Pollogut. Kurrë nuk pati më dhumë se dhjetë a dymbëdhjetë mijë njerëz, me të cilët përherë u kaloi mbi bark ushtrive aq të mëdha e të fuqishme, dhe kurrë armiku nuk ia pa kurrizin, aq i zoti e i mësuar ishte në do gjëra të luftës, kurrë nuk kishte frikë të sulmonte me 3000 kalorës, duke patur 12000 përballë tij.

Kaloi nga kjo jetë në jetën tjetër në Lissë, duke mbretëruar për 24 vjet, më shumë si një i Krishterë i përshpirtshëm, se sa si një luftëtar dhe kalorës kreshnik.

“Skënderbeu, Album-Antologji, 1413-2017”, f. 35.